شارپرێس:
بە كەوتنە خوارەوەی فڕۆكە ڕوسییەكە لە ساڵی 2015، پەیوەندییەكانی توركیا - ڕوسیا گەیشتنە خراپترین دۆخی خۆیان.
هەروەها ناردنی هەزارەها سەرباز و چەندەها كەرەستەی جەنگی لەلایەن توركیا بۆ ئیدلب، بۆ بەرگرتن لە پێشڕەوی هێزەكانی حكومەتی سوریا، كە ڕوسیا پشتیوانی لێدەكات، گرژییەكان زیاتربوون.
جوڵە خێراكەی هێزە چەكدارەكانی توركیا بەفەرمانی ڕاستەوخۆی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان، مۆسكۆ و ئەنقەرەی خستووەتە بەردەم ڕووبەڕووبوونەوەیەكی ڕاستەوخۆ.
لێرەدا دوو بژاردە لەبەردەم مۆسكۆدان، یان پشتی بەشار ئەسەد دەگرێت و هۆشداری كشانەوەی هێزە سەربازییەكان بە توركیا دەدات، یاخود چاوپۆشی لە هێزە سەربازییەكانی توركیا دەكات، بژاردەیەكی مامناوەندیش هەیە، كە لە قۆناغی ئێستادا پێكدادانەكان بوەستێنرێن، بەڵام پێ ناچێت لە ئێستادا لە توانای ئەردۆغاندا بێت هەنگاوێك بكشێتەوە دواوە، بەتایبەتیش، كە پشتیوانییەكی ئەمریكی و ناتۆ بۆ توركیا لە ئارادایە.
مۆسكۆ دووجار شاندی ناردووەتە ئەنقەرە بۆ وەستاندنی ئەردۆغان، 3 شەممەی ڕابردووش مەولود چاوش ئۆغڵۆی وەزیری دەرەوەی توركیا ڕایگەیاند، ئەردۆغان گفتوگۆیەكی تەلەفۆنی لەگەڵ پۆتین ئەنجامداوە. كرملینیش رایگەیاند، بڕیارێك بۆ چاوپێكەوتنی هەردوو سەرۆكی توركیا و ڕوسیا لە ئارادا نییە.
ئەوەش نازاندرێت بۆچی چاویان بەیەك ناكەوێت: ئایا ناڕەزایی ئەردۆغانە بەرانبەر مۆسكۆ، هەروەك پێشتر ئەنقەرە ڕەتیكردەوە گەڕانێكی هاوبەشی سەربازی لەباكووری سوریا لەگەڵ هێزەكانی ڕوسیادا ئەنجام بدات، یاخود لێكتێنەگەیشتنێكی دبلۆماسی نێوان هەردوولایە.
بە هۆی هەڵگەڕانەوە سەربازییە شكستخواردووەكەی ساڵی 2015 ی توركیا، وریایی ڕۆژئاواییەكانیش لە مامەڵەكردن لەگەڵ وتارەكانی ئەردۆغاندا، ناكۆكی نێوان واشنتۆن و ئەنقەرە سەبارەت بەموشەكی پاتریۆتی ئەمریكی، لە هەموو ئەمانەوه، پەیوەندییەكانی ڕوسیا و توركیا وەرچەرخان بۆ هاوپەیمانییەكی تۆكمەو هاوسەرگیرییەكی ستراتیژیش لەنێوانیاندا هاتەكایەوە، بەڕەزامەندی هەردوو وڵات، هێزەكانی سوپای سوریا، دەستیان بەسەر زۆرێك لەو خاكەدا گرتەوە، كە لە ساڵی 2012 وە ئۆپۆزسیۆنی سوریا دەستی بەسەرداگرتبوون.
لەو لاشەوە توركیا ئۆپەڕ‌اسیۆنی سەربازی قەلغانی فوڕات و چڵكە زەیتوونی ئەنجامدان و دەستیان بەسەر عەفرین و هێڵی (جەڕابلوس – باب) دا گرت، سەرباری پەیوەندییە گەرموگوڕەكانی بەردەم كامیرای پۆتین و ئەردۆغان، بەڵام چەندەها جار لەدەلاقە و دوای پەردە دبلۆماسییەكاندا باس لەوە كراوە كە ئەو دوو سەرۆكه، هەرگیز هیچ متمانەیەكیان بەیەك نییە.
دوای كەوتنەخوارەوەی فڕۆكە ڕوسییەكە، پۆتین بەم وشانە سەرزنشتی ئەردۆغانی كرد: "هاریكارانی گروپە توندڕەوەكان لە پشتەوە خەنجەریان لێداین، ئێوە (ناتۆ)تان خستووەتە خزمەت داعش و میلیشیا تیرۆرستەكان، هێشتاش ئەم گوزارانە لە گوێدا دەزرینگێنەوە.
پۆتین هەر بەوەندەش نەوەستا، بەڵكو وەڵامی پەیوەندییەكانی ئەردۆغانیشی نەدایەوە، ئەوەشی ڕەتكردەووە لە لوتكەی پاریس سەبارەت بە ئاووهەوا، چاوی بە ئەردۆغان بكەوێت.
پتەوی پردی پەیوەندی نێوان هەردوو سەرۆك لە لایەك، بەڕێوەبردنی جەنگی بە لەجیاتی لە سوریا لە لایەكی دیكەوە، یەكێكە لە نموونە دەگمەنە دژیەكەكانە لەمێژووی سیاسەتی نێودەوڵەتیدا.
ئەو دژیەكییە هەر لە سوریا و لیبیا و گفتوگۆكانی تایبەت بە گازی سرووشتی لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست بەدی ناكرێت، بەڵكو لە هەموو بوارەكاندا دیار و بەرچاوە، وەك گرفتەكانی دەریای ئیجە و قوبڕس، قەوقاز، بەلقان و ئاسیای ناوەڕاست، كە بە ئاشكرایی مۆسكۆ پەیڕەوی لە سیاسەتێكی دژ بە توركیا دەكات. بەڵام ئەردۆغان ناچارە دۆستایەتی لەگەڵ پۆتیندا ببەستێت. لە كاتێكدا پەیوەندییەكانی لەگەڵ ڕۆژئاوادا ئێجگار لاوازی تێكەوتووە، ماوە و نەماوه، ڕوسیایە كە بیكاتە میكانیزمێك بۆ دەربازبوون لە تەنگژەكانی. بەڵام ڕووداوەكانی ئیدلب دەریانخست كە ئەو مانگی هەنگوینییەی نێوانیان هێندهەی دیكە بەردەوام نابێت.
زۆر لە شڕۆڤەكان ئاماژە بەوە دەدەن كە ئەردۆغان لە جەنگەی تەنگژە ئابوورییەكەی ئێستای توركیادا و پاشەكشەكردنی خێرای بنكە جەماوەرییەكەی لە ناوخۆ، ، تەنگژەیەك لەگەڵ ڕوسیادا دروست ناكات، توانستی ئەوەشی نەماوە چیرۆكی پاڵەوانبازییەكی تازە بهۆنێتەوە و بانگەشەی ئەوە بكات كە دوبارە بەرەنگاری ئەرگەنەكۆن دەبێتەوە. سەرباری ئەوانەش تۆڕێك پەیوەندی لە نێوان هەردوو وڵاتدا هەن، كە پۆتین و ڕوسیا بە ئاسانی ناتوانن ئەردۆغان و توركیا فەرامۆش بكەن.
گومانیش لەوەدا نییە كە سەرتۆپی ئەو تۆڕی پەیوەندییانە، قەبارە گەورەكەی بازرگانی نێوان هەردوولایە كە بۆ هەردووكیان گرنگه. بە گوێرەی زمانی ژمارەكانی ساڵی 2018، قەبارەی بازرگانی نێوانیان گەیشتۆتە نزیكەی 20 ملیار و 500 ملیۆن دۆلار، چوار ملیاریان كاڵای هەناردەكراوی توركیان بۆ ڕوسیا. بەڵام ڕوسیا تەنها لە مامەڵەی موشەكی بەرگی ئێس 400 دا، بڕێ 2 ملیار و 500 ملیۆن دۆلاری دەستكەوتووە. پۆتین و ئەردۆغانیش ڕایانگەیاند كە گەرەكیانە لە ئایندەیەكی نزیكدا، قەبارەی بازرگانی نێوان وڵاتەكانیان بگەیەننە 100 ملیار دۆلار. لە كاتێكدا قەبارەی بازرگانی ڕوسیا لەگەڵ ئێرانی هاوپەیمانی تەنها یەك ملیار دۆلارە.
لەو پەرەسەندنانەی پێگەی ئەردۆغانی لە بەرامبەر پۆتین بەهێز كردووە، ڕاكێشانی لولەبۆری گازی (تورك ستریم) بوو لە یەنایەری ڕابردوودا. هەرچەندە ئەو پڕۆژەیە زۆر گەورە نییە، بەڵام توانستی بەردەوامیدان بەو پڕۆژەیە، لەبن دەستی توركیا دایە.
پوختەی قسە ئەوەیە:
یەكەم، سەرباری ئەوەی هێشتا هەردوولا لە سوریا، لێبڕاوانە بەرەنگاری یەكتر نەبوونەوە، بەڵام پەیوەندی پتەوی توركیا بە گروپە چەكدارە ئۆپۆزسیۆنەكانی سوریاوە، بەربەست و ئاستەنگێكی گەورەی بەردەم ئەسەدە. سوپای سوریاش بێ ڕوسیا و ئێران، ناتوانێت خاكەكەی لەو گروپە چەكدار و توندڕەووەكانی قاعیدە بپارێزێت، بۆیە هەر بارگرژییەكی ڕوسیا لەگەڵ توركیادا، لەوانەیە تەختی ڕوسیا لە سوریا بلەرزێنێت.
دووەم، توركیا دەستیكردووە بە چاككردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ڕۆژئاوادا، لەوانەیە ئەمەش خەونەكانی توركیا بەبا بدات لەوەی دووبارە ببێتەوە خاوەن هێز لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. لەو پێناوەدا، ڕوسیا بە هەمان ستراتیژیەتی توركیا لە ئیخوان موسلمین نزیك دەبێتەوە. لە دوای سوریاش، مۆسكۆ هەمان ڕێچكەی لە لیبیا گرتۆتەبەر.
سێیەم، هەر سەرۆكێكی دیكە شوێنی ئەردۆغان بگرێتەوە، وەك ئەو لاواز نابێت و پەیوەندییەكانیشی لەگەڵ ڕوسیادا بە هەمان ئاست درێژە پێ نادات. بۆیە لە دۆخی ئێستادا، مانەوەی ئەردۆغان بە بەهێزییەوە لەسەر كورسی دەسەڵات، گرنگ و پێویستە بۆ بەرژەوەندییەكانی ڕوسیا.
سەرچاوە: ئەحوال توركیا
نووسین: بروڕاق تویغان
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر
