نامە نهێنییە ئاڵۆگۆڕكراوەكانی نێوان ستالین و چەرچل و رۆزفڵت

مەلەفی تایبەت

13/07/2020‌ 1301 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس: بەشی سێیەم
دكتۆر سامی عەمارە لە زنجیرەی سێیەم و كۆتایی نامە نهێنیەكانی نێوان ستالین و چەرچل و رۆزفڵت لە سەرەتای جەنگی جیهانی دووەمدا بەردەوام دەبێت.

ستالین لە رۆزفلت و چەرچڵ توڕە دەبێت و بە خاوە خاو كردن تۆمەتباریان دەكات.

كۆنگرەی تاران و هەوڵی تێرور كردنی سێ سەرۆكەكە 
مشت و مڕی نێوان ستالین و چەرچڵ دوای ئابڕوچونی "پراڤدا" و هەوڵی ئاشتەوایی تاككلایەنە لە نێوان ئەڵمانیا و بەریتانیا . بۆچی چەرچڵ رەخنە لەوە گرت كە ستالین دانی بە لیژنەی دیگوڵدا ناوە بۆ رزگاركردنی فەرەنسا. 

كۆنگرەی یاڵتا و دابەشكردنی ناوچەكانی هەژموون، و كۆتا نامە ناردنەكان دەربارەی خۆبەدەستەوەدانی ئەڵمانیا. 

وەك تەواوكاریەك بۆ ئەوەی لە دوو زنجیرەكەی پێشوودا باسمان لێرەوە كرد، لەو زانیاریانەی لە تۆماری وەزارەتی دەرەوەی روسیادا بوونیان هەبوو؛ لە ئەرشیف و بەڵگەنامەو چاپكراوەكان، لەم زنجیرەیەدا (سێیەم و كۆتایی) بەردەوام دەبین لە خستنەرووی نامە ئالۆگۆڕكراوە نهێنیەكانی و ئەو زانیاریانەی لە نێوان چەرچڵ و رۆزفلت و ستالیندا ئالوگۆڕكراوە، پێش تێكشكاندنی هێزەكانی هیتلەرو ئیمزا كردنی وەرەقەی خۆبەدەستەوەدان لە مایۆی ١٩٤٥، دەربارەی رووداوەكانی جەنگ و رۆڵی هەریەك لەو وڵاتانە لەسەركەوتندا، و ئەوەی روویداوە لە دیدارو ئەو كۆنگرانەی بەشداربوون لە دابەشكردنی ناوچەكانی هەژموون لە جیهاندا، هەموو ئەمانە بەڵگەی ئەوەیە بانگەشەكانی سەرۆكی ئەمریكا دۆناڵد ترامپ ڕاست نین؛ ئەمەش بە گوزارشتی وەزارەتی دەرەوەی روسیا كە دەربارەی ئەم بابەتە بڵاوبۆتەوە. 

لە زنجیرەی دووەمدا، لەو مشت و مڕەدا وەستابووین كە مۆسكۆ بە خاوە خاوكردن ناوی هێنابوو لەگەڵ دوو هاوبەشە بەریتانی و ئەمریكیەكەی لە كردنەوەی بەرەی دووەم لە رۆژئاوای ئەوروپا، و بەباش زانینی ئەوەی فۆكەس بخرێتە سەر كردنەوەی بەرەی باشور لە ناوچەی باكوری ئەفریقیا. 

لەم بارەیەوە " مارشال ستالین" لە نامە نهێنی و تایبەتەكەیدا بۆ سەرۆكی ئەمریكا فرانكلین رۆزفڵت لە ١١ی یۆنیۆ ١٩٤٣، و ناردنی كۆپیەكی ئەو نامەیە بۆ سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا ئاشكرا دەكات، و تیایدا دەڵێ: 

لە ٤ی یۆنیۆ نامەكەتم بەدەست گەیشت و ئاگادارتان كردم لەوەی ئێوەی بەڕێز چەرچڵ چەندین بڕیارتان داوە دەربارەی پرسە ستراتیجیەكان. سوپاس بۆ ئەو ئاگاداركردنەوەیە.

هەروەك لە نامەكەتاندا رون دەبێتەوە، ئەم بڕیارانە پێچەوانەی ئەو بڕیارانەیە كە لەگەڵ بەڕێز چەرچڵ لە سەرەتای ئەم ساڵەوە دابوتان دەربارەی كاتی كردنەوەی بەرەی دووەم لە رۆژئاوای ئەوروپا.

