نوسینی: دانا بەهادین

سەربەخۆیی یان پاشكۆیەتی 

عێراق هەنگاوبەهەنگاو خۆی لە سەنگەرەكانی وڵاتێكی داخراودا قایم دەكات، بێهودەترین هەنگاو ئەوەیە وەك كورد گوایە هەوڵ بدەین لە قۆناغی یەكەمدا عێراق بەدیموكراسی بكەین و لەقۆناغی دووەمدا عێراق وەك دەوڵەتێكی دیموكراسی سەربەخۆ دان بە مافی چارەی خۆنوسینماندا بنێت. پێدەچێت ئەوە خەیاڵ بێت كە پاداشتی مانەوەمان لەگەڵ عێراق و ماندووبونمان بە دروستكردنی جلوبەرگی دیموكراسی بۆ جەستەی عێراق مافی چارەی خۆنوسین بێت. 

پێناسە وچەمك و گرنگی دەوڵەت:
دەوڵەت بریتیە لەسەرەكترین ئامرازی سیاسی نەتەوە بەمەبەستی گەشەكردن و پەرەسەندنی بواری (سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی و كەلتوری .....هتد). دەوڵەت چەمكێكی هونەری ڕامیارییە و ناكرێت بە چەمكێكی ئایدۆلۆژی بناسرێت، بەڵام لە كاتی دروست بوونی دەوڵەتدا میتۆدگەلێكی زۆر خۆیان لەبەردەم دەوڵەتدا نمایش دەكەن و بەپێی بەرژەوەندییەكان ئایدیایەك هەڵدەبژێرێت بۆ بەسیستمی كاری فەرمانڕەوایی.

زۆرینەی دەوڵەتان، لەرێگای ئایدۆلۆژیاوە، دەناسرێن وەك ( دەوڵەتی سەرمایەداری - شۆشیالستی – دیموكراسی ..هتد)، بەڵام گۆڕان و تێكشكاندنی سیستم و ئایدۆلۆژی ناكاتە رووخانی دەوڵەت، لەبەرئەوەی دەوڵەت قەوارەیەكە لەسەرو ئایدیۆلۆژیاكانەوەیە. بۆ نمونە: دەوڵەتە عەرەبیەكان لە ماوەی تەمەنی دەوڵەتداری خۆیاندا چەندین گۆڕان بەسەر ئایدیای حكومڕانیاندا هاتووە، بەڵام دەوڵەتەكانیان وەك خۆی بەشێوەیەكی فەرمی ماوەتەوە. كاتێك نەتەوە خەبات دەكات بۆ دروست بوونی دەوڵەتی سەربەخۆ نابێت پێشبینی بكرێت لە دروستبونیدا ئایدیایەك حوكم دەكات بەسەریدا و بەتۆمەتی ئایدیای (خێڵەكی – دیكتاتۆری – سەرمایەداری ..هتد) بارگاوی بكرێت و رێگری لەبەردەم دروست بوونیدا بكرێت. گەر بەپێوەری ئایدیۆلۆژیا پێوانەی دروست بونی هەردەوڵەتێك بكەین، ئەشێت بكەوینە ناو هەڵەیەكی قورسەوە، زیندوترین نموونەش ئەوەیە سەروەختێك كۆماری مەهاباد دروست بوو، لە ماوەی چەند رۆژی تەمەنی خۆیدا بەتۆمەتی میتۆدو ئایدۆلۆژیگەری لەنێوان بلۆكی سەرمایەداری و سۆشیالستی لەناوبرا.

ئەم هەڵەیەش ئەنجامێكی قورسی نامرۆڤانەی لێكەوتەوە لەبەرامبەر مافی ڕەوای نەتەوەی كورد. دەوڵەت لەسەرو هەر ئایدۆلۆژی و حوكمرانیەكەوەیە نەك بەپێچەوانەوە.
دەوڵەت لە بەرزترین ئاست و قوڵترین كرۆكی سیاسەتدایە، تەنها لەم چەمكەوە ئەتوانین بگەینە ئاستە بەرزەكانی رێكخستنی كۆمەڵگا و سەرجەم ئەرك و مافەكانی هاوڵاتیان دیاری بكەین. ئەوە تەنیا لە رێگای دەوڵەتەوەیە كە دەتوانین ئاسایشی نەتەوەیی و گەشەی سیاسی و ئابووری و سەربازی پاشان بوارە كەلتوری و شارستانیەكان، بپارێزین. 

پێكهاتەی نەتەوەیی بۆ ئەوەی خۆی لەمەترسیەكانی كاڵ بوونەوە و سڕینەوە بپارێزێت ئەوا دەبێت كۆی سیاسەت و كاركردنی بخاتە خزمەت تۆكمەبوونی دەوڵەت و پایەكانی و هەر هێز و لایەنێكیش بە هۆی ئایدۆلۆژیای جۆراوجۆرەوە سەلیقەی لەسەر بەرژەوەندیەكان و گرنگی دەوڵەت لەدەست بدات، ئاكامەكەی مایە پوچ نۆشینە. بەهانە هێنانەوە لەبەرامبەر كارنەكردن یان باوەڕنەبوون بەدەوڵەتی سەربەخۆی نەتەوەیی لەمەترسیدارترین هەنگاوەكانی سڕینەوەی نەتەوەیە تەنانەت ئەم بەهانەیە لەژێر رۆشناییەكانی رازەوەترین چەمكی ئایدۆلۆژیشدا بێت.

گرنگی سەربەخۆیی كوردستان:
بیانو گەلێكی زۆری هزری لەگەڵ هەڕەشە سەربازیەكاندا كاری بەردەوام دەكەن لەسەر ئەوەی نەتەوەی كورد بەدووربگرن لەپێویستی بوون و بەدەستهانی دەوڵەتی سەربەخۆدا، جارێك بەهەڕەشەو لەشكر كێشی دەوڵەتی عێراقی و جارێكی دیكەش بەناوی چەمكی ئاشتی و پێكەوە ژیان و رێزگرتن لەدیموكراسیەتی گەلی عێراق رێگری لەسەربەخۆی كوردستان دەكەن.

