شارپرێس:
باوان عەبدوڵڵا
پێشەكی 
ئیبن خلدون نوسەری سەدەی چواردە هەمی زاینیە كە لە ئەنجامی شیكردنەوە و تاوتوێكردنی ئەو سەردەمەی كەتیایدا ژیاوە چەند شرۆڤەیەكی تایبەتی بە كێشە كۆمەڵایەتی و سیاسیەكانی سەردەمی خۆی داناوە، چونكە باسی لەوەكردووە مێژوو تەنها بریتی نیە لە لایەنی سیاسی بەڵكو ( كۆمەڵایەتی و ئاوەدانی)یش دەگرێتەوە.
  
ئیبن خلدون لە ئەنجامی لێكۆڵینەوەكانی زانستێكی نوێی هێنایە كایەوە كە بەموڵكی خۆی دەزانێت، بنەماكانی لەهیچ كەسێكیتر وەرنەگرتووە ئەمە لەكاتێكدا پێشتر كاری لەسەر كراوە.
     
زانستە تازەكە بریتیە لە زانستی(عمران) واتا زانستی ئاوەدانی لەسەرجەم بوارەكانی كۆڵیوەتەوە ئەوەش لەبەر ئەوە بووە كەكەسێكی گەرۆك بووە، چەندین ناوچە گەراوە گەرانەكانیشی زیاتر بەمەبەستی وەرگرتنی زانست و زانیاری بووە.
      
گرنگی زۆری بەسەرهەڵدان و ڕوخانی دەوڵەتداوە جەختی لە (دەمارگیری)كردۆتەوە بۆ پاراستنی دەوڵەت لەروخان.
     
لەكۆتاییدا ئیبن خلدون یەكێكە لەكەسایەتیە مەزنەكانی نیشتیمانی عەرەبی كە سودێكی زۆری بەكۆمەڵگەی مرۆڤایەتی گەیاندووە،
      
هەوڵ و ماندوبونێكی زۆری داوە تاوەكوو مشتێك لەخەرمانی زانیاری مرۆڤ زیاد بكات.

تەوەری یەكەم
ژیانی ئیبن خلدون و ئەو ژینگەیەی تێیدا ژیاوە.
ئیبن خلدون بەیەكێكە لە فەیلەسوفە ئیسلامیەكان دادەنرێت كەناوی ( عبدالرحمان كوری محمدی كوری حسن كوری خلدونە)كە لەساڵی ٧٣٢ك – ١٣٣٢ ز لە تونس لەدایك بووە، هەر لەوێش گەورەبووە بەڵام بەبنەچە دەگەرێتەوە بۆ خێزانێكی شاری(حەزرەمەوت لە یەمەن)

كاریگەری نیشتیمانی عەرەبی (یەمەن) بەپلەی یەكەم و نیستیمانی ئیسپانی (ئەندەلوس) بەپلەی دووەم، زۆر بەسەرەوە بووە بەهۆی ئەوەی ژیانی لەو دووناوچەیەدا بەسەر بردووە هەربۆیە گەڵاڵەی سایكۆلۆژی و تێروانینی بۆ ژیان زۆر دەمارگیر نەبوو بۆ ئەو روداوانەی ڕوویان دەدا بەسادەیی دەیروانی.

ماڵی ئیبن خلدون وەكو ناوەندێكی فكری و سیاسی بوو، چونكە پیاو ماقوڵان و زانست خوازان لێی كۆدەبوونەوە،ئەمەش كاریگەری گەورەی كردە سەر زەین و هۆشیاری ئیبن خلدون بوو بەمایەی تەقینەوەی بەهرەو تواناكانی و بەرەو پێش چوونی.

بەشێوەیەكی گشتی ژیانی ئیبن خلدون دابەشی چوار قۆناغ دەكرێت:-
١-قۆناغی یەكەم: لەسەرەتایی ژیانیەوە تاوەكوو تەمەنی ٢٠ساڵی لە تونس بەسەری بردووەخەریكی فێربوونی قورئان و زمانی عەرەبی و نحو بووە، زیرەك و لێوەشاوە بووە، خوێندنی سەرەتایی لەتونس تەواوكردووە و درێژەی بەخوێندن داوە ( فیقە، زمان ، فەلسەفە، لۆژیك، ماتماتیك)ی لای مامۆستایە ڤەناوبانگەكانی وەك (ابراهیم ئەبیلی، ئیبن سینا،فارابی،وازی،ئیبن روشد) خوێندووە.

٢-قۆناغی دووەم: بەشداری كردن لەكاری سیاسی٢٠ساڵ زیاتری خایاند لەماوەی ژیانیدا زۆر وڵات گەراوە وەكو(جەزائیر – ئەندەلوس – میسر – حجاز)پلەی كارگێری و سیاسی و شەرعی وەرگرتووە لەوانە بوەتە نوسەر لای میری تونس، ئەمینداری باوەرپێكراوی مەركیش دواپلەی بەرپرسیاریەتی بۆتە دادوەری دادوەران لەمیسر.

٣- قۆناغی سێیەم: لەم قۆناغەدا دووردەكەوێتەوە لەسیاسەت بۆ ماوەی ٨ساڵ وە بەنوسینەوە خەریك دەبێت، ساڵی ١٣٥٣ز لە(تلمیسان) لای سوڵتانی میرەندیەكان نیشتەجێ دەبێت، ساڵی ١٣٥٤ز بۆ تونس دەگەرێتەوە و كچی كەسایەتیەكی بنەماڵەی (حەقسیەكان)ی هێنا پاشان دەچێتە قەڵای (سەلاحە) كەقەڵایەكی بەرز و دورە شارە تیایدا خەریكی بیركردنەوە و تێرامان بووە، هەر لەو قەڵایەدا بەنوسینی مقدیمە خەریك دەبێ لەژیانی تەنیایدا زانستێكی نوێ دەدۆزێتەوە وە ناوی دەنێت زانستی (عمران)ئاوەدانی.

٤- قۆناغی چوارەم: قۆناغی وانە وتنەوە و دادوەری لەمیسر لێرەدا بەوانە وتنەوە خەریك دەبێت، دەپرژێتە سەر كاری سیاسی،گەڕانەكانی لەپێناو فێربوون دا دەكات، كاتێك دەگاتە قاهیرە كە ناوەندی خوێندنگا بەناوبانگەكان بوو سەركەوتنی گەورەی لەبواری سیاسی و دیبلۆماسیدا بەكارهێنا و هەوڵی چارەسەر كردنی كێشەكانی دادوەری و دژایەتی گەندەڵی دەكرد هەربۆیە لەدژی وەستاونەتەوە ، تۆمەتباركراوە بە نەتەوەچیەتی لەساڵی ١٤٠٦لە تەمەنی ٧٤ ساڵیدا كۆچی دوایی دەكات لەقاهیرە بەخاك دەسپێردرێت.

دەتوانرێت بوترێت ئێمە مانان ناچارنین ئیبن خلدون بناسێنین چونكە لەوە بەناوبانگترە ئێمە پێناسەی بكەین و ئەو بەیەكێ لە بیرمەندەكان هەژمار دەكرێت لەجیهاندا، ئەم جیهانی بونەش لەو سۆنگەیەوەیە كە ئەو یەكەم كەسبووە بەشێوەیەكی واقیعی لە كۆمەڵگەی ئادەمیزادی كۆڵیوەتەوە دەكرێت ئەمەش بەهۆی ئەو بارودۆخەوەبێت كە بەسەر رۆژگاری ئەوسەردەمەی كە ئەوتیایدا ژیاوە گەڵاڵە بووبێت، هاتبێتە ئاراوە.

تەوەرەی دووەم
زانستی (عمران) ئاوەدانی و بنەماكانی 
زانستی ئاوەدانی لای ئیبن خلدون وەك یاسایەك وایە بۆ بەرێوەبردنی كۆمەڵگەی مرۆڤایتی ئەو ئەو یاسایە پێی دەوترێت زانستی (عمران)ئاوەدانی،یاسایەكی داخراو بوو كۆمەڵگە تیایدا بەرەو پێش دەروات لەلادێوە بۆ شارستانی عمران واتای شارستانیەت یان كلتوور ناگەیەنێت بەتەنها زۆر لەبیرمەندان و نوسەران باسی لێوەدەكەن.

زارەوەی عمران فرە واتایە ، لەلایەكەوە واتای كۆمەڵایەتی بوون دەگرێتەوە لەلایەكی ترەوە واتای پڕۆسەی بنیاتنان و دروستكردنی شارۆچكەو ڕێگاوبان و كۆشك و خانو ...هتد دەگرێتەوە، كەئامانجەكەیان پێشكەوتنی كۆمەڵگەیە لەلایەكی تریشەوە دۆخی گەشەسەندنی بەختەوەری شارستانیەت دەگرێتەوە.

گرنگترین بنەماكانی زانستی (عمران) ئاوەدانی لای ئیبن خلدون:
1)پێویستی بەكۆمەڵ بوون(كۆمەڵایەتی بوون):   ئیبن خلدون لەم خاڵەدا لەگەڵ بیرمەندان هاورایە كەمرۆڤ بونەوەرێكی كۆمەڵایەتیە و پێویستی بە تێكەڵ بوون هەیە، ئیبن خلدون ئەو كۆمەڵ بوونە بەهاوتیا شارستانیەت دەزانێت، كۆمەڵگەو شارستانیەت دوانەیەكی دانەبڕاون.

ئیبن خلدون كۆمەڵبونی مرۆڤایەتی بۆ دوو هۆكار دەگەرێنێتەوە:
أ‌-پێویستی بونی مرۆڤ لە تێر كردنی پێداویستیەكانی لە خواردن، لەڕێگەی یارمەتی و دابەشكردنی كار لەنێوان تاكەكانی كۆمەڵگە. چونكە توانای تاكەكان ناتوانێت پێویستیەكان دابین بكات لە خواردن.

ب‌-پێویستی مرۆڤ بەیارمەتی بۆ پارێزگاری و داكۆكی كردن لەخۆی و دورخستنەوەی مەترسی گیانەوەران، چونكە تاكەكەسێك بەرگری و هێزی بەرامبەر ئاژەڵە دڕندەكان نیە.

2)پێویستی مرۆڤ بەبونی دەسەڵاتێكی سیاسی
كاتێك كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی گەیشتە پلەی گەشەسەندن و فراوان بوون وادەخوازێت لەنێوان تاكەكان كار دابەشبكرێت بۆ بەدیهێنانی پێویستیە جیاوازەكانیان، ئەمەش دەبێتە هۆی پێویستی بوون بەدەسەڵات بێتە ئاراوە كە (ئیبن خلدون) ناوی لێناوە ( وازع- هۆ) لەپێناو رێكخستنی یارمەتی تاكەكانی كۆمەڵگە و ڕێگە گرتن لەوەی دەست درێژی بۆسەر یەكتری بكەن ئیبن خلدون دەڵێت ئەم كۆمەڵ بەستنە ئەگەر وەكو ئەوەی بڕیارمان لەسەر داوە ڕووبدات و جیهان ئاوەدان كرایەوە، دەبێت هۆیەك هەبێت لەیەكیان بپارێزێت، چونكە لەبنەڕەتد مرۆڤ بونەوەرێكی شەڕانگێزە.

3)بەڕی ( ئیبن خلدون ) كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی لەسەر دوو جۆر ئاوەدانی بنیات نراوە.
     
سەرهەڵدانی ئەم دوو جۆر ئاوەدانیەی گەراندۆتەوە بۆ جیاوازی ڕێگای ژیانی خەڵكەكە، ئیبن خلدون پێی وایە ئاوەدانی كۆچەری پێشتر پەیدا بووە، چونكە ئاوەدانی كۆچەری سادەیە ژیان بریتیە لە ئاژەڵداری و كشتوكاڵی و لەسەر بنەمای پەیداكردنی پێویستیە گرنگەكان بۆ ژیانی مرۆڤ دامەزراوە.

بەپێچەوانەوە ئاوەدانی شارستانی تیایدا دابینكردنی پێداویستیەكان بەس نیە، بەڵكو هەوڵی پەیداكردنی لەوەزیاتر دەدات.

4)ڕۆڵی دەمارگیری كۆچەری
      ئیبن خلدون كاریگەری ئاوەدانی كۆچەری بەسەر ئاوەدانی شارستانی دادەنێت، گوند و شارەكان لێك جیاناكاتەوە بەڵكو هەموكاتێك (گونجان) گونجان دروستدەكات لەنێوانیان هەر بۆیە كەپێی وایە كە دەشتەكیەكان لانكەی شارستانیەتن،دابوونەریت و بارودۆخی شارستانیەت لەدەشتەنیەوە سەرچاوە دەگرێت، ئەگەر خەڵكی شارەكان بخەیە بەر لێكۆڵینەوە دەبینین زۆربەیان گەند نشین بوون هاتونە شارەكان.
    
ئیبن خلدون بۆچونی وایە دەوڵەت بەرهەمی خوێن و دەمارگیریە، مەبەستی لە (عمران)تەنها ئاوەدانی نیە بەڵكو بنیات نانی دەمارگیریە سەرباری ئەوەی دامەزرێنەری دەوڵەتە ئەم دەمارگیریە لەلایەك دەبێتە هۆی ژیان لە ( دەوار نشینەكاندا).

سەرباری ئەوەی دەمارگیری گرنگترین هۆكارە بۆ دەستەمۆكردنی گۆرانكاری لەكۆمەڵگەدا. ئیبن خلدون وا پێناسەی دەمارگیری كردوە دەڵێت: دەمارگیری بریتەیە لە پەیوەندی كۆمەڵایەتی كاملخواز و فرە ڕوت، لەسەر بنچینەی خزمایەتی خوێن یان چەبد تۆڕێك لەپەیوەندی كۆمەڵایەتی، كەلەئەنجامدا یەكێتی نێوان تاكەكان فەراهەم دەكەن.

دەمارگیری گرنگترین زارەوەیە كە ئیبن خلدون لەنوسینەوەكانی بەكاری هێناوە دەكرێت بوترێت دەمارگیری لای ئەو هۆكاری پەرەسەندنی كۆمەڵگەیە.

     ئیبن خلدون پێی وایە ئامانجی شارستانیەكان لەچەند توخمێكی سەرەكی پێكدێت، وەك ( ئاین ، نەریت، دەوڵەت، سەركردە، ئەخلاق، سەروەت، سامان، دانیشتوان) برواشی وابوو هۆیەكانی نەمانی دەمارگیری بریتین لە روكردنە ژیانی كشتوكاڵی، پتەوكردنی و لە ناوچونی دەسەڵاتی بەرگری لەشاردا.
     
دامەزراندنی سیستەمی باجەكان، برەوسەندن و خۆرازاندنەوە، تێكەڵاوبوونی (ڕەگەزی) و نەتەوەیی، لاواز بونی بنەما ئەخلاقیەكان و ئاشتیەكان و تەشەنە سەندنی زۆرداری.

تەوەری سێیەم
 تەمەنی دەوڵەت لە بیری ئیبن خلدون
ئیبن خلدون پێی وایە دەوڵەت دەزگایەكی سروشتیە دەوڵەت بوون فۆڕمێكی سیاسی دوو فاكتەر دەكاتە بنچینەی لەدایك بونی دەوڵەت.
1)عصبیە
2)ئاین
بەڵام ئەو پێی وایە ڕۆڵی كۆمەڵگە یان ڕۆڵی هاونیشتیمانیان واتا (عصبیە) خۆی بەتەنیا بڕیاردەرە بۆ دروست بوون و بەردەوامیەتی و ژیانەوەی دەوڵەت و ئەو هێزە پێك دێنێت، كە دەوڵەت دەخاتە جوڵان ، چەند ڕۆڵی هاونیشتیمانی بەهێز بێت ئەوەندە ڕۆڵی دەوڵەت بەهێزدەبێت وە بەردەوام دەبێت لە بوونیدا.

ئەگەر وابێت گرنگترین پێكهاتەی دەوڵەت رۆڵی هاونیشتیمانیە.

فاكتەری دووەم بۆ دروست بوونی دەوڵەت (ئاینە) بەواتایەكی تر ئەگەر دووەم فاكتەر ئاین بێت ئەوا دەبێت ئاین بەقەدەر ڕۆڵی كۆمەڵگە یان هی هاونیشتیمانی بەهێز بێت، بەڵام ڕۆڵی هاونیشتیمانی پێش ئاینە.

دەوڵەت لای ئیبن خلدون بەچەند قۆناغێكدا دەروات، دەوڵەتی شوبهاندوە بە قۆناغەكانی ژیانی مرۆڤ، ئاماژەی بەوە كردوە وەك تەمەنی مرۆڤ بەسروشتی ١٢٠ساڵە، تەمەنی دەوڵەتیش هەر بەهەمان شێوەیە كە بەسێ تەوەردا تێدەپەڕێت، تەمەنی هەر نەتەوەیەك  ٤٠ساڵە.

ئیبن خلدون ماوەی گواستنەوەی دەوڵەت لە بارودۆخی بەهێز بۆ لاوازی بەسێ نەوە داناوە
1)نەوەی یەكەم: دەسەڵاتدارانی دەوڵەت لەم ماوەیەدا پارێزگاری لە ڕەوشی كۆچەرایەتی دەكەن، ئازا و دەمارگیر و بە مقاوەمەت، بە دەمارگیریەكی زۆر توند جیادەكرێنەوە، چونكە هێشتا لەگەڵ سەردەمی شارستانیەتدا رانەهاتوون.

