شارپرێس:
لە كاتێكدا وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا داوای وەستاندنی پلانی چالاكییە قەڵسكارییەكانی كرد لە هەردوو ناوچەی دەریایی قوبڕس و دوورگەی كریت، شارەزا سیاسییەكانی ئەمریكا هۆشداریانداوە، ئەگەر كاردانەوەیەك بەرانبەر ڕەفتارەكانی توركیا نەنوێندرێت لەدەریای ناوەڕاستدا، ئەمە وا لە ئەنقەرە دەكات بوێرانەتر هەنگاو بنێت.

فلیب ڕیكەر- ی ڕێكخەری كاروبارەكانی جێگری وەزیری كاروباری ئەوروپا و ئۆڕاسیا لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا وتی: ئەمریكا هەست بە نیگەرانی دەكات سەبارەت بە پلانە ئاشكراكانی توركیا بۆ ڕوماڵكردنی دەرامەتە سرووشتییەكانی ئەو ناوچانەی یۆنان و قوبڕس لە ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست بە هی خۆیانی دەزانن.

ڕیكەر وتیشی: ئەوان نیگەرانن سەبارەت بەو كارە قەڵسكارییانە كە بارگرژی لە ناوچەكە زیاد دەكات.. ئەو ناوچەیە ڕووبەرێكی ستراتیژی ئاڵۆزە، ئەوەشی وت كە پەیامەكەی واشنتۆن دووبارە دەكەنەوە لەوەی توركیا نابێت ڕەفتارێك بنوێنێت ببێتە هۆی سەرهەڵدانی بارگرژییەكان.

لە یۆنیۆی ڕابردوو بەرەنگاربوونەوەیەكی دەریایی لەنێوان كەشتییە جەنگییەكانی فەڕەنسا و توركیا لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا ڕوویدا و هەردوولاش یەكتریان تۆمەتباركرد بە دەستوەردان لە كاروباری لیبیا، كە چاوەڕوان دەكرێت دۆخەكە بەرەو هەڵكشان بچێت و لێكەوتی گەورەشی بۆ یەكیەتی ئەوروپا و هاوپەیمانی ناتۆ لێبكەوێتەوە. 

هیسەر كۆنلی توێژەر و بەڕێوەبەری پرۆگرامی ئەوروپا لەسەنتەری لێكۆڵینەوە ستراتیژی و نێودەوڵەتی ئەمریكا و ڕاشیل ئیلهیوس-ی توێژەر و جێگری بەرێوەبەری سەنتەری ناوبراو وتیان: هەرچەندە ئەوەی ڕوودەدات وەك بەریەككەوتنێكی نێوان هاوپەیمانانی ناتۆ دێتەبەرچاو بە تایبەتیش لەگەڵ توركیا، بەڵام ڕاستییەكەی وا نییە. بەڵكو ئەو ڕووداوە بۆ ناتۆ تەڵەزگەیەكی ستراتیژی قوڵە و دابەشبوونێكی ئاشكراشە لە نێوان یەكیەتی ئەوروپا و توركیادا.

كۆنلی و ئیلیهیوس لە ڕاپۆرتەكەیاندا دەڵێن: ئەو تەڵەزگە ستراتیژییە لە ناو هەناوی سیاسەتی دەرەوەی ئەمنی و هەرێمی توركیاوە سەریهەڵداوە، ئەو سیاسەتە باوەڕێكی پتەوی لە پشتە كە پێی دەڵێن سیاسەتی گەیشتن بە "نیشتمانی شین"، كە توركیا وەئەستۆی خۆی گرتووە. 

ئەو سیاسەتە زنجیرەیەك ڕووداوی مەترسیداری خوڵقاندووە، كە هاوپەیمانانی توركیا بە سەرتوێیی هەستی پێدەكەن، بۆیە دەگمەن نەبێت هەڵوستی لە بەرانبەر وەرناگرن.

ئەوان دەڵێن: چونكە توركیا رووبەڕووی بەرەنگارییەكی كەم دەبێتەوە، بۆە پێی وایە ئەوەی دەیكات تاڕادەیەكی زۆر پەسەندكراوە. لە ئێستادا سەرجەم كردار و ڕەفتارەكانی توركیا گەیشتۆتە خاڵێكی هەڵكشانی مەترسیدار، شیمانەی ئەوەش هەیە ئاڵێنگارییەك بێت بەرەو ڕووی یەكڕێزی بەرگری بە كۆمەڵێ ناتۆ لە دەریای ناوەڕاستدا، لەوانەشە یەكگرتوویی سیاسی ئەو دەوڵەتانە بلەرزێنێت. ئەمە جگە لەوەی هەنگاوەكانی توركیا بەربەست لە بەردەم هاریكارییەكی زیندووی نێوان ناتۆ و یەكیەتی ئەوروپا لە ناوچەكە دروست دەكەن.