كورد وەك نەتەوە ئەگەر چی مێژووی حوكمرانی هەیە، بەڵام بێبەرییە لەئەزموونی دەوڵەتداری. نەبوونی دەوڵەت لەقوڵترین كێشە سیاسیەكانی خەڵكی كوردستانە. لەگەڵ ئەوەی خەبات و قوربانیدان بووە بە مێژووییەكی غەمگینی كورستانی باشور بەڵام تاكو ئێستاش بەرهەمی ئەم قوربانیدانە نەچنراوەتەوەو لەچوار چێوەی دەوڵەتی عێراقی عەرەبیدا بەدەم كێشە گەلێكی زۆری جۆراوجۆرەوە ژیان بەرێ دەكات.

خودی سیستمی فیدراڵی-دیموكراسی لە دەوڵەتی عێراقیدا سەرچاوەی نائارامی سیاسی و ئابووری و سەربازییە بۆ گەلی كورد و حكومەتەكەی، بێ ئیرادەكردنی كوردە لە بەرامبەر مافی سەربەخۆبون لەلایەك و گەڕاندنەوەی دەسەڵاتی ناوەندی و یەكێتی خاكی عێراق لە لایەكی دیكە.

سەرجەم سیستمە یەك لەدوای یەكەكانی دەوڵەتی عێراق ( مەلەكی – كۆماری – دیموكراسی ) زنجیرەیەكی دانەپچڕاوبوون لەتۆخكردنەوەی ( پەیمانی سایكس بیكۆ ) كە كوردو خاكی كوردستانی لەدەوڵەتی عێراقی عەرەبی مار ەكرد. گەربەراوردێك بكەین لەنێوان سیستمە ئایدۆلۆژی و سیاسیە جۆراوجۆرەكانی دەوڵەتی عێراقی، یەك خاڵی هاوبەشی سەرەكی لەنێوانیاندا هەیە: نزیكەی پێنج ملیۆن كورد وەك نەتەوە یەكسان دەكەنەوە بەكۆیلایەتی و بن دەستبوون لە ژێر چەپۆكی دەوڵەتی عێراقیدا.

لەسەر ئاستی دروست بوونی دەوڵەتی نەتەوەیی، كۆی توخمەكانی دروست بوونی دەوڵەت لە كورددا هەیە و تێدایە ( حكومەت – خاك – خەڵك)، لەهەرێمی كوردستاندا، رێژەی دانیشتوان نزیكەی (5) ملیۆن كەسە، گەر بەراوردی كوردی هەرێم و رێژەی نەتەوەكانی دیكە بكەین دەبینین تا ساڵی (1995) لە جیهاندا (192) دەوڵەت هەبون، نزیكەی (83) دەوڵەتیان لەخوار (5) ملیۆن كەسەوە بوون، نزیكەی (30) دەوڵەتیان نیوەی ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای سلێمانی بووە. تاڵتر لەمەش ئەوەیە لە جیهاندا، تەنها شەش نەتەوە، دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان نییە، گەورەترینیان نەتەوەی كوردە، بە چارەنوسێكی لێڵ و ئاڵۆزەوە ژیان بەرێدەكات. 

كورد دەبێت لە قۆناغی (حكومەتەوە) بگوازێتەوە بۆ قۆناغی (دەوڵەت)، مانەوەی لەم قۆناغەی ئێستایدا مانای درێژەدان بە دڵەراوكێ و ناجێگری سیاسی، هەلی زێڕین بۆ سەربەخۆبوون لە دەست دەدات كە لەگرنگترین پرسەكانێتی. تەنها سەربەخۆن لەتوانایدایە ئامانجە سیاسیە نەتەوەییەكان تا ئاستێكی باڵاتێر بكات .

مەترسییەكانی كورد لەناو دەوڵەتی عێراقدا:
پرسی جیابوونەوەمان لەعێراقدا بە مانای رزگاربون لە دەوڵەتێك بەهەموو لاوازیەكانی ئێستای خۆیەوە كە وەك نەتەوەیەكی ژێر دەست مامەڵەمان دەكات. 
دەوڵەتی عێرقی، یەكێكە لە (22) دەوڵەتە عەرەبیەكەی نیشتمانی عەرەبی، عێراق ئەندامی كۆمكاری ووڵاتە عەرەبیەكانە، لە چەندین پەیماننامەی سیاسی و ئابووری وولاتە عەرەبیەكان بەشدارە، بە فەرمی كاری بۆ چەسپاندنی چەمكی (  عەرەبیزم ) كردووە لەرۆژهەڵاتی ناوەراستدا، بەشدارە لەپاراستن و بەرەو پێشچوونی بەرژەوندییە عەرەبیەكان، نەك كوردیەكان. لە بەرنامە سەرەكیەكانی ئەم دەوڵەتە یەكڕیزی نەتەوەی یەكێتی خاكی عەرەبیە.  عێراق وەك دەوڵەتێكی عەرەبی مافی سروشتی سیاسی خۆیەتی هاوتەریب بێت بە بەرژەوەندییە نەتەوەیی و نیشتمانیەكانی عەرەبەوە. مانەوەی كورد و قبوڵكردنی دەوڵەتی عێراقی ناسروشتیە نەك پێچەوانەكەی.

لە ماوەی نزیكەی (100) ساڵ لە تەمەنی دەوڵەتی عێراقیدا چەندین سیستمی سیاسی و ئایدۆلۆژی ئەزمون كراوە، بەڵام ناكۆكی سیاسی و ئاینی و نەتەوەیی لەسیما ناسراوەكانی ئەم دەوڵەتەیە. شەڕی مەزهەبی ( شیعە – سوننە) مێژوویەكی قوڵی رەگ و ریشەداری هەیە لەعێراقدا، ئەم ناكۆكیەش هۆكارێكی سەرەكیە لە دروستكردنی عێراقێكی ناكۆكی لەسەر. ناكۆكیەكان لە ناوخۆی ئەم دەوڵەتەدا سەرچاوەی ناجێگیری و كۆنەپەرستیە. گەر بە پێوەری دەوڵەتانی پێشكەوتوو پێوانەی بكەین، ئەوا چەندین سەدە لە دواكەوتویی خۆیمان بۆ دەخاتە ڕوو لەسەر ئاستی فكری و لێبووردەیی و قبوڵكردنی بیرو رای جیاواز. بەرزبوونەوەی رێژەی هەژاری وبێكاری، زیادبوونی خراپی باری تەندروستی، ترساندن و تۆقاندن، نەبوونی لانی كەمی پێداویستە سەرەتاییەكانی ژیان، بۆتە مۆدێلێكی باڵای ژیانی دەوڵەتی عێراقی.

لە قۆناغی بەهێزبونیدا وەك دەوڵتێكی سەربازی دەبێتە هەرەشەی مەترسیدار بۆ سەر دەوڵەتانی دەرودراوسێ و هاوڵاتیانی ناوخۆ. لەساتە وەختەكانی لاوازیشدا سەرچاوەی كوێرەوەییە بۆ دانیشتوانەكەی بە گشتی و نەتەوەی كوردە بەتایبەتی. عێراق لەسەر ئاستی سیاسەتی دەرەكی و ناوەكی وەك دەوڵەتێكی ناوكۆكی لەسەر ئەژماردەكرێت. لەم ئاستەدا، تیرۆرستان و بزوتنەوە ئسوڵًیەكان لە ئەكتەرە سەرەكیەكانی شانۆی سیاسی عێراقن. بەم مانایە، جێگاكردنەوە بۆ بنەماكانی دیموكراسی و مافی مرۆڤ لەكارە زۆر ئەستەمەكانن. ئەوەی چاوەڕێی ئایندەی دەوڵەتی عێراقی دەكات زیاتر زاڵبوونی كێشەی مەزهەبی و عەقڵی شۆفینستانە و دەوڵەتی فەقێیە نەك دیموكراسی و شارستانی. جێگای داخە تێكرای وڵاتانی رۆژئاوا و ئەمریكا توانایەكی زۆری مرۆیی و داراییان خەرج كرد لەپێناوی بەدیموكراتیزەكردنی دەوڵەتی عێراق، بەڵام ئەنجام هێزی مەزهەبی حوكمرانی بەدەستهێنا.

سەركردایەتی هێزەسیاسەكانی كوردستان راستەوخۆ لە دوای پرۆسەی ئازادی عێراق لە هەوڵی بێوچاندان بۆ سەرلەنوێ دروست كردنی عێراقی دیموكراسی، ئەمە وێڕای ئەوەی بۆ كورد خۆ تەرخانكردن بە بەرژەوەندی عێراقەوە و گۆڕینی سیستمی ئەم دەوڵەتە و چارەسەركردنی كێشە مەزهەبیەكانی بریتین لە خۆتێهەڵقورتاندن بەكارێكەوە پەیوەندی بەكوردەوە نیە لە لایەك، و دورخستنەوەمانە لە بابەتە سەرەكی و گرنگەكەی خۆمان لە لایەكی دیكەوە. ئەو وزە گەورەیەش كە سەركردایەتی كورد لە پێناوی دیموكراسیكردنی عێراق و داننان بە مافی كوردا خەرجی كرد، هیچ جۆرە كاریگەرییەكی لەسەرباش بوونی رەوشتی عێراق دروست نەكردووە. گۆڕینی سیستمی عێراق بۆ بنەماكانی دیموكراسی و لێبوردەیی و یەكترقبوڵكردن و كرانەوە بەرووی دنیادا جگە لە بەفیڕۆدانی ( كات – پارە – وزە- خەڵك) هیچی دیكەی لێ‌ بەرهەم نایەت.

سەرابی دیموكراسیی:
بەڕێكەوت دوای یەك ساڵ لە بانگەوازی (بیروسترۆیكا)، ڕاپەڕینی خەڵكی كوردستان و عێراق دەستیپێكرد. بەشێك لە هێزەكانی كوردستان لەگەڵ ئەوەی بارگاویبون بە سۆشیالیزم، بەڵام لە چركەساتی لە دایكبوونی سیستەمی نوێی جیهان بێ چەندو چون كەوتنە ژێر كارگەری دیموكراسیەتی ڕۆژئاواوە. 

ئیتر دیمكراسی زۆرترین پشكی بەركەوت لە ناو گفتوگۆ فكری و ساسییەكاندا، بوو بە یەكێك لە پێوەرە سەرەكییەكانی سیاسەت بۆ پێوانەكردنی لایەنەكان، گەشتۆتە ئەو ئاستەی بە دوائامانج وەربگیرێت لە بری ئەوەی تەنها ببێتە ئامانجێكی سەرەتایی بۆ پەیوەندی نێوان هێزەسیاسییەكان وگەشەی پرسی نیشتمانی. 

وەك كۆتا ڕێگای ڕاستەقینەی چەسپاو بەمەبەستی گرانتی مانەوەی بەختی سیاسی و نەتەوەیمان وەردەگیرێت، بەشێوەیەك مامەڵەی لەگەڵدا دەكەن لادان لەم ڕێگەیە كەوتنەخوارەوەیە بۆ ناو دۆزەخی دواكەتویی و سوتانی چارەنوسمان لەناو ئاگری فەنابووندا. 

ئێستا هەرێمی كوردستان كتومت بە ساكاویی ڕاوەستاوە بەرامبەر ئەو دیموكراسییەتەی وەك گەردەلول هەڵیكردوە، وەختە كاریگەری شەپۆلەكانی گرنگترین پرسی سەرەكی كورد لە هزرو دیدی هیزە ساسییەكان گێژ دەدات، ئەویش سەربەخۆی كوردستانە. 

ئەشێت دیموكراسی لەگەڵ باری كەلتوری و كۆمەڵایەتی هەر نەتەوەیەكی خاوەن دەوڵەت ئامڕازیك بێت بۆ گەشەی سیاسی و ئابوری، بەڵام بەبێ‌ بوونی دەوڵەت دەچێتە خانەی نادیدەوە. بۆ كوردیش بەبێ‌ سەربەخۆی و دەوڵەتی كوردستانی، خۆ تیهەڵكێشكردنمانە بە ناو وردەكارییەكانی جیهانی دیموكراسی دەبێتە ڕیگایەكی ئاڵۆزو سەرئەنجام كاتمان لە گەڕان بۆ خۆدۆزینەوە خەرج دەكەین، لەبری بەدەستهێنانی مافە زەوتكراوەكانمان. 

دیموكراسییەتەكەی سیستەمی نوێی جیهان بۆ كورد لە سیستەمی كۆنی جیهان دەچێت، جگەلەوەی كەمترین دانپێدانانی لەسەر ڕاستی داگیركردن و پارچەپارچەبوونی خاكی كوردستان نییە، بۆتە بزماریكیش رۆحی كورد بەژیانی كۆیلایەتی و داگیركاریدا قوڵتر دادەكوتێت. 

بەنمونە لەدوای پرۆسەی ئازادی عیراق بەناوی دیموكراسیەتەوە پاراستنی یەكپارچەی خاكی عیراق دەكەنە مەرجی سەرەكی و سەرلەنوێ‌ خاكی كوردستان وەك بە شێك لە خاكی دەوڵەتی داگیركەر پێناسە دەكەنەوە، ئەمەش دیسانەوە ڕەفتاری نامرۆڤانەیە بۆ بەكۆیلایەتیكردن وەك هاوشێوەی سیستمی كۆڵونیالستیی. هەر بەم مانایە ئەم دیموكراسیەتە هیچ نییە جگەلە سحرێكی جادووگەرانە بە مەبەستی گەڕانەوەی ئایندەی كورد بە ڕابردووە تاڵەكەیەوە و سەرئەنجام كوردستان بكەنە گۆڕەپانی ململانێی كۆمپانیا زەبەلاحەكانی جیهانی سەرمایەداری و دەوروبەر. 

ئەگەرچی جارجارە سەركردایەتی هێزەساسییەكانی كوردستان پرسی سەربەخۆیی وەك چرایەكی كز لە تاریكی شەوەزەنگی داگیركەراندا هەڵئەكەن بەڵام هەر زۆر زوو لەبەردەم گەردەلولی دیموكراسیدا دەیكوژێننەوە. 
زاڵبونی چەمكی ئاشتی و پێكەوەژیان لە عیراقدا وایكردووە كە شادەمارە سەرەكییەكانی ژیانی حكومەتی هەرێم لە ڕووی ئابوری و سیاسی و سەربازییەوە ببەستێتەوە بە حكومەتی ناوەندییەوە، سەرجەمی سیستمە یەك لە دوای یەكەكانی حوكمرانیش لە خەمی بێ شەرعیكردنی كارگێڕی و ومل كەچ پێكردنی كوردو سڕینەوەی نەتەوەیی و خاكی كوردستاندان. 

هەرێمی كوردستان بەم ڕەوشەی ئێستایەوە ئایندەی نادیارە و ئاسایشی گرانتی نەكراوە، ئەمەش لە حاڵیكدا كە دیموكرسی و دادپەروەری و یەكسانی ڕەوایەتی خۆی لە سەقامگیری سیاسییەوە وەردەگڕێت، وە بەبێ‌ بوونی سەربەخۆیش سەقامگیری سیاسی دەچێتە ئاستی مەحاڵەوە، هەر بۆیە یەكێك لەدەرهەیشتەكانی دیموكراسییەت لەم دۆخە ناكامڵەدا بریتییە لە دیاردەی گەندەڵی. 

بە هۆی دیاردەی گەندەڵییەوە وهێزی سیاسی و چەندین ڕیكخراوی فشاری دژە گەندەڵی دروستبووە، بەڵام هەندێك جار ئەم پرۆژانە بێ‌ ئاكامن، چونكە كوتونەتە ناو هەلەَیەكی ماتماتیكییەوە وەك هۆكار مامەڵە لەگەڵ دیاردەكەدا ئەكەن نەك ئەنجام. بەشێكی زۆری دیاردەی گەندەڵی بەهۆی نەبونی سەربەخۆی و دوڵەتی كوردستانە، كە ژینگەیەكی سەقامگیری سیاسی نیەو سەرئەنجام ئەم دیاردەیەی لێدەكەوێتەوە. واتا ریفۆرمی ڕیشەیی لە هەرێمی كوردستاندا پێویستی تەواوی بە كاركردنە لەسەر هێنانە بەرهەمی ووتاری دەوڵەتی سەربەخۆی و دابڕان لە دەوڵەتی عیراقی. واتا بۆ كەمكردنەوەی گەندڵی دەبێت كار لەسەر نەهیشتنی ئەو هۆكارانە بكەین كە گەندەڵی وەك ئەنجام بەرهەم هێناوە، نەك لەسەر خودی دیاردەكە. 

وەختێك لە ووڵاتی فەرەنسا میشێل فۆكۆ و تیمیك لە ڕیفۆرمخوازان سەرقاڵبوون بە ریفۆرمی زیندانخانەكانەوە، جگەلەوەی تەنها چەند كەسێك لەو پرۆسەیەدا شەرەفی نوێنەری ڕیفۆرمخوازییان پێدرا، هیچ ڕۆڵیكی كاریگەری نەبوو لەسەر باشبوونی ڕەوشی زیندانیەكان، هەروەك لە پەیامێكی جێڵ دولوزدا كە بۆ فۆكۆی دەنێرێت، دەڵێت: بۆ ئەوەی بتوانن ڕەوشی زیندانخانە چاك بكەن، پێویستە لە قوتابخانە سەرەتاییەكانەوە دەست پێبكەن. 

مەبەستمە بڵێم هەر دوو لایەنی (دەستەڵات – ئۆپۆزسیۆن)، نەچنەوە سەر ڕاستینەی ئەو هۆكارانەی كە ئەم دیاردەیەی وەك پەتا بڵاوكردۆتەوە، نەك گۆڕان و چاكسازی لە ڕەوشی كارگێڕیماندا ناكرێت، بگرە دەبێتە سەرچاوەی ناكۆكی مەترسیدار تری ئەم لایەنانە، هەروەك دەبینین هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی ململانییە ساسییەكانی نێوخۆدا دووچاری ناكۆكی قوڵ بۆتەوەو كاریگەری خراپیشی لە سەر پارچە پارچەكردن ئیرادەی سیاسی جەماوەر دروست كردوە. ئەم ناكۆكییانە زۆر جار گەشتونەتە ئاستێك كە دوژمنان و داگیركەرانی كوردستان بۆتە ناوبژیوان و ئاشتكەرەوەی نێوانیان و ڕیگا چارەی بۆ پێشنیار كردوون . 

لەمانەش دژوارتر لە هەرێمی كوردستان لەبری ئەوەی سەرجەم هیزە ساسییەكان بە یەك بڕوایی و بە ڕۆحی بەرزی نیشتمانییەوە ئیدارەی سیاسی ململانییەكانی خۆیان بەن لەبەرامبەر دەوڵەتی عێراقی, بەمەبەستی ڕزگاركردنی ناوچە داگیركراوەكانی تری هەرێمی كوردستان، كەچی پرۆژەی جیابونەوەی سیستمی ئیداری دەوروژێنرێت لەناو هەرێمێكی تەنها (3) شاریدا. ئەم ناكۆكیانەش دەبنە فاكتەر بۆ سەرلەنوێ‌ بە هێزكردنەوەی مەچەكی دەوڵەتی داگیركەر لەسەر خاكی كوردستان. 

وەهمی دەستەبژێری رووناكبیر

لەگەڵ ئەم هاوكێشە ناهەموارە سیاسیانەكانماندا، بەشیك لە دەستەی ڕۆشنیرانیش دوچاری پەتای دیموكراسی و جیهانگیری بوون، دیموكراسی و لیبرلیزم لە نیشانە بەرچاوەكانی تووشبوان وەهمی فكری و گۆشەگیری مەعریفیە، دەرئەنجامەكانیشی بریتیە لەوەی كە دەستەبژێر لە جیاتی خەڵكی كوردستان (بیردەكەنەوە- قسەدەكەن-بڕیار دەدەن)، ئەم لە خۆڕابینین و ماف بە خۆدانە جۆرێكە لە نەرجسییەتی ئەوان، ماناكانی سەربەخۆی وەك ویست و ئارەزوو بەرژوەندی خەڵكی كوردستان بە سەنگەری ڕۆمانسیانەو ئەستەم یان شۆڤێنییانە وكۆنەپەرستانەی دژ بە بنەماكانی دیموكراسی و كرانەوە بەڕووی شەپۆلەكانی جیهانگیریدا وێنا دەكەن. خەبات و تیكۆشانیش بۆ ڕزگاری نیشتمانی بەڕێگا كۆن و بەسەرچووەكانی قۆناغی سەدەی ڕابردوو تاوانبار دەكەن. ئەمە جگەلەوەی ناوەناوە پیناسەی نەتەوەی كورد بە كومەڵگەیەكی عەقڵ جوتیاری دەكەن، لەبری نەتەوەیەكی زۆر لێكراوی بندەست. 

نەبوونی سیاسەتی دروستی لایەنەكان و مۆدێلی فكری دەستەبژێر لە دوو سەنگەری جیاوازدا بونەتە فشارێك بۆ سەر كۆمەڵگا بە ناوی تاكی لیبراڵەوە تاكی بەكاربەرییان بەرهەم هێناوە، بەكاربەریش بۆ ئەوەی لە ڕووی هۆشیارییەوە خۆی بەناو مۆدێرنیزە بكات، پەنا دەباتە بەر ژیان بەسەر بردن لەگەڵ كاڵا ڕۆژئاواییەكان و وەك كەسێكی گلوباڵ دەبێت لە كافییەكاندا ئاستی چێژیان بەرز بكەنەوە بۆ خواردنەكانی (كنتاكی-مەگدوناڵز-كەپەچینۆ..... هتد)، ئەم مۆدێلەش بۆتە كۆدێتایەكی گەورە بەسەر كۆمەڵگەیەكی خەبات گێڕی بەرهەمهێن و سەربەخۆی كوردستانیش بەرەو خوار ملەلارێیەتی. 

بەشێوەیەكی گشتی لە جیهانی سێهەمدا چاولێكەرییەكی بەرچاو هەیە لە كۆپیكردنی دیموكراسییەتی ڕۆژئاوا بەمەبەستی بەناو سەرهەڵدانی ئابوری و گەشەی سیاسی. 
لیفتویك، پرۆفیسۆری بەریتانی، لە كتێبی (سیاسەت و گەشەكردن)، ئاماژەی بە زۆر نمونە لەم ووڵاتانە داوە كە پێیان وایە لە ڕێگای كەڵك وەرگرتن بە لاسایكردنەوەی ڕۆژئاواو دەست گەشتن بە دیموكراسیەت دەگەنە ئاستە باشەكانی گەشەی سیاسی و ئابوری، بەلام بە زۆر هۆكار ئاكامەكەی پێچەوانە بۆتەوە، ناوبراو ئاماژە بە دوو گروپ لە ووڵاتانی گەشەكردو و دواكەوتو دێنێتە بەر باس لە جیهانی سێهەمدا، ئەو ووڵاتانەی بۆ گەشەی ئابوری و سیاسی پەنایان بردۆتە بەر چاولێكەری دیموكراسییەتی ڕۆژئاوا، سەرئەنجام گەشەی ئابوری و سیاسیان لە خوار ووڵاتانی نادیموكراسییەوەن، بەنموونە لە نێوان ساڵانی (1965-1990), هەندێك لە ڕژێمە دیموكراسییەكانی جیهانی سێهەم، وەك ووڵاتانی(جامائیكا، هیند، سریلانكا، سێنگاڵ، سەنگاپور), نێگەتیڤ و وەستاو بوە، بەڵام ڕژێمە نادیموكراسییەكانی وەك (زائیر، كۆریا، چین، تایلەند، تایوان), گەشەیەكی بەرچاوییان گردووە. 

سەرەڕای ئەم باسە دژبەیەكانە، ووڵاتانی سەرمایەداری لەسەرەتای دەیەی 90 دا، لەڕیگای پێدانی هاوكاری بۆ هەندێك ووڵاتانی جیهانی سێهەم، مەرجی سەرەكیان لە پێدانی هاوكاری دارای بە دیموكراتیزەكردنی ئەو ووڵاتانە بووە سەرئەنجام هەوڵەكانیان بێ هودە بوە. 
هەروەها تێچونێكی زۆر لە بوارەكانی سیاسی و ئابوری و سەربازی بۆ ووڵاتانی (عێراق- ئەفغانستان) خەرج كرا، بۆ بەدیموكراسی كردنی سروشتی سیاسی ئەم دوو وڵاتە، ئەنجامی هەوڵەكان بۆ ئەم دوو ووڵاتەش هەر نەزۆك دەرچوو. 

لاسایكردنەوەكانی دیموكراسییەتی ڕۆژئاوا لە هەرێمی كوردستانیشدا بە مەبەستی گەشەی سیاسی و ئابوری سەركەوتو نیە، گەر چەند كەرتێكی خزمەتگوزاری و بەرهەمهێنان بەنمونە وەربگرین وەك كەرتەكانی تەندروستی و كەرتی بەرهەمهێنان، دەبینین لە كەرتی تەندروستیدا گرنگی دەدات بەلاسایكردنەوەی ئەزموونی ووڵاتە پێشكەوتووەكان، كەچی پشكنینی دەستنیشان كردنی هەندێك نەخۆشی و تواناكای چارەسەركردن هیچ هیوایەك نابەخشێتە نەخۆش، بەردەوام بنكەی تەندروستی نوێ‌ لە هەرێمدا زیاد دەكات بەڵام ڕێژەی نەخۆشییە مەترسیدارەكان ڕوو لە هەڵكشانی گەورەیە. 

لەسەر ئاستی كەرتی وەبەرهێنانیش بەڕووی كۆمپانیا زەبەلاحەكانی ووڵاتانی سەرمایەداری دەرگای هەرێم خاراوەتە سەر پشت بە مەبەستی گەشەی ئابوری، بەڵام بێكاری زۆر بە خێرای ڕوو لە زیاد بونەو جیاوازی چینایەتیش  وەك جیاوازی نێوان دوو جیهانە و هەژاریشی كردۆتە دایناسۆرێك و زۆرینەی خەڵكی كوردستانی پێشێل كردووە.

كورد، سەربەخویی و چارەسەری پەتای وەهم

بۆ دەربازبوون لەم قەیرانانە پێویستی سەرەكیمان بە سەربەخۆییە نەك دیموكراسی، كورد بە سروشتی خۆی بەشیك لە توخمەكانی دیمكراسییەتی تێدایە، بە چەند نمونەیەك كەمێك ئەم ڕاستیە دەسەلمێنین، وەك :- لە مێژووی زۆر دێریندا شارستانیەتی میزۆپۆتامیا لە كوردستاندا، باشترین شێوەی پێكەوە ژیانی ئاشتیانەی هەبووە لە گەڵ شارستانییەتی ئەنادۆڵدا، هەروەها شارستاییەتەكانی وەك (میسر-ڕۆمانی)، تێر خۆراك كردووە، ئەمەش ئەوە دەردەخات لەگەڵ ئەوەی كورد هەڕەشە نەبووە لەسەر شارستانیەكانی تری دنیا بگرە زۆر بە شێوەیەكی  دیموكراسیانە هاوكاریكردون  بۆئەوەی  درێژە  بەژیانی  شارستانێتی  خۆیان بدەن. 

نمونەیەكی دیكە، سەردەمی (فتوحاتی ئیسلامی)ە، سەرەتایی هاتنی ئاینی ئیسلام بۆ كوردستان، بە شێوەیەكی گشتی كورد بووە بەهەڵگری پەیامەكانی ئەم ئاینە. بەڵام وەك نەتەوەی عەرەب بەهێزی ئاگر و ئاسن دەستەڵات و قەڵەمڕەوی ئیسلامی درووست نەكرد، هەر لەو قوناغەشدا نەبوە هۆی لە ناوبردنی هیچ ئاینێكی دیكە لە ناوچەكەدا، لە بری توند و تیژی پەنای بردە بەر تەریقەتەكانی (قادری - نەقشبەندی)، ئەم دوو تەریقەتەش وەك دوو سەرچاوەی كانیاوی ئەو سەردەمە، وانە ووتنەوە و فێربونی زانستی ئاینی ئیسلام و میوانداری و چارەسەری كێشەی كۆمەڵایەتی ئاوییان لێدەخواردەوە. وە لە كۆتایی سەدەكانی (19) دا، و سەرەتایی سەدەكانی (20) دا، كەسایەتی زۆر نیشتمانپەروەریان تێدا هەڵكەوت بۆ ڕوبەڕوبونەوەی داگیركاری و زوڵم و زۆر. 

لەگەڵ ئەوەی وەك پێكهاتە خاوەن یەك زمان خاك و مێژووە ,بەڵام فرە (زاراوە، ئاین، مەزهەب) ین، لە ناو خۆی كوردستاندا هیچ جۆرە ناكۆكیەكی زاراوەیی و ئاینی و مەزهەبی نەبوە, وەك لە ناو عەرەبدا ئێستا كێشەی (شیعە و سوننە)، یان لە وڵاتانی ئەوروپادا، كێشەی (كاتۆلیك و پرۆتستانت)، ئاستی ئاشتی و مرۆڤایەتیان لە ناو خۆیاندا هێنایە خوارەوە. 

جگە لەمانەش هێڵی پەیوەندی كورد لەگەڵ توركمان وەك كەمە نەتەوەیی، كەلە سەردەمی ئیمپراتوری عوسمانیدا ڕاگوێزراون، لایەك مەسیحی وجولەكەكانی ناو كوردستان،  لایەكی تر لە سەر بنچینەی ڕێز گرتن بوە لە هەستی نەتەوەی و ئاینیان. بە پێی ئەم چەند نمونەیەی ئاماژەمان پێدا دەردەكەوێت هێندەی كورد كێشەی سەربەخۆیی هەیە هێندە كیشەی دیموكراسیمان نییە. جێگای داخە تێگەشتنەكانی بەشێك لە دەستەبژێرانی سیاسی و رووناكبیران كەبۆنەتە شانازیكەرێكی لاو بۆ داهێنانی دیموكراسی سەرمایەداری و وەك دەستیان بۆكاری نەكردە بردبێت و سەربەخۆی كوردستانیش بە هەڵەی پیرەمێریك وێنا دەكەن، كە ناتوانیت خۆی لە كۆت وبەندی ئەو دەمارگیرییانە ڕزگار بكات و خوی پێیانەوە گرتووە. پێویستە ئەم وەهمانە فكریی و گۆشەگیریەیان بگۆڕن بۆ دۆخی ڕاستی دۆزی كورد و وەك نمونەی ئەو ئەشكەوتەی بەدوادابێت كە دەڵێن ئەو كەسانەی بێ بەهرەن لە زانستی حەقیقەت بیانچوێنی بەو زیندانیانەی كە لە ئەشكەوتێكدان وتەنیا بەرەو یەكلا دەڕوانن، چونكە كۆت و زنجیر كراون و پشتەوەشیان ئاگرەو بەرامبەریشیان دیوار. لە نێوان ئەوان ودیوارەكە هیچیتر بوونی نیە، ئەوەی كە دەیبینن تەنها سێبەرەكانی خۆیانەو ئەوشتانەیە كە كەوتۆتە پشتیانەوە ئەمەش لە ئەنجامی تیشكی ئاگرەكەوەیە كە دەكەوێتە سەر دیوارەكە، زیندانەكان ئەو سێبەرانە بە ڕاستی دەزانن. سەر ئەنجام یەكێك لەم زیندانیانە لە ئەشكەوتەكەدا هەڵدێت و دەڕواتە بەردەم تیشكی هەتاو بۆ یەكەم جار شتە ڕاستەقینەكان بە چاوی خۆی دەبینێت و تێدەگات تاكو ئێستا سێبەرەكان ئەویان فریو داوە، ئەگەر ئەو زیندانیە یەكێك بێت لە ڕۆشنبیران و بە كەڵكی سەركردایەتیكردن بێت، دەبێت بە ئەركی خۆی بزانێت بگەڕێتەوە بۆ ناو قوڵایی و تاریكی ئەشكەوتەكەو حەقیقەت بە زیندانیەكان بڵێت و ڕێگای ڕزگار بونیان پیشان بدات ئەگەرچی توشی تاڵی و كێشە و گرفتیش ببێت. 

هە موو سەركەوتنێكی گەورە بڕێك لە مەستی تیدایە، زۆر گرنگە سیاسی و ڕۆشنبیران وەك داكۆكیكار سەر مەستانە بەرەو ڕێگای ڕاستەقینەی پرسی سەرەكی نەتەوەیی بڕۆن كە تۆخكردنەوەی هەتاوی سەربەخۆییە نەك سێبەرەكانی تیشكی دیموكراسی و جیهانگیری. 


لەبەر زۆر هۆكار خۆتێهەڵكێشكردنەوە بەناو دەوڵەتی عێراقدا هەڵەیە، لەوانە:

یەكەم: بزوتنەوەی نەتەوەیی دۆزێكی گرنگ و چارەنوس سازە و نابێت قۆناغ بەندی بكرێت. 
گەر وەك ئێستامان چەق بەستوبین لەژێر ناوی ( راستكردنەوەی رەوشی ناوخۆی عێراق و ئاشتكردنەوەی سەرجەم لایەنە سیاسی و مەزهەبیەكان، بە دڵنیاییەوە هەڵەیەكی مەترسیدار دەبێت لە سەر حسابی لەدەستدانی مافی كورد لە پێناوی چەند پرسێكی ناوخۆی عێراق كە هیچ جۆرە پەیوەندییەكی دوور و نزیكی بە ئێمەوە نیە.

