شارپرێس:
ڕەخنەكانی ئیمانوێل ماكڕۆنی سەرۆكی فەڕەنسا لەكردە سەبازییەكەی توركیا دژ بە ڕۆژئاوای كوردستان، وایكرد ڕەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا هێرشی بكاتەسەر و بە ‌"مێشك مردوو" ی وەسفیبكات‌، پاریس ئەمەی بە بێڕێزیكردن لەقەڵمەدا، بۆیە سەبارەت بەم قسانەی ئەردۆغان باڵوێزی توركیای لە فەڕەنسا بانگێشتكرد.

لێدوانە دژیەكەكانی هەردوولا قەبارەی ئاڵۆزی و بارگرژی  نێوانیانی ئاشكراكرد  دەریخست دۆسییەكانی نێوانیان چەندە ئاڵۆزن، بەتایبەتیش هەڵوێستی پاریس لە پشتیوانیكردنی كوردانی ڕۆژئاوا و دۆسییەكانی دیموكراسی و ئازادییەكان لە توركیا.

دۆسییە هەڵپەسەێردراوەكان
ناكرێت بڵێین، كە ڕەخنەكانی ماكڕۆن لە توركیا سەبارەت بە داگیركارییەكەی بۆ ڕۆژئاوای كوردستان تەنیا هۆكاری ئاڵۆزی و پشێوی نێوان هەردوولان، چونكە زۆر دۆسییەی دیكەی ئاڵۆز هەن، بەتایبەتیش دۆسییەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەم شێوەیەی خوارەوە: 

ئیدارەدانی تەنگژەی سوریا
ئەمەیان دۆسییە هەرە ئاڵۆزەكەی نێوان پاریس و ئەنقەرەیە، بە تایبەتیش فەڕەنسا داگیركارییەكەی توركیا بۆ باكووری ڕۆژهەڵاتی سوریا ڕەتدەكاتەوە، ماكڕۆن جەختی لە وەستاندنی هێرشە سەربازییەكەی توركیا بۆ سەر یەكینەكانی پاراستنی گەلی كوردی كردەوە و بە "شێتی" وەسفیكرد، پێشتریش كردە سەربازییەكەی توركیای دژ بە عفرینی بە داگیركاری ناوبرد بوو.

توركیا یەكینەكانی پاراستنی گەلی كوردی بە "تیرۆرست" دەزانێت، فەڕەنساش بەرێزەوە لێیان دەڕوانێت بەوەی خاوەن ڕۆڵی گرنگ بوون لە جەنگی دژ بە داعش، ئەمەش‌ بە ڕوونی دەركەوت كاتێك ماكڕۆن لە ئۆكتۆبەری ڕابردوو پێشوازی لە "جیهان ئەحمەد"ی قسەكەری هێزەكانی سوریای دیموكرات كرد.

پاریس پێیوایە دوا كردە سەربازییەكە‌ی توركیا زیان بە هاوسەنگی هێزەكانی سەر گۆڕەپانی سوریا و بەرژەوەندییەكانی دەگەیەنێت، بەتایبەتیش دوای كشانەوەی ئەمریكییەكان، لەوانەیە ئەو كشانەوە فەڕەنسا و بەریتانیاش ناچار بەكشانەوە بكات، كە پشت بە هێزی لۆجستی ئەمریكی دەبەستن، ترسی پاریس لە كەمبوونەوەی هەژموونیەتی لەناوچەكە، ئەمەش ئاكامی كارەساتباری دەبێت بۆسەر ئایندەی ڕۆڵی یەكیەتی ئەوروپا لە ناوچەكە.

ناردنەوەی داعشەكان
پاریس ڕەفتاری ئەنقەرە ڕەتدەكاتەوە لەقۆزتنەوەی پرسی داعشە بیانییەكان و وەبەرهێنان لەو پرسەدا بۆ دەستكەوتی ماددی و پارەكێشانەوە لەڕۆژئاوا، هەروەها هەڕەشەكردنی ئەنقەرە بەناردنەوەی داعشە بیانییەكان بۆ وڵاتە ئەوروپییەكان، ئەمەش‌ بە ئامانجی ڕازیكردنی یەكێتی ئەوروپا بە دامەزراندنی ئەو ناوچە ئارامەی ئەنقەرە دەیەوێت، هەروەها بێدەنگبوون لە ئاست ئەو گۆڕانە دیموگرافییەی ئەنقەرە لەشارەكانی ڕۆژئاوای كوردستان ئەنجامی دەدات بە دەركردنی كوردەكان و نیشتەجێكردنی عەرەبەكان لە شوێنیان.

فەڕنسا دژ بە ناردنەوەی داعشە فەڕەنسییەكان، پێی باشە بەپێی میكانزمێك بنێردرێنە عێراق و هەر لەوێش دادگایی بكرێن، تەنیا قبووڵییەتی 100 منداڵی داعشەكان وەربگرێتەوە، كە لای ئیدارەی خۆسەری ڕۆژئاوا بەند كراون.

بە سەربازییكردنی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست
هێشتا توركیا چالاكی نایاسایی  لە ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست ئەنجام دەدات لە گەڕان بە دوای  گاز و وزە لە كەناراوییەكانی قوبڕوس، بێ هیچ ڕێككەوتنێكی یاسایی لەمەڕ‌ ناوچە ئابوورییە تایبەتەكان و كەنارە ئاوییەكانی واژوو بكات. 

فەڕەنسا لەم پرسەدا دژی توركیایە، لە 22 ئۆگۆستۆسی 2019 و لەكاتی پێشوازیكردن لە سەرۆك وەزیرانی یۆنان، ئەو هەڵوێستەی بە ڕوونی دەربڕی و وتیشی: وڵاتەكەی و یەكێتی ئەوروپا نایەڵن ئەم پرسە بەسەر ئەنقەرەدا تێپەڕێت. 

فەرەنسا لە یۆنیۆی ڕابردوو لە لوتكەی دەوڵەتانی باشوری یەكێتی ئەوروپا لە ماڵتا وتی: یەكێتی ئەوروپا لەوبارەوە نەرمی بۆ توركیا نانوێنێت. 

لە 6 ی ئۆكتۆبەری ڕابردووش دژ بە كەشتییەكی توركی لە ناوچەی ئابووری تایبەت بە قوبڕوس هاتەدەنگ و بە پێشێلكردنی سەروەری كۆماری قوبرس و یاسایی نێودەوڵەتی لەقەڵەمدا.

هۆكاری ئەو ڕەفتارەی فەڕەنسا ئەوەیە، كە كۆمپانیای تۆتاڵی فەڕەنسی چەند گرێبەستێكی لەگەڵ قوبڕوسی یونانی واژووكردووە بۆ گەڕان بە دوای وزە، پاریس لەگەڵ قوبروسیش ڕێككەوتننامەیەكی هاریكاری لە ناوچە كێشەلەسەرەكانی ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست هەیە، بە گوێرەی ڕێككەوتنەكە پاریس ناچارە لە ڕووی سەربازییەوە پشتیوانی قوبڕوس بێت، ئەگەر توركیا كاری دوژمنكارانەی لە دژ بگرێتەبەر. هێزی دەریایی فەڕەنسی بنكەیەكی سەربازی لە باشوری قوبروس دامەزراندووە دژ بە گەڕانی توركیا بە دوای گاز و ووزەدا.

بۆیە فەڕەنسا لە یۆلیۆی ڕابردوو، پشتیوانی یەكێتی ئەوروپا بوو لە بەردەوای سزا سەپێندراوەكانی سەر توركیا بە هۆی بەردەوامی ئەنقەرە لە گەڕان بە دوای گاز و وزە لە كەناراوییەكانی قوبڕس، لەمەشەوە بڕی 145،8 ‌ملیۆن یۆرۆیان لەو بڕە پاره ئەوروپییە بڕی كە بڕیار بوو لە ساڵی 2020  بدرێتە توركیا.

ئازادییەكان
پاشەكشەی ئازادی ڕادەربڕین و ڕۆژنامەگەری و دۆخی مافەكانی مرۆڤ لەتوركیا جێگەی مەترسی فەرەنسان، وتەكەی ماكڕۆنیش لە بەردەم كۆمەڵەی گشتی  پەرلەمانی ئەنجوومەنی ئەوروپا لە 2 ی ئۆكتۆبەر بە ڕوونی ئاماژە بەو هەڵوێستەی پاریس دەكات، ئەوە بوو ماكڕۆن وتی: دوای 30 لە ڕوخانی دیواری بەرلین، هێشتا دەوڵەتی ئەوروپی هەن مافەكانی مرۆڤ پێشێل دەكەن و توركیاشی بە نموونە هێنایەوە. 