پێدەچێ ئەوەشتان لە یاد مابێت دەربارەی ئەوەی ئاگادارتان كردم لە نامەكەی ئێوەو بەرێز چەرچڵ لە ٢٦ی یەنایەری ئەم ساڵ، دەربارەی ئەو بڕیارەی دابوتان سەبارەت بەوەی بەشێكی زۆر لە هێزە ئەڵمانیەكان ی دەریای و زەمینی داببڕن و دوریان بخەنەوە لە بەرەی روسیا، بەمەش لە ساڵی ١٩٤٣دا ئەڵمانیا بچەمێننەوە. 

لە ١٢ی فێبرایەردا بەڕێز چەرچڵ ئاگاداری كردمەوە سەبارەت بە كاتە دیاری كراوەكانی پرۆسەی تونس لە ناوچەی دەریای سپی و هەروەها لە بەرەی رۆژئاوای ئەوروپا. لەو نامەیەدا ئاماژە بەوە دراوە كە بەریتانیای مەزن و ئەمریكا بە چالاكیەوە ئامادەكاری دەكەن بۆ پەڕینەوە لە دەریای مانش لە ئۆگەستسی ١٩٤٣، وە ئەگەر دۆخی ئاسمانی رێگەی بەمە نەدا، ئەوا ئەم پرۆسەیە و بە هێزێكی گەورە ترەوە لە سیپتەمبەری ١٩٤٣دا ئەنجام دەدەن. 

كەچی ئێوە، بە هاوكاری لەگەڵ بەڕێز چەرچڵ لە مایۆی ١٩٤٣ بڕیاری داگیركردنی ئەنگلۆ ئەمریكی لە رۆژئاوی ئەوروپا دوادەخەن تاكو بەهاری ١٩٤٤. ئەمەش مانای ئەوەیە كردنەوەی بەرەی دووەم كە لە ساڵی ١٩٤٢ دوا خرا بۆ ١٩٤٣، جارێكی تر دوادەخرێتەوە، و ئەمجارەیان تاكو بەهاری ساڵی ١٩٤٤. 

ستالین بەردەوام دەبێت و دەڵێ: ئەو بڕیارە كە كۆت و بەندو ئاستەنگی زۆر بۆ یەكێتی سۆڤیەت دروست دەكات كە دووەم سالە لەسەر یەكتری لە جەنگدایە لەگەڵ ئەڵمانیا و هاوپەیمانەكانی و مەترسی زۆر دروست دەكات لەسەر سوپای یەكێتی سۆڤیەت، بە نزیكی لە جیاتی هاوپەیمانەكانیشی بە تەنها دەجەنگێ.

ستالین ئاماژە بۆ لایەنە خراپەكانی ئەو بڕیارە دەدات، لە دواخستنی بەرەی دووەم لە یەكێتی سۆڤیەت لەسەر گەل و سوپا بەهۆی ئەو زیانە زۆرەی لێی دەكەوێ، بەبێ پشتیوانی كردنێكی جدی لەلایەن هێزەكانی ئەنگلۆ ئەمریكی. بەڵام دەربارەی حكومەتی سۆڤیەتی، ستالین وتی : حكومەتی ئەو بڕیارە قبوڵ ناكات كە بەبێ بەشداری و گفتوگۆی ئەو دراوە، بەوەی دەكرێ لێكەوتەی زۆر خراپی لێ بكەوێتە لەسەر بەڕێوەچوونی جەنگ لە ئایندەدا.

ئەوەی جێی سەرەنجە، سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا مكوڕ بوە لەسەر وەڵامدانەوەی ناڕەزایەتیەكانی ستالین لە نامەكەی ١٩ی یۆنیۆدا، و وردەكاری زۆری نوسیوە، لەوانە تێگەیستنی بۆ هەستی بێ هیوای ستالین لەوەی كردنەوەی بەرەی دووەم دواخراوە. چەرچڵ پاساو دەهێنێتەوە لەوەی بەرەی دووەم لە رێگەی مانشەوە نەكراوە، لەو كاتەی ئەڵمانیا رێژەیەكی زۆر هێزی لەناو خاكی فەرەنسادا هەبوە، بەوەش دەكرا هێزەكانی بەریتانیا زیانێكی زۆریان بەركەوتایە. پاشان پرسیاری ئەوە دەكات ئەگەر بەریتانیا ئەو زیانەی بەربكەوتایە، یەكێتی سۆڤیەت چ قازانجێكی دەكرد. باسی لەوەش كردوە باشترین یارمەتی بۆ یەكێتی سۆڤیەت، ئەو سەركەوتنانەیە كە بەریتانیا لە تونس بەدەستی هێناوە، لە رێگەی ئەتڵەنیەوە بە دووری ١٠ هەزار میل درێژ بۆتەوە تاكو (رەئس رەجا‌و سالح)، لەوێ بە یارمەتی هێزە دەریایەكانی ئەمریكا توانراوە هێزە زەمینی و ئاسمانیەكانی بەرەی میحوەر تێكبشكێنێ.

چەرچڵ زۆر لایەنی هێزەكانی ئەڵمانیا و وەڵاتانی میحوەر لە دەریای ناوەڕاست و ئیتالیا و باشوری بەڵقان ئاشكرا دەكات، هەروەها پێشبینەكانی خۆی دەخاتە روو بەوەی هێزە بەریتانی و ئەمریكیەكان دەتوانن ئیتالیا بە هاوكێشەكە دوور بخەنەوە و دوور بێت لە هاوپەیمانێتی ئیتالیا، پاشان بە تەواوەتی دەستبگرن بەسەر حەوزی دەریای ناوەڕست لە جەبەل تاریقەوە تاكو پۆر سەعید لە رۆژهەلاتی دەریای ناوەڕاست.

چەرچڵ لە كۆتایی نامەكەیدا دەیەوێ پاساوەكانی ستالین ببڕی بەوەی لەوە توڕە بوە كە سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا و سەرۆكی ئەمریكا راوێژو گفتوگۆیان پێنەكردوە لە پرسی دواخستنی بەرەی دووەم و دەڵێ: من بە تەواوی لەو هۆكارە  دەگەم تۆ لەگەڵمانا نەبویت لە خەرتوم؛ كە بڕیار بوو لە مانگی یەنایەردا بچینە ئەوێ، من گومانم لەوە نیە كە تۆ مكوڕ بویتە تەنانەت بۆ هەفتەیەك دەست لە سەركردایەتی هەڵبگری. لەگەڵ ئەوەشدا سودو پێویستی ئەو دیدارە زۆر گرنگ بوو. ئەتوانم ئەوەش بڵێم هەرچەندە سەركێشیەكە قورسیش بێت، من دەرۆم بۆ هەرشوێنێك كە ئێوەو سەرۆك لەسەری رێكبكەون. ئێمەو راوێژكارەكانمان بڕوامان وایە " سكاپا فلۆ" بنكەی جەنگی دەریایی سەرەكی لە باكوری ئیسكۆتلەندا شوێنێكی زۆر شیاوە لە رووی ئەمنیەوە، و زۆریش نهێنیە ئەگەر قبوڵی بكەن، ئەمەش سەرۆك خستیە روو. 

ناكۆكیەكانی نێوان ستالین و چەرچل و رۆزفلت تەنها لەسەر كردنەوەی بەرەی دووەم نەبوو، بەڵكو ئەو خستنە روەی ستالینیشی دەگرتەوە دەربارەی گرنگی دان نان بە بەرەی رزگاری فەرەنسی بەسەرۆكایەتی (دی گۆل)، كە چەرچڵ متمانەی پێنەبوو، سەرەرای هاوڕێكانیشی لە سەركردایەتی لیژنەكە، ئەو لیژنەیە ژمارەیان حەوت كەس بوەو حەوتی تری بۆ زیاد كراوە. 

پێشتر چەرچڵ لە ٢٣ی یۆنیۆی ١٩٤٣ نامەیەكی بۆ ستالین ناردبوو، تیایدا دەڵێ، زانیاری ئەوەی هەیە كە ڕاڕایەكی زۆری هەیە ئەوەشی لە میانی مولوتوف ی وەزیری دەرەوەی سۆڤیەت زانیوە، بە پێشنیارەكەی سەبارەت بە دان نان بە لیژنەی نیشتمانی فەرەنسی ، كە لە جەزائیر دامەزرێنراوە. ئەوەشی وتوە، ئاستەمە حكومەتی بەریتانیا و سەرەتاش حكومەتی ئەمریكا، بەم نزیكانە دان بەو لیژنەیەدا بنێن. ئەوەشی ئاشكرا كردوە هەردوو سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا و سەرۆكی ئەمریكا دان بە دیگوڵدا نانێن، ئاماژەی بە مەترسی ئەوەش كردوە لەسەر پرۆسە تایبەتە نهێنیەكانی تایبەت بە دابەزاندنی هێزەكانی بەریتانیا و ئەمریكا لە كەنارەكانی دورگەی سەقەلیە. 

نامەكان بەردەوامییان هەبوو، تاكو رێكەوتن لەسەر دیداری نێوان وەزیرانی دەرەوەی هەرسێ وڵاتەكە لە مۆسكۆ بەمەبەستی خشتەی كاركردن، كە دەكرێ  دوای ئەوە سێ سەرۆكەكە كۆ ببنەوە. لەو نامەیەشدا كە بۆ ستالینی ناردوە لە ١٠ی سیپتەمبەری ١٩٤٣، چەرچڵ پێشنیاری لوتكەیەكی سێ قۆڵی دەكات لە نێوان هەرسێ لایاندا لە قوبرس یاخود خەرتوم لە ماوەی نێوان ١٥ی نۆڤەمبەر تاكو ١٥ی دیسەمبەر، بژاردەكەشی بۆ سەرۆكی سۆڤیەت بەجێهێشتوە. هەروەها دەڵێ كە ئامادیە دیدارەكە لە تاران بێت ئەگەر ستالین بە شیاوی دەزانێت، ئەو دیدارەی لەبارەیەوە دەڵێ كە ئەنجامەكەی باشترین كۆتایی جەنگی لێ دەكەوێتەوە. زۆریشی نەبرد رۆزفلت و چەرچل لە میانی نامەكانیانەوە لە ١٠ی سیپتەمبەری ١٩٤٣، ستالینیان ئاگادار كردەوە لەوەی بەبێ مەرج ئیتالیا خۆی رادەست كردوە، دوای سەركەوتنی هێزەكانی ئەمریكا و بەریتانیا بەسەرۆكایەتی (ئایزنهاوەر) لەگەیشتن بە كەنارەكانی ئیتالیا ی نزیك لە ناپۆلی.

لە ژێر رۆشنایی ئەو ئەنجامانەی  وەزیرانی دەرەوەی هەر سێ وڵات پێی گەیشتن لە كۆبونەوەكانیاندا لە مۆسكۆ لە ئۆكتۆبەری ١٩٤٣، بڕیاری كۆبونەوەی لوتكە درا لە نێوان ستالین و چەرچڵ و رۆزفڵت لە بارەگای بالیۆزی سۆڤیەت لە تاران، لە ماوەی ٢٨ی نۆڤەمبەر تاكو ١ی دیسەمبەری ١٩٤٣.

چەرچڵ و ستالین پێش كۆنگرەی تاران ژمارەیەك نامەیان ئاڵوگۆڕكرد، چەرچڵ لە نامەیەكی نهێنی و تایبەتدا لە ١٢ی نۆڤەمبەری ١٩٤٣، سوپاسی ستالین دەكات بۆ ئەو دیاریەی پێی گەیشتوە، سەرەڕای ئەو رێزەی لە وەزیری دەرەوە "ئەنتۆنی ئایدن" ی گرتوە لە مۆسكۆ و لە مینی دیداری وەزیرانی دەرەوەی سێ وڵاتەكە لە ١٩-٣٠ ی ١٩٤٣. هەروەها چەرچڵ دەڵێ هەردوو سەرۆكی ئەركانی بەریتانیا و ئەمریكا پێویستە لە ٢٢ی نۆڤەمبەر لە قاهیرە یەكتری ببینن بۆ گفتوگۆكردنی پێشهاتەكانی پرۆسە سەربازیەكان، و ئەو شەڕەی دژی ژاپۆن بەرپا دەكرێت. لەم بارەیەوە، چارچڵ ئاماژە بۆ نزیك بونەوەی كۆنگرەیەك دەكات بۆ سەرۆكی ئەركانی سێ ولاتەكە هیوای ئەوە دەخوازێت لە ٢٥ و ٢٦ی نۆڤەمبەر ساز بكرێت. ئەوەش ئاشكرا دەكات سەركەوتو بوە لە رازی كردنی سەرۆكی ئەمریكا رۆزفڵت بۆ بەشداری كردنی لە كۆنگرەی تاران كە سەرۆكی هەرسێ وڵاتەكەی تێدا بەشدار دەبێت. لە وەڵامی ئەم نامەیەو نامەیەكی هاوشێوەی سەرۆكی ئەمریكا، چەرچڵ لە نامەیەكی نهێنی و تایبەتدا داوای لێبوردن دەكات لەوەی وەزیری دەرەوەی نەناردوە بۆ قاهیرە لەگەڵ ئەوەی پەیمانی بەسەرۆكی ئەمریكا دابوو. پاشان دەڵێ: لە ئایندەدا و لە تاران ژمارەیەك كەسی سەربازی لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت بۆ ئەوێ. چەرچڵ وەڵامی ئەم نامەیە بەهەمان نمونە دەداتەوە لە ١٥ی نۆڤەمبەردا، تیایدا رەزامەندی دەردەبڕێ لەسەر پێشنیارەكانی ستالین، و پیرۆزبایی ئەوەشی لێدەكات بەهۆی پرۆسە سەركەوتوەكانی هێزەكانی سۆڤیەت كە چەندین جار بەدەستیان هێناوە. 

لە ٢٣ی نۆڤەمبەر ی ١٩٤٣، چەرچڵ نامەیەكی تایبەت و زۆر نهێنی تری ناردوە بۆ ستالین ، تیایدا دەڵێ: زانیاری ئەوەی هەیە كە دەیەوێ نیردەی سۆڤیەتی لە بارەگای بالیۆزی یەكێتی سۆڤیەت دابنێت. بەڵام وەك پێدەچێ سەرۆكی ئەمریكا بەباشی دەزانێت مانەوەكە لە بارەگای نێردەی بەریتانیا بێت كە دەكەوێتە نزیكی ئەو شوێنە، و دەكرێ پاسەوانێتی هەردوو نێردەكە زامن بكرێ. ستالین لە ٢٥ی نۆڤەمبەر بەهەمان شێوە وەڵامی داوەتەوە و دەڵێ: ئامادەیە بۆ دیدارەكەی ٢٨ی نۆڤەمبەر لە تاران دوای گەیشتنی بە قاهیرە. 

بەڵگەنامەكان دەڵێن ئەم كۆنگرەیە بۆ ئەوە بوو باس لە راپۆرتی پرسەكانی جەنگ و ئاشتی و كردنەوەی بەرەی دووەم لە رۆژئاوای ئەوروپا لە مایۆی ١٩٤٤، ئەویش ئەو رێكەوتەیە كە دواخراوە تاكو ٦ی یۆنیۆی هەمان ساڵ و هەر لەو ساڵەشدا هێزی هاوپەیمانان دابەزینە كەنارەكانی نۆرماندن، هەروەها دیاری كردنی كاتێك بۆ ئەنجامدانی پرۆسەی سەربازی دژی ژاپۆن كە لە سیپتەمبەری ١٩٤٥دا ئەنجامدرا، و دانانی ستراتیجیەتێك بۆ دوای كۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی دووەم. وتقول الوپائق إن هژا المۆتمر كان مدعوا إلی تقریر قچایا الحرب والسلام ومنها فتح الجبهە الپانیە فی غرب أوروبا فی مایو 1944، وهو التاریخ الژی تأجل حتی السادس من یونیو فی نفس العام وشهد إنزال قوات الحلفا‌و علی شاگئ نورماندی، وتحدید موعد العملیات العسكریە چد الیابان والتی جرت فی سبتمبر 1945، ووچع استراتیجیە ما بعد انتها‌و الحرب العالمیە الپانیە. ناكۆكیەكان لەم كۆنگرەیەدا بەهێز بوون دەربارەی كات و شوێنی كردنەوەی بەرەی دووەم، سەرەڕای چارەنوسی ئەڵمانیا، پێنوێنەكانیش دەڵێن چەرچڵ و رۆزفڵت رەزامەند بوونە لەسەر ناوچەكانی هەژمونی سۆڤیەت لە هەر یەك لە پۆلەندا و رۆمانیا و ناوچەی رۆژهەڵاتی ئەوروپا. 

ئەوەی لە هەموان زیاتر جێگای سەرەنج بوو لە تاران، بریتی بوو لەو بابەتەی باسیان لە سەركەوتنی هەواڵگری سۆڤیەت دەكرد لە بەرپێگرتنی پرۆسەیەكی تیرۆریستی كە لەلایەن ئەڵمانیای هیتلەریەوە پیلانی بۆ دانرابوو، بەمەبەستی تیرۆركردنی هەرسێ سەركردەكە لە تاران، سەرچاوە روسیەكان لەسەر ماڵپەڕی كەناڵی " روسیا الیوم" دەڵێن : هەواڵگری سۆڤیەت كاری زامنكردنی سەلامەتی گرێدانی كۆنگرە و پاراستنی سەرۆكانی هاوپەیمانی دژە هیتلەری گرتە ئەستۆ. هەروەها پیاوانی هەواڵگری سەركەتوبون لە هەڵوەشانەوەی پیلانی تیرۆركردنی وینستۆن چەرچڵی سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا. 