2)نەوەی دووەم: لەم ماوەیەدا دەوڵەت لە دەشتەكیەوە ژیانی دەگۆڕێت بۆ شارستانی (عصبیە)دەمارگیری بەرەو كەم بونەوە دەچێت بەڵام هێشتا پارێزگاری لەدەوڵەتەكەیان دەكەن، چونكە سەركەوتنەكان و ژیانی پێشویان لەبیرە، بەقۆناغی گواستنەوە دادەنرێت، كەسێك تیایدا باڵا دەستە و دەوڵەت بەتەواوی دروست دەبێت.

3)نەوەی سییەم: لەم ماوەیەدا خەڵكەكەی زیاتر گرینگی بەرەفاهیەت و خۆشگوزەرانی دەدات، توند و تیژی دەمارگیریان لەبیر دەچێتەوە، بەڵام ڕۆشنبیریان پەرە دەستێنێت، توانای پارێزگاری كردنیان لەدەوڵەت نامێنێ و هەر بەڕوكەش دەسەڵاتیان هەیە واتا ئەگەر هێرشیان بكەنەسەر ناتوانن مقاوەمە بكەن بەرگری ناكەن بەهۆی نەمانی ئازایەتی و دەمارگیری دەوڵەت لەناودەچێت.

لەكۆتایدا تێبینیەك هەیە دەبێت ڕەچاوی بكەین، ئیبن خلدون تەمەنی دەوڵەت بە ١٢٠ساڵ مەزەندە دەكات، بەڵام لێرەدا بەشێوەیەكی گشتی تەمەنی دەوڵەتی مەزەندە كردوە، و لەپاڵ ئەوەشدا ناكرێت كەسایەتیەكی وەكو ئیبن خلدون ئەوەی نەزانیبێت كەچەندین دەوڵەت هەبوون زیاتر لەو ماوەیە ژیاون وەكو( دەوڵەتی ڕۆم – دەوڵەتی فارس – دەوڵەتی عەرەبی) ،  لەمبارەیەوە ئیبن خلدون درێژی تەمەنی دەوڵەتەكانی بەستۆتەوە بە هەستی دەمارگیری لەفەرمان ڕەوایدەوڵەتەكەیدا.

ئەنجام
1)ابن خلدون بەیەكێ لەهەرە بیرمەندە گەورەكان دەژمێردرێت لە جیهاندا كە كاریگەری نیشتیمانی یەكەم (یەمەن)و نیشتیمانی دووەم (ئەندەلوس)ی بەسەرەوەبوو.
2)ابن خلدون لەماوەی ژیانیدا چەندین ناوچە گەراوە، مەبەستی گەرانەكانی بەدەست هێنانی زانست و زانیاری بووە.
3)دەشتەكیەكان لانكەی شارستانیەتن.
4)دروست بوون ومانەوەی دەوڵەت بۆماوەیەكی زۆر بەرهەمی دەمارگیریە.
5)تەمەنی دەوڵەت بەهەمان تەمەنی مرۆڤ چوێنراوە، واتا دەوڵەت بەسێ كاتی جیاوازدا تێدەپەڕێت لەدایك بوون و گەنجیەتی و پیربوونی مرۆڤ.
سەرچاوەكان
1)ابن خلدون عبدالرحمان، مقەدمە (ابن خلدون)، بەرگی یەكەم، و.سەمیر بەشیر،چ١، چاپخانەی گەنم، ٢٠١٦.
2)ئەلبێرت عیسا، عصبیەت و تیۆری دەوڵەت لەبیری ( ابن خلدون) دا، چاپخانەی ڕوون، سلێمانی ، ٢٠٠٥.
3)بۆتۆڵ غاستۆن، فەلسەفەی كۆمەڵایەتی (ابن خلدون )، و.عبداللە گەرمیانی،چ١، چاپخانەی سایە ، سلێمانی ٢٠١٢.
4)علی فوئاد، كۆمەڵناسی نوێ (ابن خلدون)، و. زیرەك احمد و سنور عبداللە،چ١، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، هەولێر ، ٢٠٠٦.
5)نەبەز عبدالرحمان كڵێسەیی، فەلسەفەی مێژوو لای (ابن خلدون )، چاپخانەی لەریا، سلێمانی ، ٢٠١٣.
6)هاشم یەحیا الملاح، فەلسەفەی مێژوو، و.دەوەن حسن،چ١، دەزگای چاپی رۆژهەڵات، هەولێر، ٢٠١٦.