پێشتریش فەڕەنسا ئەو ڕەخنەیەی لە توركیا گرتووە، بە تایبەتیش دوای ئەوەی دەزگای دادوەری توركیا 5 ڕۆژنامەوانی فەڕەنسی تاوانباركردن.

ئەمە وایكرد توركیا ماكرۆن بە "كەڵەشێرە ‌هاواركەرەكە" بچوێنێت، بەهۆی تۆمەتباركردنی ڕژێمی توركیا، كە گەرەكییەتی دەسەڵات قۆرغ بكات، دۆخەكە هێندەی دیكە ئاڵۆز بوو، ئەمەش بە هۆی ئەو هەمواركردنەوە دەستورییەی لە ساڵی 2017 لە توركیا ڕوویدا و سیستەمەكە‌ی كردە سەرۆكایەتی.

ڕواڵەتی ئاشكراكەر
چەند پرسێكی هەمەجۆر پەیوەندییەكانی نێوان پاریس و ئەنقەرەیان ئاڵۆزتر كرد، وەك :

داننان بە كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان
پەیوەندییەكانی پاریس و ئەنقەرە لە 13 ی ئیپریڵی ڕابردوو ئاڵۆزتر بوون، كاتێك ماكڕۆن پشتیوانی بۆ پرسی كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان دەربڕی‌و بە فەرمانێكی سەرۆكایەتی لە 24 ی ئیپڕیڵ (ڕۆژی كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان) ئەو هەڵوێستەی ڕاگەیاند، ئەمەش بەڵێنیكی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ماكڕۆن بوو، هێنایەدی. 

ئەمەش توڕەیی توركیای لێكەوتەوە، چونكە تەرخانكردنی رۆژێكی نیشتمانی بۆ ئەرمەكان لە فەڕەنسا، كردەی قەرەبووكردنەوەی ماددیان لە لایەن توركیاوە خێراتر دەكات، هەروەها گێڕانەوەی ماڵ و موڵكی ئەرمەنەكان، ئەنقەرەش ئەمە ڕەتدەكاتەوە و پێی وایە دژ بە ڕاستییە مێژوویەكانە.

ڕێگری لە هاتنەناوەوەی وتاربێژە توركەكان
نزیكەی سێ ساڵە پەیوەندییەكانی نێوان پاریس و ئەنقەرە بارگرژی زۆری بەخۆییەوە بینیوە، ئەمەش بە هۆی ڕۆڵی نەرێنی وتاربێژە توركەكانەوە بە تایبەتیش ئەوانەی سەر بە یەكێتی ئیسلامی توركین (دیتیب)، لەم چەند مانگەی دوایشدا فەرەنسا دەستبەرداری خستنەسەركاری ئەو وتاربێژە توركانە بوو لە مزگەوتەكاندا، بەو مەبەستی ڕێگە لەڕیكلامكردن بۆ ئیسلامی توندرەوو بگرێت، ئەمە جگە لەوەی وتاربێژە توركەكان بە هۆی كاری سیخوڕی بۆ حكومەتی توركیا، تووشی ئابڕووچوونی زۆر هاتن.

لە 2019 ماكرۆن بەڵێنیدا لە بەرەنگاربونەوەی ئەو دیاردەدا هیچ نەرمییەك نەنوێنێت، چونكە پێ وابوو ئەو ووتاربێژانە ئامانجیان سەپاندنی ئیسلامی سیاسیی جوداخوازە بۆ جیابوونەوە لە‌ كۆمەڵگای فەڕەنسیدا. لە مایۆی ڕابردووش پاریس سەركۆنەی قسەكانی وەزیری فێركردنی توركیای كرد و  ووتی ئەنقەرە كۆشش ئەوە دەكات قوتابخانەی ئاینی لە فەڕەنسا بكاتەوە. لە ساڵی 2015 وە فەڕەنسا خەریكی كەمكردنەوەی ووتاربێژە ئاینییە توركەكانە و پیاوە ئاینییە فەڕەنسییەكانیان لە شوێن دادەنێت.

لێدوان و بەیاننامە دژبەیەكەكان
ماكڕۆن دەستتێوەردانی سەربازی توركیای لە ڕۆژهەڵاتی فوڕات جارێك بە داگیركاری و جارێكیش بە (سەرشێتی) وەسف كرد، لە ئۆكتۆبەری ڕابردووش ڕێنماییشی دایە باڵوێزەكانی فەڕەنسا لە دەرەوە كە ئامادەی ڕۆژی نیشتمانی توركیا نەبن. ئەمساڵیش توركیا بانگهێشتی ساڵیادی ئاگربەستی "كۆمبین" ی 11 ی نۆڤەمبەر نەكرا كە ساڵیادی كۆتاییهاتنی جەنگی جیهانی یەكەمە.

لە بەرانبەریشدا ئەردۆغان لە 29 ی نۆڤەمبەری ڕابردوو ماكڕۆنی بە "مێشك مردووەكە" وەسف كرد، وەزیری دەرەوەی توركیاش ماكڕۆنی بە "كەڵەشێرە هاواركەرەكە" وەسف كرد

ئاراستە پێشبینیكراوەكانی نێوان هەردوو ووڵات بەم شێوەیەی خوارەوەیە:
چڕكردنەوەی فشارەكان
هێشتا فەڕەنسا دژ به دەستتێوەردانی توركیایە لە ڕۆژهەڵاتی فوڕات، پێشی وایە ڕەفتارەكانی توركیا ‌ سەبارەت بە چەند دۆسییەیەك تاكلایەنانەن و هەڕەشە لە سەقامگیری ناوچەكە دەكەن. بۆیە فەڕەنسا بەو ئاراستەیە ڕێ دەكات دەوری توركیا بدات و ئەمەش لە ڕێگەی چڕكردنەوەی كۆششەكانی لە دامەزراوە نێودەوڵەتی و هەرێمییەكاندا، ئەمەش لەو فشارە بەرجەستە دەبێت كە پاریس خستویەتییە سەر یەكیەتی ئەوروپا كە مۆڵەتی چەك فرۆشتن بە توركیا ڕاگرن بە هۆی داگیركرای ئەنقەرە بۆ ڕۆژئاوای كوردستان، ئەمەش بەو پاساوەی سەقامگیری هەرێمی تێكدەدات و دوژمنكاریشە بەرامبەر خەڵكانی مەدەنی.

برەودان بە لێكتێگەیشتنەكان
سیاسەتی دەرەوەی دەوڵەتان لەسەر بەرژەوەندی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان بەندە؛ بۆیە لەوانەیە هەردوولا هەوڵدەدەن هەڵویستەكانسان لێكنزیك بكەنەوە سەبارەت بە رووداوەكانی ناوچەكە، ئەمەش لەسەر بنەمای یەكتربڕینی بەرژەوەندییەكان.

بۆیە هەردوولا تاوتوێی ئەوە دەكەن كە پێویستیان بە یەكترە، فەڕەنسا پەی بە گرنگی هاریكاری لەگەڵ توركیا دەبات بۆ بەرەنگاربوونەوەی دەرهاویشتە نەرێنییەكانی تەنگژە هەرێمییەكان، بە تایبەتیش پرسی پەنابەری و كۆچكردنی ناشەرعی. دوای داگیركارییەكەی توركیاش بۆ ڕۆژئاوای كوردستان، هەڵاتنی چەكدارانی داعش بۆتە جێگەی مەترسی دەوڵەتانی یەكەیەتی ئەوروپا و بە تایبەتیش فەڕەنسا لەوەی نەوەك كردەی تیرۆرستی لە ناو وڵاتەكانیاندا  دەست پێ بكات، بۆیە دەبێت لەگەڵ توركیا هەماهەنگی بكات كە دەروازەیەكی سەلامەتی پەڕینەوەی تیرۆرستانە بەرەو ئەوروپا.

لە بەرانبەریشدا، توركیا هێشتا گرنگی تایبەت بە دەستپێكردنەوەی دانوستانەكانی بوونە ئەندام لە یەكێتی ئەوروپا دەدات كە ئەڵمانیا و فەڕەنسا سەركردایەتی دەكەن، توركیا پێویستیشی بە یارمەتی دارایی ئەوروپا هەیە بۆ تیپەراندنی تەنگژە ئابوورییەكەی، ئەنقەرە دەشزانی دەستكەوتنی ئەو پشتیوانییە داراییەی ئەوروپا بێ ڕەزامەندی پاریس مەیسەر نابێت.

هەرچەندە پاریس و ئەنقەرە پیویستیان بەیەكە بۆ گەیشتن بە بەرژەوەندی هاوبەش، هەروەها بۆ ڕێكخستن و لە قاڵبدانی سنوری ناكۆكییەكانیان، كەچی دوا شەڕە قسەیان پێنوێنە (مۆشر) كە بارگرژی نیوانیان فراوانتر و فراوانتر دەبێت.

وەرگێڕان: لوقمان حاجی قادر