بۆیە دەبێت هاوپەیمانان بە سیاسەتێكی تێروتەواوەوە مامەڵە لەگەڵ هەڵكشانی ئەو بارگرژییەدا بكەن بۆ وەستاندنی ناسەقامگیری لە دەریای سپی ناوەڕاستدا، بە تایبەتیش بەرژەوەندییە هاوبەشەكانیان لەگەڵ توركیادا، ئەمەش بە گوێرەی ئەو بنەمایانەی ڕێككەوتنیان لەسەر كراوە و ڕێنماییكاریشن بۆ نواندنی ڕەفتار لە ناوچەكە. خۆ ئەگەر توركیا ئامادە نەبێت بێتە ناو ئەو پێشدەستییەوە، ئەوا لە ئایندەدا بارگرژییەكی گەورە ڕوو لە هاوپەیمانی ناتۆ دەكات.

هەروەها دوو توێژەرەكە دەڵێن: توركیا بەدوای مسۆگەركردنی بەرژەوەندییە هەرێمییەكانییەوەیە لە ڕۆژهەڵاتی دەریایی ناوەڕاستدا، هەوڵەكانیشی لەگەڵ كردە فەرمییەكانی یەكیەتی ئەوروپا و ناتۆدا تێكدەگیرێن بۆ پراكتیزەكردنی كردەكانی قەدەغەكردنی چوونی چەك بۆ لیبیا، ئەمەش بە شێوەیەكی بەرفراوان سەقامگیری هەرێمی و نێودەوڵەتی دەخاتە مەترسییەوە.

دوو توێژەرەكە پێیان وایە لە سایەی هەڵكشانی گەورەی ململانێكان و ئاڵێنگاری كۆچبەراندا، سەرباری ناكۆكیشیان لەگەڵ توركیادا، دەبێت ناتۆ و یەكیەتی ئەوروپا بوونێكی كارا و ڕاستەقینەیان هەبێت لە دەریای ناوەڕاستدا. یەكیەتی ئەوروپا پشت بە زانیاری هەواڵگری و پشتیوانی دیكەی ناتۆ دەبەستێت لە ئەنجامدانی ئەركەكانیدا، بۆیە هەر پاشەكشەیەكی ناتۆ پاشەكشەی یەكیەتی ئەوروپای لێدەكەوێتەوە.

بیروباوەڕی "نیشتمانی شین"
ئەو باوەری توركەكان لە بنەواشەدا پلانی جۆم جۆردۆنیز- ی ئەدمیڕاڵێكی توركییە كە لە ساڵی 2006 دایڕشتووە، ئامانجێكی بەرزەفڕی دیاری كردووە كە دەبێت بە میكانیزمە بەهێزە دبلۆماسی و سەربازییەكان بهێنرێتەدی، بەوەی جوغزی هەژموونی توركیا لە دەریای ناوەڕاست و دەریایی ئیجە و دەریای ڕەش دیاری بكرێت و فراوانیش بكرێت، لەگەڵ توناپێدان بۆ گەیشتن بە سەرچاوەكانی ووزە و دەرامەتە ئابوورییەكانی دیكە. 

ڕەجەب تەیب ئەردۆغان لە ساڵی 2015 ئەو بیرۆكەیەكی كردە بەشێكی دانەبڕاو لە ستراتیژیەتی نیشتمانی "بەرگری پێشكەوتوو" بۆ دەستەبەركردنی سەربەخۆیی توركیا لە هەموو ئاستەكانی سیاسەتی دەرەوەدا، تاوەكو هەژموونی ئەنقەرە پەلبهاوێت بۆ ناوچەكەكانی دەوروبەری توركیا. 

ئەو بیروباوەڕە بە تێروتەواوی لە فبرایەری 2019 و لە كاتی مانۆڕی سەربازی "نیشتمانی شین" دا نمایشكرا كە گەورەترین مانۆڕ بوو لەوساوەی هێزی دەریایی توركیا دامەزراوە، لە یەك كاتدا مانۆڕەكە لە هەرسێ دەریای ناوەڕاست و ئیجە و ڕەشدا بەڕێوەچوو. میدیاكانی حكومەتی توركیا وا وەسفی ئەو مانۆڕەیان كرد كە "پڕۆڤەكردنی جەنگە". نموونەیەكی دیكەی پیادەكردنی ئەو بیروباوەڕە داواكارییەكانی توركیایە سەبارەت بە دەستكەوتنی ووزە لە ناوچەی ئابووری پوخت- ی تایبەت بە قوبڕس.