دەگەڕێینەوە بۆ نامە ئاڵوگۆڕكراوەكانی نێوان سێ سەرۆكەكە، لەوانە توڕەبوون و مشتومڕكردن دەربارەی ئەوەی رۆژنامەی " البراڤدا" (رۆژنامەی فەرمی و زمانحاڵی حزبی شیوعی سۆڤیەتی) بڵاوی كردۆتەوە، لە زاری پەیامنێرەكەی لە قاهیرە سەبارەت بە دیدارە نهێنیەكانی نێوان (روبنتروب) وەزیری دەرەوەی ئەڵمانیا و بەرپرسە بەریتانیەكان، وەك دەسپێكێك بۆ گرێدانی ئاشتەوایەكی تاكلایەنە دوای روون بوونەوەی مەرجەكانی بەستانی ئەم رێككەوتنە تاكلایەنە، سەرەڕای لایەنێكی تر كە پەیوەندی هەبوە بە كردنەوەی بەرەی دووەم و پرۆسەی دابەزاینی هێزی هاوپەیمانان لە كەنارەكانی نۆرماندی لە ٦ی یۆنیۆی ساڵی ١٩٤٤. لە تێچاندنیاندا دەربارەی ئەو ماوە مێژووییە، سەرچاوە رۆژئاواییەكان و لە نێویاندا پێگەی ئەلیكترۆنی " بی بی سی" ی بەریتانی باسی لەوە كردوە: " جۆزیف ستالین دڵنیابوو لەسەر پێویستی دابەش كردنی ئەڵمانیا بۆ ئەوەی لە داهاتودا نەبێتە هەڕەشە لەسەر وڵاتەكەی، و پاشان بۆ بەدەستهێنانی قەرەبوكردنەوەیەكی زۆر، لە پارەو ئامێر و هەتا خەڵكیش، بۆ ئەوەی هاوكاری میللەتە وێرانكراوەكەی بێت. بۆ ئەمەش ستالین بە تەواوەتی هەستی بەوە كردبوو، كە پێویستە هێزە رۆژئاواییەكان لەسەر ئەمە رەزامەندبن، بە هەمان شێوە وینستۆن چەرچڵ هەستی پێكردبوو. لە ئۆكتۆبەری ١٩٤٤ هەردووكیان لە مۆسكۆ چاویان بە یەكتری كەوت، و گفتوگۆیان كرد سەبارەت بە بیرۆكەی دابەشكردنی ئەوروپا بۆ ناوچەی هەژموون لە نێوان یەكێتی سۆڤیەت و هێزە رۆژئاواییەكان، لە دیدی ئەوەی سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا هەستی پێكردبوو دەربارەی ئەوەی ملیۆنان سەربازی سۆڤیەت كە ئەڵمانیایان لە ناوەڕاست و رۆژهەڵاتی ئەوروپا دەركردبوو ژمارەیان زیاتر بوو لە سەربازانی هاوپەیمانان لە رۆژئاوا، بەمانای ئەوەی بەریتانیا ناتوانێت هیچ شتێك بكات، ئەگەر ستالین بیەوێ هێزەكانی لەوێ بهێڵێتەوە".

لێرەوە گرنگی كۆنگرەی یاڵتامان بۆ دەردەكەوێ كە هەرسێ سەركردەكەی كۆكردەوە لە ٤-١١ی فێبرایەری ١٩٤٥، لە كاتێكدا هێزەكانی ئەڵمانیا لە ژێر پاڵەپەستۆو لێدانی سۆڤیەتدا دەیناڵاند لە رۆژهەڵاتی ئەوروپا و لەگەڵ هاتنی مانگە ئەپریڵی ١٩٤٥، بەرلین گەمارۆدراو ئاڵای سەركەوتنی سۆڤیەت كە داس و چەكوشەكەی لەسەر بوو لەسەر گومەتی رایخستاج لە پایتەختی ئەڵمانیای هیتلەری دەشەكایەوە. لە یاڵتا و لە كۆشكی لیفادیای كۆتا قەیسەرەكانی ئیمپراتۆریەتی نیكۆڵای دووەم، هەرسێ سەركردەكە كۆبونەوەو گەیشتنە ئەوەی؛ رێككەوتن بكەن دەربارەی دابەشكردنی هەژموون لە كیشوەری ئەوروپادا. 

لەم بارەیەوە " بی بی سی" وتی : وبهژا الصدد قالت "بی بی سی":
سەركەوتن لە ئەوروپای رۆژهەڵات بۆ یەكێتی سۆڤیەت بوو كە سوپای ئەڵمانیای تێكشكاندبوو، دوای چوار ساڵ لە جەنگێگی زۆر قورس. بەڵام لە كاتێكدا یەكێتی سۆڤیەت لە گەشەی سەركەوتنی سەربازیدا بوو، وڵات لە وێرانكاریەكی قورسدا دەژیا، و سێ یەكی كۆی سەربازەكانی ئەڵمانیاش لە شەڕەكانی بەرەی رۆژهەڵاتدا كوژرابوون. خەمڵاندنەكان ئاماژەیان بۆ ئەوە دەكرد لە هەر حەوت هاولاتیەكی سۆڤیەت یەكێكیان كوژرابوون، كۆی ئەوانەی لە سۆڤیەتدا كوژران ٢٧ ملیۆن كەس بوون، سێ یەكیان مەدەنی بوون و هەندێ لە ئەكادیمیەكان بڕوایان وایە ژمارەكە لەمەش زیاتر بوە. شەڕەكە بوە هۆی وێرانكردنی شارەكان و دەوڵەمەندترین خاكەكەی، سەرەرای كوێر كردنەوەی پیشەسازی و كشتوكاڵ و ماڵ و رێگاكانی هاتوچۆش.

هەرچی ئامانجە راستەقینەكانی نێوان سێ سەركردەكەیە، بی بی سی ئاماژە بۆ ئەوە دەكات: جۆزیف ستالین مكوڕ بوو لەسەر ئەوەی وڵاتەی لەدوای جەنگ هەڵبستێنێتەوە، بۆ ئەوەش هات بۆ ساڵتا تاكو ناوچەیەكی هەژمونی لە ئەوروپای رۆژهەڵات هەبێت، ئەو ناوچەیەش دابڕاو بێت بۆ پاراستنی یەكێتی سۆڤیەت. 

هەروەها دەیویست ئەڵمانیا دابەش بكات بۆ زامن كردنی ئەوەی لە داهاتودا نەبێتە هەڕەشە بۆ سەر وڵاتەكەی، و دەسكەوتنی قەرەبوكردنەوەیەكی زۆر، لە پارەو ئامێرو پیاو، تاكو میللەتە وێرانبوەكەی هەڵبستێنێتەوە، بەلام هەستی بەوە كردبوو؛ ئەمە پێویستی بە رەزامەندی هێزە رۆژئاواییەكان هەیە. 

چەرچڵ یش لە ئامانجەكانی ستالین تێگەیشتبوو، هەردووكیان لە ئۆكتۆبەری ١٩٤٤ لە مۆسكۆ كۆبونەوە، و گفتوگۆیان دەربارەی ناوچەی هەژموون كرد لە نێوان یەكێتی سۆڤیەت و هێزە رۆژئاواییەكان. 

دوای هەفتەیەك لە گفتوگۆكان، هەرسێ سەرۆكەكە بڕیارەكانیان بۆ جیهان ئاشكرا كرد. دوای ئەوەی بەبێ مەرج خۆی رادەست كرد، رێككەوتن لەسەر دابەشكردنی ئەڵمانیا و بەرلین بۆ چوار ناوچە، هەر ناوچەیەك بۆ یەكێك لە وڵاتە بەشداربوەكانی یاڵتا، و چوارەمیش بەر فەرەنسا كەوت. جگە لەمەش ئەڵمانیا ناچار كرا بە بژاردنەوەی زۆرترین قەرەبوكردنەوە، و لە مۆسكۆ لیژنە پێكهێنرا بۆ ئەو بڕەی دەكەوێتە سەری. 

ئەم زنجیرانە كۆتایی پێ دێنین بەو نامانەی توڕەیی و گفتوگۆكانی نێوان سێ سەركردەكەی تێدایە، ستالین و چەرچڵ و ترۆمانی پاش رۆزفلت، دوای ئەوەی لە ئەپریلی ١٩٤٥ بەهۆی نەخۆشی دڵەوە مرد لە ئەپریلی ١٩٤٥؛ و هەروەها دەبارەی كاتی پێشنیاركراو بۆ راگەیاندنی خۆبەدەستەوەدانی ئەڵمانیای نازی.

بەڕێز چەرچڵ لە ٥ی مایۆ، نامەیەكی كەسی و تایبەتی ناردوە بۆ مارشاڵ ستالین و تیایدا دەڵێ: 
- سەرۆك ترۆمان پێی راگەیاندم نامەیەكی بۆ ناردون داوای هەماهەنگی نێوانمان دەكات بۆ دیاریكردنی رۆژێكی هاوبەش، بۆ راگەیاندنی هەواڵی سەركەوتن لە ئەوروپا.
- بەلای منەوە، بروام وایە كاتێكی نمونەیی بۆ بەیاننامەی هاوبەش دەربارەی رۆژی سەركەوتن بریتیە لە ناوەڕاستی رۆژ، و بەیاننامەكە زیاتر لە ٣ بۆ ٤ خولەك زیاتر نەخایەنێ، لەگەڵ حسابكردن بۆ كاتی هاوینە لە بەریتانیا، واتە كاتژمێرێك دوای كاتی ئێوە، واتە راگەیاندنەكەی سەرۆك ترۆمان لە واشنتۆن كاتژمێر شەشی بەیانی دەبێت، ئەمەش بۆ گەلی ئەمریكا شیاو نیە. لەبەرئەوە، پێشنیار دەكەم رەزامەندی بدرێت لەسەر بۆچونی ئەمریكا، بەوەی كاتژمێر ٣ی دوای نیوەڕۆ بەكاتی هاوینەی بەریتانیا واتە چواری دوای نیوەرۆ بەكاتی ئێوە دیاری بكرێت، ئەمەش رێگە بە سەرۆك ترۆمان دەدات بەیاناكەی لە كاتژمێر ٩ی سەرلەبەیانی بە كاتی واشنتۆن رابگەیەنێت.
- تكا كارم لە خێراترین ماوەدا من و سەرۆك ئاگادار بكەیتەوە لەوەی رەزامەندن لەسەر ئەم پێشنیارە. ئەمەش ستالین لە ٦ی مایۆدا رەزامەندی لەسەر داو، سەرۆك وەزیرانی بەریتانیای لێ ئاگادار كردەوە.

بەڵام سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا جارێكی تر نامەیەكی ناردەوە بۆ مارشاڵ ستالین و تیایدا دەڵێ: جەنراڵ ئایزنهاوەر دەڵێ زۆر قورسە هەواڵی خۆبەدەستەوەدانی ئەڵمانیا بە نهێنی بمێنێتەوە، بۆیە ئەو پێشنیاری گۆڕینی كاتەكە دەكات بۆ رۆژی ٧ی مایۆ لە كاتژمێر شەش بە كاتی بەریتانیا، و حەوت بە كاتی مۆسكۆ و دوازدەی نیوەرۆ بە كاتی واشنتۆن. 

زۆری نەبرد، چەرچڵ نامەیەكی تری ئاراستەی مارشاڵ ستالین كردوە، تیایدا دەڵێ : نامەكەی ستالین و وتارەكەی جەنراڵ ئەنتونوف م گەیاندوە بە جەنراڵ ئایزنهاوەر، كە پێشنیاری دواخستنی راگەیاندنی خۆبەدەستەوەدانی ئەڵمانیا دەكات بۆ ٩ی مایۆی ١٩٤٥، چەرچڵ لە نامەكەیدا دەڵێ ئەمە بۆ ئەوان شیاو نیە چونكە پەرلەمان داوای زانیاری لێ دەكەن دەربارەی ئەوەی روویداوە لە ئیمزاكردنەكەی دوێنێ لە ریمس (كە پرۆتۆكۆلێكی سەرتاییە بۆ راگەیاندنی خۆبەدەستەوە دانی ئەڵمانیا). 

نوێنەرانی سەركردایەتی ئەڵمانیا پەڕی كۆتایی خۆبەدەستەوەدانەكەیان ئیمزا كردبوو لە بەرلین (٨ی مایۆ)، و سەرۆك ترۆمان ئەمەی لە ٩ی سەرلەبەیانی بە كاتی واشنتۆن راگەیاندبوو. ئەوەی چەرچڵ بە مارشاڵ ستالینی وتبوو بەگوێرەی ئەو رێككەوتنەی لە ٨ی مایۆدا بكرێت. 

لەگەڵ ئەوەدا مارشاڵ ستالین پاشگەز نەبوەوەو لە ٩ی مایۆدا رایگەیاند، بەچەند هۆكارێك وەك دەڵێن پەیوەندی هەبوو بە دواخستنی راگەیاندنەكە تاكو بە تەواوی پاشماوەی بەرگری لە رۆژهەڵاتی بەرلین نامێنێ، ئەوان رەتیان كردبوەوە سەركردەكانیان رادەست بكەن، پاشان ئەمانەی لە ئاهەنگە گەورەكانی مەیدانی سوور تۆمار كرد، تیایدا هەندێ لە هێزەكانی سەركەوتنی خستنە روو بە ئاڵای رایخ و هێزە ئەڵمانیەكان لە ژێر پێی سەربازەكانی سۆڤیەتدا بون لە نزیك دیوارەكانی كرملین. 

سەرچاوە: RT.Arabic
وەرگێڕان: حلمی  رەسول رەزا