دووەم: لە دەست دانی هەلی ئاڵتونی بۆ كورد پرسی سەربەخۆیی كوردستان لە ناو دەبات یان لە باشترین دۆخیدا دوای دەخات بۆ كاتێكی نادیار. لە ئێستادا كورد دوژمنی بە هێزی نەماوە، دوژمنان و داگیركەرانی كوردستان لە خانەی وڵاتە پڕكێشە و قەیراناوییەكانن. لە بەرامبەر ڕەوتی پێشكەوتنی دنیادا، دەوڵەتانی ( عێراق – سوریا – ئێران – توركیا) لە ڕیزی پێشەوەی ئەو دەوڵەتانەن كە ناسراون بە دواكەوتویی و بەدەست قەیرانی قوڵی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و كەلتوریەوە دەناڵێنن. لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، بەردەوام دەلاقەی نێوان داگیركەرانی كوردستان و دەوڵەتە پێشكەوتوەكان فراوان دەبێت. جگە لە گۆشەگیری و داخراوییان لە ناو سیاسەتی نێو دەوڵەتیشدا، دووچاری گرێی دەروونی كوشندە بوون لە بەرامبەر بوونی ( دەوڵەتی ئیسرائیل) لە ناوچەكەدا. 

سێیەم:عێراق لە لایەك گرێدراوی بەرژەوەندی وڵاتە عەرەبیەكانە، لەلایەكی ترەوە لە هاوكێشەی بلۆكی شیعەگەریدا مەست بووە. بۆ نمونە، دەوڵەتی عێراقی لەسەر بنچینەی بەرژەوەندی ووڵاتانی ناوچەی عەرەبی یان هاوكێشەی سیاسی شیعەگەری دووچاری ململانێ و جەنگ بێت لەگەڵ ووڵاتێكی نەیاریدا، ئەوا بە دڵنیاییەوە كوردیش وەك ئەوەی بە شێكە لە عێراق دەبێت جەنگاوەری پاراستنی دەوڵەت بێت، ئەو كاتە كورد لە بری ئەوەی جەنگاوەری هێنانەدی مافە سەرەكیەكانی خۆی بێت دەبێتە بەشێك لە هێزو سوپای عێراقی بۆ پارێزگاریكردن لە شەرەف و سەرەوەرییەكانی عێراق وەك لە جەنگی زۆرە ملێی (عێراق – ئێران) و ( عێراق – كویت)دا ئەزمونمان كرد. سەربەخۆیی كوردستان دابڕانێكی یەكجارییە لە تێوەگلانی هەڵوێستی بە زۆرە ملێ. 

چوارەم: گەر ئێمە وەك كورد، مانەوەمان، سەروەریمان بەند بكەین بە سەروەری خاكی عێراقەوە، ئەوا دەبێت هەمیشە لە دڵەڕاوكێی ناسەقامگری باری ئابووری و دارایی دابین بۆ كۆمەڵانی خەڵكی كوردستان، نەك بە پێچەوانەوە. ئێستا كورد لە ناو سەروەریەكانی عێراقدا وەك موچە خۆری زیادە مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت، ساڵانە حكومەتی هەرێمی كوردستان دوچاری كێشەی ناردن و دیاری كردنی ڕێژەی بودجە دەبێت لەگەڵ دەوڵەتی ناوەنددا، بودجە بە ئاستێكی دژوار كێشەی بۆ هەرێمی كوردستان دروست كردووە. هەركاتێك كورد جۆرێك لە هەنگاوی سیاسی سەربەخۆ بنێت، حكومەتی ناوەند بێ دوودڵی بە لاساری دەینرخێنێت و كاردانەوەی لەسەر پێدانی بودجە دەبێت بۆ هەرێمی كوردستان. واتا سیستمی پەیوەندی داراییمان لەگەڵ عێراق شێوازی خاوەن موڵك و جوتیاری وەرگرتووە. ئەم لایەنە گەیشتۆتە ئەو ئاستەی گەر دەوڵەتی عێراق بودجە نەنێرێت، ئەوا لە گۆمی قەیرانی ئابوریدا دەخنكیین. تاكو ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان كاری بۆ سەربەخۆیی كوردستان وەك پێویست نەكردووە، كاركردن بۆ بوژانەوەی ژێرخانی ئابوری و سەربەخۆی ئابوری كوردستان مەرجێكی بنەڕەتی سەربەخۆی كوردستانەو خۆبەدورگرتن لەم ئەركە ڕێگەدانە بە بەردەوامی هەڕەشەی  برسێتی و نائارامی خەڵكی كوردستان.

پێنجەم: شەپۆلەكانی جیهانگیری لە ڕێگەی چەمكەكانی دیموكراسی و تولێرانس و مۆدێرنەوە وەك پڕۆسەیەكی یونڤێرساڵی بەر دەوڵەتانی كۆنە پەرست و داخراو دەكەوێت. ئەم شەپۆلە وەك بەرەیەك ململانێی توندی حكومەتی بیرۆكراسی و گەندەڵی و دەسەڵاتی بۆماوەیی و فێندەمینتالیزم دەكات، دەوڵەتی عێراقیش یەكێكە لەو دەوڵەتانەی لە بەرەی دژ بە دیموكراسیەت و ئایدیای پێَشكەوتوخوازانەیە، گەر ئێمە وەكو كورد لە عێراق جیا نەبینەوە، بێگومان لە ناو ئەم ململانێ گەورانەدا چارەنوسمان دەكەوێتە ناو بەرەی داخراو و كۆنە پەرستەكان، كورد دەبێت جیهانگیری وەك ژینگەیەكی لەبار وەربگرێت و ڕێزگرتن لە بنەماكانی دیموكراسی و بڕوابوون بە دنیای كرانەوە بكاتە شێوازەكانی تێكۆشان بۆ سەربەخۆیی.