لە فبرایەری 2018 توركیا كەشتی جەنگی ڕەوانەكردنە ئاوەكانی قوبڕس بۆ بەرگرتن بە كەشتییە ئیتاڵییەكانی گەڕان و پشكنین بەدوای غازدا كە بەرەو كەناراوییەكانی قوبڕس دەچوون. ئەندامانی یەكیەتی ئەوروپا بە كۆی دەنگ و بە توندی دژی ئەو هەنگاوەی توركیا وەستانەوە و بە نایاساییان لە قەڵەمدا و پشتیوانی خۆشیان بۆ قوبڕس دەربڕی، ئەمەش بە كۆتوبەندكردنی ئەو یارمەتییانەی دەدرانە توركیا پێش بوونە ئەندامی لە یەكیەتی ئەوروپا، هەروەها دانوستانەكانی تایبەت بە ڕێككەوتننامەی گواستنەوەی ئاسمانیان لەگەڵ توركیادا هەڵپەسارد.

لە نۆڤەمبەری 2019 دا ئاستی بارگرژییەكان بەرەو هەڵكشان چوون، ئەمەش كاتێك توركیا ڕێككەوتننامەیەكی لەگەڵ حكومەتی سازانكاری نیشتمانی لیبیادا واژۆ كرد كە سنوری دەریایی نێوان هەردوو وڵات لە دەریای ناوەڕاستدا دیاری دەكات، ڕێگەش بە توركیا دەدات بەرگری لە بەرژەوەندییە دەریاییەكانی لیبیا بكات، هەروەها دەشتوانێت دەرامەتەكانی ووزە لە دەریای ناوەڕاستدا دەربێنێت.

تا ئێستا توركیا لە لایەن ئەوروپییەكان یان ناتۆ یان ئەمریكاوە، بەرەنگارییەكی كەمی ڕووبەڕووبۆتەوە سەبارەت بە ڕەفتارەكانی، ئەوەی كراوە تەنها چەند لێدوانێكی توڕەئامێزی و سزای ئابووری بەرتەسكن. هەندێك لە پەرلەمانتارانی یەكیەتی ئەوروپا، ناڕەزاییان بەرامبەر "دبلۆماسیەتی بەلەمە چەكدارەكان" دەربڕی كە ئەنقەرە پەیڕەووی لێدەكات، جۆزێف بۆرێل- ی نوێنەری باڵای یەكیەتی ئەوروپا لە بەیاننامەیەكدا وتی كە یەكیەتی ئەوروپا هەست بە بێزاری دەكات سەبارەت بە كردە هەڵكشاوەكانی ئەم دوایەی توركیا.

لە 13 یۆلیۆی ئەم مانگەدا وەزیرانی یەكیەتی ئەوروپا كۆبوونەوەیەكیان سازكرد، داواشیان لە ئەنقەرە كرد ڕوونكردنەوە بدات سەبارەت بە ڕەفتارەكانی لە دەریای ناوەڕاست و لیبیا و سوریا، داواشیان لە بۆرێل كرد ئەو بژاردانەیان بخاتە بەردەست كە برەو بە بەهێزكردنی سزاكانی سەر توركیا دەدەن بە هۆی گەڕان و پشكنینییەوە بە دوای غازدا لە ناوچەی ئابووری پوختی قوبرس لە دەریای ناوەڕاستدا.

مایك پۆمپیۆی وەزیری دەرەوەی ئەمریكا، گەڕان و پشكنینەكانی توركیای لە ئاوەكانی قوبڕسدا بە نامەشروع وەسف كرد و وتی كە ڕەفتارێكی ناماقوڵن، كەچی هێشتا شیمانەی ئەوە ناكرێت ڕێوشوێنێكی بەرهەست لە لایەن ئەمریكاوە بەرامبەر توركیا بگیرێتەبەر بە سەپاندنی چەند سزایەك كە پێشتر بە هۆی كڕینی سیستەمی موشەكی ئێس – 400 ی ڕوسی لە لایەن توركیاوە لە دامەزراوەكانی ئەمریكادا باسی لێوەكراوە.

نەبوونی وەڵامدانەوەیەكی سەراپاگیر و یەكگرتوو لە لایەن ناتۆوە دژ بە ڕەفتارە دەریاییەكانی توركیا، وایكردووە توركیا زیاتر پەلی لێڕابكیشێت، بە تایبەتیش كە ئەردۆغان خەریكی ئەوەیە هێزی سەربەخۆی خۆی نیشانی دەرەوە بدات و برەویش بە جۆشدانی هەستی نەتەوەیی بدات لە ناوخۆی توركیا، تاوەكو تەنگژە ئابوورییە سەختەكەیان بیربەرێتەوە. گۆڕینی مۆزەخانەی ئایا سۆفیا بۆ مزگەوت كە بەم دواییانە ئەردۆغان كردی، نموونەیەكی زەق و بەرچاوە بۆ پیادەكردین ئەو سیاسەتەی ئەردۆغان كە هاوكاتە لەگەڵ دەستتێوەردانە سەربازییەكانی لەلیبیا و سوریادا.

سەرچاوە:  پێگەی ئەلەكترۆنی موستەقبەل
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر