كورد لەنێوان نزیكبوونەوەی توركیاو ئێراندا

مەلەفی تایبەت

26/09/2017‌ 1187 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس:
هاوكار ڕەفیق 
 كورتەیەك پێش باسەكان
 سەردانی  سوپاسالاری ئێران دوای 37ساڵ ڕووداوێكی دۆخهەژێن و مێژووییە،  دیداری لەو شێوەیە لە نێوان ئێران و توركیا لە ساڵی 1979ەوە، هەتا ئێستا هاوشیوەی نەبینراوه، زیاتر لەوەش باقری بانگهێشتی سەرۆكی ئەركانی توركیای كردووە بۆ تاران، بێجگە لەوەی بەڵێنی سەردانیكردنی ئەردۆگانیشی بۆ ئێران وەرگرتووە، ئەمەش هەماهەنگی دوانەیی لەسەر ئاستی سیاسی و ئابوری و سەربازی تۆختر دەكاتەوە، بەم شێوەیە  لەم توێژینەوەیەدا باس لە مەترسی نزیكبوونەوەی توركی_ئێرانی دەكەین بەرامبەر بە كوردەكان، چونكە لەئێستادا سەركەوتنەكانی هێزەكانی سوریایی دیموكرات و پرسی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و جوڵانەوەی چەكداری كوردەكانی باكور و ڕۆژهەڵات، بابەتی  ڕێكەوتنن بە نیسبەت توركیا وئێرانەوە.

 بیرهێنانەوەی چەند پەڕەیەكی مێژوو
پەیوەندییەكانی توركیا و ئێران پێش شۆڕشی ئیسلامی ئێران، لەسەر بنەمای متمانەیەكی باڵا دامەزرابوو. بەڵام دوای ئەم وادەیە پەیوەندییەكانیان كەوتە دۆخێكی پەلەكوتەوە، زۆرێك ئەگەری ڕوودانی جەنگی نێوانیانی پێشبینی دەكرد، بەڵام ڕێكاری حەكیمانەی توركیا و  مامەڵەكردن لەگەڵ ڕژێمی نوێ و هەڵگیرسانی جەنگی عێراق _ئێران ئەم كردەیەی لەباربرد. خومەینی بەرامبەر توركیا چەندینجار ئەم ڕستەیەی دوپاتدەكردەوە و دەیگوت " توركیا خزمەتكارێكی گوێڕایەڵی ئەمریكایە " بەڵام دوای وەفاتی خومەینی، علی خامنەیی بەشێك لە پەیوەندییە پچڕاوەكانی وڵاتەكەی لەگەڵ توركیا لە چوارچێوەیەكی نوێدا زیندووكردەوە، تا دواتر هاشمی ڕەفسنجانی لەسەر بنەمای  پراگماتیكی و واقیعبینی، گوزێكی دیكەی دایەوە بە پەیوەندییەكانی توركیا وئێران، لە ئێستاشدا تەنگژەكان لەبیركراون و دەربارەی زۆر پرسی ناوچەیی و هەرێمی كۆك و هەماهەنگن. بێجگە لەوە لە بیست ساڵی ڕابردوودا ئابوری هەردولا زیاتر پشتی بەیەكتر بەستوە. ئێران یەك لەسەر پێنجی نەوت و گازی توركیا دابین دەكات و توركیا یەكەم دراوسێ  و دەروازەی ئێرانە بۆ ئەوروپاو زیاتر یەك لەسەر پێنجی ئاڵوگۆڕی بازرگانی ئێران بەخاكی توركیادا تێدەپەڕێت.  بۆیە چەندین پێدراوی جۆسیاسی و ئابوری و هەرێمی ناچار بە ڕێكەوتنیان دەكات. 
 
خاڵە ناكۆكەكان ڕێگا لە ڕێكەوتن ناگرن
 ئێران و توركیا بە درێژایی چوار دەیە، چەندین خاڵی ناكۆك بەیەكیان هەبووە، لە گرنگترینیان دژبەیەكی ئایدۆلۆژی و ئاینی،  لێكدانەوەی ڕوداوەكانی مێژووی(سەفەوی – عوسمانی)،  ڕەوەندی ئێرانی لە توركیا و بە پێچەوانەشەوە، هاوپەیمانیەتی توركیا و ئەمریكا، ئەندامێتی توركیا لە ناتۆ، بڵاوكردنەوەی تەوژمی شیعی لە لایەن ئێرانەوە، توركیا لە ناو میحوەری دەوڵەتانی سوننە مەزهەب، پێشبڕكێی هەرێمی بەردەوام، قەڵەمڕەوی ئێران  لە  كەنداو و ئاسیای ناوەند، دژبەیەكیان لە عێراقی دوای 2003 و سوریایی دوای 2011....هتد. بەڵام هەڵكەوتەی جیۆپۆلەتیكی و چەندەها پرسی هاوبەشی وەك ئاسایشی سنور و دۆسیەی كورد و بەرژەوەندی  ئابوری و دابەشكاری قەڵمڕەوی هەرێمی، وایكردووە ئەم دوو دەوڵەتە خاڵە ناكۆكەكان وەلا بنێن، لە سەروهەموو ئەمانەوە دۆسیەی سوریا هۆكاری بنەڕەتی لێكنزیكبوونەوەی ئەم دوودەوڵەتەبوو بە تایبەتی لە ئەمساڵدا، چونكە هەردوولا دژ بە هەژموونی ئەمریكا و سەركەوتنی هێزە كوردییەكانن لە سوریا، ترسی گەیشتنی كورد بە دەریای ناوەڕاست ئەم دوو دەوڵەتەی هەراسان كردوە، ئەمەش ڕوانگەی توركیای بەرامبەر بە ئەسەد گۆڕی، توركیا  2011 داوای دورخستنەوەی لە دەسەڵات دەكرد و ئێستاش هاوشێوەی ئێران وەك بەشێك لە چارەسەر وێنای دەكات ،هاتنە دەرەوەی توركیا لەو بازنەیەی سعودییە لە ناوچەكە كێشابووی و  وەرگۆڕانی پەیوەندییەكانیشی لەگەڵ میسری دوای ئیخوان و وەلانانی هاوپەیمانی ئەمریكا و هەماهەنگی لەگەڵ ئێران لە قەیرانی كەنداو و سوریادا و بێدەنگی بەرامبەر چەكی ئەتۆمی ئێران، نزیكبوونەوەی  توركیا و ئێرانی كردە ڕوداوێكی حەتمی، ئەمە لە پاڵ ترسی هاوبەشیان لە  جوڵانەوە چەكدارییەكانی پارتە كوردییەكان لەسەر سنوری هەردوو وڵات. لە دۆخێكی لەم شێوەیەدا سەرجەم خاڵە ناكۆكەكان وەك بەستەڵەكی بەرهەتاو توانەوە و كرانە قوربانی ڕێكەوتن و دانوستان. 
 
داهاتویی پارێزگای ئیدلیب، یەكەم بژاردە بۆ رێكەوتن
لە ئێستادا ئیدلیب نائارامترین ناوچەی باكوری سوریایە، تاكە ناوچەشە كە لە دەرەوی سنوری ناوچە ئارامەكانە، سەرباری ئەوەی سەنتەری گروپە توندڕەوەكانیشە، ئەگەری هەڵاتنی داعش لە دوای شكستی ڕەقە، گۆڕەپانی ئیدلیب  هێندەی تر گەرم دەكات، پارێزگاكە بە تەواوی لەژێر دەسەڵاتی بەرەی نوسرەدایە (ئێستا بۆ فەتحی شام ناوەكەی گۆڕاوە)، بەڵام ئەم ناوچە ستراتیژییە، بەنیسبەت توركیاوە پڕبایەخە، شەڕی توركیاو ئێران بۆ ئەوەیە كانتۆنەكانی ڕۆژئاوای كوردستان پێكەوە گرێنەدرێن، بۆیە توركیا بە هەرنرخێك بێت ویستی  خۆسەپێنی هەیە بەسەر ئەم پارێزگایەدا، بۆ ئەوەی هاوشێوەی ڕەقە نەبێتە مەیدانی هێزەكانی سوریایی دیموكرات و ئەمریكا، ڕوونە كە هەریەكە لە ڕوسیاو توركیا و ئەمریكاو ئێران دەیانەوێت ئیدلیب كۆنتڕۆڵ بكەن، بەڵام پێدەچێت توركیا و ئێران ڕێككەوتبن لەسەر شوێنپەنجەكانیان لە داهاتووی ئام شارەدا، تەنانەت مۆسكۆش لە لایەن توركیاوە بانگهێشتی ئەم ڕێكەوتنە كراوە، بەمەش سێكوچكەیەكی بەهێزیان دروستكردووە، هەروەك چۆن شاندێكی هاوبەش پێكهاتووە لە ڕوسیا و ئێران و توركیا بۆ نەخشەڕێژی سنور وهەژموون لەئیدلیبدا،  پێدەچێت قسەی دڵی ئەردۆگان لەم ڕستەیەدە كورت بكرێتەوە، "من ئیدلیب دەبەخشم پێتان، لەبەرامبەر لە باربردنی ئەو كیانە كوردییەیی لە باكوری سوریا دروستبووە". هەروەك چۆن دەبینین لە ١٢ئەیلولدا، جۆرێك لە ڕێكەوتن لە نێوان ئەنقەرە و تاران بە سەرپەرشتی ڕوسیا بۆ لە خۆگرتنی سەربازی لە ئیدلیب كراوە، لەبەرامبەدا ئێران لە باشوری دیمەشق زاڵدەست دەبێت و   ناوچەی سەید زەینەبش فراوانتر دەكات . هەر بە پیێی ئەو ڕێكەوتنە بێت مۆسكۆ فشاری كردوە لەڕژێمی سوریا بۆ ئەوەی بونی سەربازی توركیا لە باكوری سوریا قبوڵ بكات، بە شێوەیەكی قوڵتر لە ڕۆڵی سوپای توركی لە ئۆپەراسیۆنی (قەڵغانی فورات) كە پێشوتر لە باكوری حەلەب دەستی پێكردبوو، سەرباری ئەوەی دەستە گروپەكانی ئۆپۆزسیۆن پرۆسەی وشكانی دژ بە (هەیئەی تەحریری شام) دەست پێدەكەن، لەژێر بەرگە هەوایی (غگا‌و جوی) ڕوسی و توركی لە كۆتایی ئەم مانگەدا. 
 
پەكەكە و پژاك فۆبیای دوو دەوڵەتی هاوسنور
سوپاسالاری ئێران لە توركیا  باسی لە ڕێكەوتنێك كرد دەربارەی پاراستنی ئاسایشی سنورەكانیان، كە دەكەونە باكور و ڕۆژهەڵاتی كوردستان، لە پێناو بەرەنگاربووەی تیرۆر و ئاستەنگدانان لە تێپەڕینی تیرۆرستان، كە مەبەستی سەرەكی جولانەوە چەكدارییەكانی پەكەكە و پەژاك و پارتەكانی دیكەی ڕۆژهەڵات بوو، ئەردۆگان ڕونتر ڕایگەیاند "چۆن پەكەكە بۆ ئێمە هەڕەشەیە، پژاكیش بۆ ئەوان هەڕەشەیە"  هەروەها ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سەربازی هاوبەش دژیان  باسكراوە، بە تایبەتی لە قەندیل و شنگال. ئەمەش واتای ئەوەیە بە درێژایی چوار دەیە لە خەباتی ڕەوای كوردەكان، بە توندكردنی سنور و دروستكردنی دیوار و ئۆپەراسیۆنی سەربازی وەڵامیان دەدرێتەوە، وەك چۆن توركیا دیواری ئەمنی لە سنوری وڵاتانی سوریا و ئێران و عێراق دروست دەكات. حكومەتی ئێرانیش بە فەرمی پێشوازی لەم كردەیە دەكات، بەمەرجێك بۆ پاراستنی ئاسایش بێت، كە ئاسایشیش لای ئەوان لەناوبردنی خەباتی چەكداری كوردەكانە. بەڵام بیرمان نەچێت لە ڕابردوودا و لە ساڵی ١٩٨٤ و ٢٠١٤شدا، هەریەكە لەم دوودەوڵەتە، باسیان  ئاسایشی سنور و هاریكاری ئەمنی و سەربازی كردووە، بەڵام سەركەوتوونەبوون لە جێبەجێكردنیدا، ئەمە بێجگە لەوەی توركیا متمانەی بە ئێران نیە لە بەرامبەر پەكەكە وگومانی هاریكاریكردنی دژی توكیا لێدەكات، هەربۆیە پرۆژەی دروستكردنی دیوار زیاتر بۆ ئەم مەبەستەیە. لە هەمان كاتدا قورسە ئێران جەنگی قەندیل و شنگال لەگەڵ توركیا بكات، ئەگەر توركیا زیاتر لەمە  پێشكەشی ئێران نەكات.  هەر وەك چۆن هەفتەیەك دوای لیدوانەكە ئەردۆگان سوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێران لێدوانێكانی رەتكردەوە، كە رایگەیاندبوو، ئەگەری ئەوە هەیە ئێران و توركیا بە یەكەوە شەڕی پەكەكە بكەن، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە ڕیكەوتنی ئەم خالە بە شێوەی زارەكیش هەفتەیەك كاتی نەخەیاند. 
 
 ئێران توندتر لە توركیا؛ دژایەتی ڕیفراندۆم دەكات
  ئێران لە پەرەسەندن و بەهێزبوونی باشوری كوردستان دەترسێت، ویستیەتی باشور لە دۆخی لاوازیدا بمێنێـتەوە، بۆ ئەوەی هەمیشە مەیدانی دەستوەردانەكانی بێت، نەوەك ببێتە كیانێكی سەربەخۆ و چونەپاڵ میحوەرەكان دژی بەرژەوەندییەكانی، هەربۆیە ئێران گومانی هەیە لەوەی توركیا كوردەكانی باشور لە كیانێكی سەربەخۆدا دژ بە ئەو بەكار بهێنن، بیانكاتە ئامرازێك بۆ لێدان لە نفوزی ئێران و دابڕینی هیلالی شیعی كە بە خاكی كوردستاندا لە ئێرانەوە تێپەڕدەبێت(پێشتریش ئێران بەرامبەر ئەمریكاو ئیسرائیل، ئەمەی وتووە)، سەرباری ئەوەی هەردووكیان ترسی هاوبەشیان لە ورژاندنی كوردە لە ناوخۆی دەوڵەتەكانیاندا، ئەمەش لە دیدی ئەواندا گەورەترین مەترسی ئاسایشی نەتەوەییە، بۆیە لەم   گۆشەیەوە ئەگەری ڕێكەوتن هەیە و هەریەكە لە بەژەوەندی خۆی مامەڵە لەگەڵ باشور دەكات، ئێران خوازیارە توركیاش توندتر لەوەی ئێستا بەرهەڵستی ئەم كردەیە بكات، چونكە دۆسیەی باشوری كوردستان بە نیسبەت ئەم دوو دەوڵەتەوە خاڵی ناكۆكیان بووە، بە جۆرێك تێڕوانینی جیاواز و مامەڵەی جودایان بەرامبەری هەیە، توركیا پێدەچێت تەنیا ڕوكەشانە ڕیفراندۆم ڕەتبكاتەوە و لەبەرژەوەندی خۆیی دژی پلانی ئەمریكا لە ڕۆژئاواو هەژموونی ئێران  بیخاتەگەر (هەرچەندە ئەمە باجەكەی قورس دەبێت)، بەڵام ئێران بە تەواوی دژی دەوەستێت چونكە پارچەبوونی عێراق لێدانە لە بەهێزی شیعەكان و وروژاندنی سونننەكانی تر. سەرەڕای لە بەرچاوگرتنی سوودی هەر دوو لایان لەو پەیوەندیانەی لەگەڵ لایەنە كوردییەكانی ناو حكومەتی هەریمی كوردستان هەیانە.  هەروەك چۆن ئێران پەیوەندییە سیاسی و ئابوورییەكانی لەگەڵ یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە ئاستێكی بەهێزدایە،  لە بەرامبەریشدادا توركیا پەیوەندییەكانی لە رێگەی پارتی دیموكراتی كوردستانەوە  لە ئاستێكی پەرەسەندوودایە بە نیسبەت هەردوولاوە بایەخێكی گەورەی هەیە. ئەگەر هاتوو ئەنقەرە و تاران هاوكاری بكەن بۆ رووبەڕوو بوونەوەی ریفراندۆم، پێویستە هەر یەكێكیان بە وردی و هەستیارییەوە  لەگەڵ هاوپەیمانە كوردییەكانیان لە باشور مامەڵەبكەن، ئەم دوو ئاراستەیە لە مامەڵەی جیاواز ئەگەری شێواوی دەدات بە ڕێكەوتنە تیۆرییەكەیان. (هەرچەندە پێشهاتەكانی ئێستا پێمان دەڵێن ڕیفراندۆم لەم وادەیی كە دیاریكراوە ئەنجام نادرێت)
 
 
 پەلكێشكردنی  ڕوسیا بۆ ناو یارییەكە
 دژایەتیكردنی كورد لە ڕۆژئاوا،  تەنیا بە ئێران تەواو ناكرێت، بۆیە توركیا خوازیارە ڕوسیاش بهێنێتە ناو گەمەكەوە، بۆئەوەی بێدەنگی و نەرمنوێنی بەرامبەر كوردەكان بگۆڕێت بۆ دژایەتی لە دروستنەبوونی هەرێمێكی فیدڕاڵی لە باكوری سوریادا، سەرەكیترین پاڵنەری زیندووكردنەوەی پەیوەندییەكانی توركیا و ڕوسیاش، ترسی توركیا بوو لە پشتگیریی زیاتری هێزەكانی سوریایی دیموكرات، بەلام لەگەڵ ئاسایی بونەوەشدا ڕوسیا لێزانانە لەگەڵ ئەم پرسەدا مامەڵەی كرد، بەڵام  پاڵپشتی ئەمریكا و پڕچەككردنی پەیەدە بە ئاراستەی لێدان لە ڕێژێـمی سوریا، تێڕوانینی ڕوسای تاڕادەیەك گۆڕی، هەروەك چۆن ئێران و ڕوسیا لەگەڵ توركیا  هەماهەنگن لە پلانی ئێستایان لە ئیدلیب و   ڕێكەوتنەكان دەربارەی ناوچەی ئارام چەندین دۆسییەی دیكەی سوریادا (هەرچەندە لە چەندین بابەتدا ناكۆكی جەوهەریان هەیە)،  بەمشێوەیە بەرەیەكی سیانیان، لەبەرامبەر بەرەی ئەمریكا و لایەنگرەكانی دروستكردووە یان ویستیانە دروستی بكەن. توركیا سەرەتا بە تەنیا چووە جەنگی سوریاوە، وای پێشبینی دەكرد سوریاش زنجیرەیەكە لە دەوڵەتە لەرزۆكەكانی بەهاری عەرەبی، بەڵام بە شكستێكی گەورەوە هاتەدەرەوە و هانای بۆ ڕوسیا و ئێران برد، لەم پێناوەشدا بۆچوونەكانی بەرامبەر ئەسەد و ڕژێمەكەی گۆڕی و بە ڕێژەیەكی زۆر لە ئەمریكای هاوپەیمانی هەڵگەڕایەوە و چووە بەرەی  دوژمنە دێرینەكانیەوە كە ڕوسیاو ئێرانن. هەر بۆیە نابێ رووسیا لە بیر بكرێت، چونكە ئەو وڵاتە ركابەری یەكەمی ئەمریكایە بە هۆی هەژموونی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەوروبەریدا. ڕێی تێناچێت لە دانووستانەكانی ئێران و توركیا لە بارەی سووریاوه ڕۆلی نەبێت‌، بۆیە چاوەڕوان دەكرێت لەم نزیكانەدا، هەماهەنگی زیاتر لەبارەی   دواین پێشكەوتنەكانی  بەریوەچوونی ئۆپراسیۆنی ئیدلب  لە نێوان توركیا و ڕوسیادا  هەبێت، چونكە ڕوسیا لە ئازاری ئەمساڵەوە ویستی دەستبەسەراگرتنی ئیدلیبی هەبووە، لە عەفرینەوە بە هاوكاری كوردەكان ئەمەش واتای ئەوەیە بە ئیعازی توركیا سەنگەر لە كوردەكان ناگرێت، چونكە بەرژەوەنی ڕوسیا لەوەدا نیە، بەلام لە چەنین بابەتی دیكەدا دەتوانن گفتوگۆ و ڕێكەوتن بكەن. بەلام نابێت ئەوەمان  لەیادبچێت ڕوسیا نایەوێت بە ڕەهایی دژی هەژموونی ئەمریكا بێت، بەڵكو هەردولا دانپێدانانی بەرامبەرییان بۆ یەكتری هەیە.
 
 دۆسیەی دژ بەیەك لە نێوان ئیران و توركیا و ڕوسیادا  
  هەم ڕوسیا و ئێران هەم توركیا و  ئێران خاڵی ناكۆك و دژ بەیەكیان هەیە، ئێڕان لە پشتگیرییە بەردەوامەكانی توركیا بۆ ئۆپۆزسیۆنی سوریا نیگەرانە، چونكە  ئۆپۆزسیۆن دژ بە ئەسەد دەجەنگێت، توركیاش پێنج ساڵی بەردەوامە پارەداری دەكات، بە بێ ئەوەی دەستكەوتێكی ئەوتۆی  بۆ توركیا هەبووبێت.بە واتایەكی تر  ئێران، توركیا بەوە تۆمەتبار دەكات كە كۆمەكی گروپە جیهادیە سوننە توندڕەوەكان دەكات لە سوریاداو  ئاسانكاری بۆ ئەو كەسانە دەكات كە لە ڕێگەی ئەو وڵاتەوە دەچنە ناو داعش لە سوریا و عێراق، ترسی توركیاش لە ئێران هەماهەنگیەتی لەگەڵ پەكەكە و كوردەكانی سوریا هەمیشە بە گومانەوە لەم پرسە دەڕوانێت،  هەرواها ئێران ترسی لەوە هەیە كە  توركیا هەوڵی بەهێز‌كردنی سوننەكان  دەدات، لەهەمان كاتدا ئەمە ترسێكی بەرامبەریشە، توركیا ئێران بە فروانكرانی هەژمونی شیعە لە سوریاو عێراق تۆمەتبار دەكات، پێی وایە جەنگی داعش لەلایان ئێرانەوە بە مەبەستی خۆسەپێنی ئێرانە لەو ناوچانەی ئازاددەكرێن و داعش چۆڵیان دەكات، واتا شەڕی زیادكردنی هەژومونی شیعەو سوننە هەم لە سوریا هەم لە عێراق، بابەتی ناكۆكی ئەم دوو دوولەتەیە، ڕوونە ستاریژییەتی ئێران لە سوریا مانەوەی ئەسەدو هاوپەیمانەكانیەتی، بۆ ئەوەی لە سنوری لوبنانەوە بگات بە ئیسرائیل و  ڕێگە  بازرگاینییەكانی سوریا كۆنترۆل بكات و پێكهاتەی شیعە بكاتە پێكهاتەی ژمارە یەك لە داهاتووی سوریادا، توركیاش ویستی لەباربردنی كیانی كورد و سیستمەی ڕاگەیانراوی فیدرالی كوردەكانە، لەپاڵ هەوڵدانی كارای بۆ بەهێزكردنی سوننەكان و لێدان لە بەرژەوەندی كوردەكان و پاراستنی ئاسایشی سنورەكانی،  بە دیوێكی تریشدا ڕوسیا بە هەژموونی ئێران دڵخۆش نیە، بەڵكو ویستی سنوردانانی هەیە بۆ خۆسەپێنی ئێران، لەبەرئەوەی ئێران خوازیاری ئەوەیە سوریای داهاتوو هاوشێوەی عیراق دەوڵەتێكی  لەرزۆك بێت، بۆ ئەوەی هەمیشە لەژێرهەژموونی خۆیدابێت، ڕوسیاش بەپێچەوانەوە خوازیاری سیستەمێكی بە‌هێزە لە سوریا كە لەژێر هەمیمەنەی ئێراندا نەبێت، بەڵام بەرەنگاربوونەوەی هەژمونی ئەمریكا و ڕێگەنەدان بە دابەشبوونی سوریا و  كۆكبونیان لەسەر ڕێگە بازرگانیەكان،  ئەم ناكۆكیەی لەبیر بردونەتەوە.
 
 
 ڕوسیا لە نێوان بەرتاشی كوردەكان و توركیادا
ڕوونە كە لە شوباتی ئەمساڵدا توركیا بە چڕی لە ڕێگەی ئۆپەراسیۆنی (قەڵغانی فورات)ەوە، ویستی خۆسەپێنی هەبوو بەسەر مینبج و ڕەقەدا، بۆئەوەی كوردەكان بێ بەشبكات لە پێشەڕەویكردنیاندا لەم دوو ناوچەیە، بەڵام  تیۆری ئەم پلانە هەر لەسەر كاغەز مایەوە و  لە واقیعدا بەرجەستە نەبوو،  بۆیە توركیا دوای هەوڵدانێكی زۆر شكستی هێنا لە وەگیرخستنی ستراتیژە داڕێژروەكانیدا،  تەنانەت دژی ئاراستەی توركیا، ڕوسیا لە عەفرینەوە كەوتە هەماهەنگی لەگەڵ  یەكینەكانی پاراستنی گەل، ئەمەش بووە ئاستەنگێك بۆ سوپای توركیا، چونكە لەم ڕووەوە ڕوسیا نەیوست بچێتە سەنگەری هاوپەیمانەكەی ئەمریكاوە كە كوردەكانن، ئەمەش واتای ئەوە نیە ڕوسیا لە پێناو بەرژەوەندی ئەمریكا هەنگاو دەنێت، بەڵكو واتای ئەوەیە لەم گۆشەیەوە هەم ئەمریكا هەم ڕوسیا سودمەند دەبن لە هاریكاریكردنی كوردەكان، ڕوسیا هەتا ئێستاش لەهەمبەر كانتۆنەكانی ڕۆژئاوا نەرمنوێنە، یان ڕاسترە بڵێین دژایەتی جدی نەنواندووە چونكە لەوە تێگەیشتووە كە هاوپەیمانی لەگەڵ كوردەكان سودی زیاترە بەراورد لەگەڵ توركیا، بە تایبەت لە ئۆپەراسێۆنی ئیدلیبدا، ڕوونە كە ئیدلیب بە شێوەیەكی سەرەكی لەژێر هەژموونی فەتحی شامدایە، ئەم بەرەیەش گومانێكی زۆر دەكرێت كە لەگەڵ توركیا لە پەیوەندی نهێنیدایە، لە هەمان كاتیشدا دژی سوپای ئەسەد جەنگاوە و دەجەنگێت، كە ئەمەش بە نیسبەت ڕوسیاوە قبوڵكراو نیە، بۆیە دەبینین ڕوسیاو كوردەكان لە ڕابروودا و لە ئیستاشدا لە عەفرین هەماهەنگن، پێشبینی زۆریش دەكرێت ڕوسیا لەپاڵ ئەمریكادا لە ئۆپەراسیۆنی ڕزگاری ئیدلیبدا، متمانە زیاتر بە كوردەكان هەبێت، لە هەرشوێنێكی دیكەش هەست بكات بەرژەوەندی لەوەدایە لەگەڵ توركیا هەماهەنگی بكات بێ دودڵی دەیكات، بەڵام پێناچێت بە ڕەهایی دژ بە ویست و ئامانجی كوردەكان بێت، چونكە ڕوونە لە دیدی ڕوسیادا كوردەكان هێزی كاریگەرن لە داهاتووی سوریادا، بەراود بە هێزە ئیسلامی وتوندڕوەكای تر  بونیان مەترسی ناخاتەوە، كوردەكانیش سود لە ڕوسیا وەردەگرن لە داهاتووی سوریادا، چونكە كەوتن و شكتپهێنانی ڕژێمەكەی ئەسەد تاڕادەیەكی زۆر لە مەحاڵ نزیك بۆتەوە. 
    
سێ هێڵی ستراتیژی توركیا دژ بە كوردەكان  
توركیا  بە سێ ‌هێڵی ستراتیژی مامەڵە لەگەڵ كێشەی كورد دەكات، یەكەمیان بنیاتنانی دیوارێكی بەربەستە لەسەر سنور، بە شێوەیەكی سێگۆشەیی لەگەڵ ئێران و عێراق  بۆ ئەوەی سنوری كوردەكان دابخات، ئەمە بەرژەوەندی ئێرانیشی تێدایە بۆ ئەوەی هاوڵاتیەكانی بەرەو توركیا هەڵنەیەن (هەرچەندە لەمپەریشە لەبەردەم فراوانخوازیی ئێراندا)،  لە سنوری سوریاشەوە بۆ ڕێگری لە ئاوارەكان و سنورداركردنی شەڕڤانانی ڕۆژئاوا دیواری دروستكردووە، دووەمیان دروستكردنی هێڵێك یان  بەربەستێكە لە ناو خاكی سوریا و عێراق، بۆ  پەراوێزخستنی پارتی كرێكارانی كوردستان ڕێگەگرتن لە جوڵەكردن و گەڕانەوەی، چونكە فروانبوونی چالاكییەكانی پەیەدە و پەكەكە لە سوریاو شنگال توركیایی نیگەران كردووە، ئەم هێڵە پارتی دیموكراتی كوردستان و ڕژێمی سوریا لە دیمەشق پشتگیری لێدەكەن، بەلام پەیەدە لە سوریا نیگەران دەكات، هێڵی سێهەمیان دەربارەی دروستكردنی هاوپەیمانییەكی هەرێمیە كە ئێران و ڕوسیا و عێراق دەگرێتەخۆی بۆ دژایەتی كوردەكان. 
 

دەرئەنجام:
یەكەم: توركیا و ئێران   قورسە لە بارەی گۆڕینی جوگرافیایی سیاسی، لە  عێراق و  تەنانەت سوریاش ڕازیبن، چونكە ئەمە لە بەرژەوەندی كوردە و  واتای دانپێدانانە بە دابەشكاری دەوڵەتەكانی خۆشیان لە داهاتوودا. بۆیە بەرامبەر هەر پرسێك ناكۆك بن،  بەرامبەر بە تەوقدانی كوردەكان  ڕێكدەكەون. 
دووەم: نزیكبوونەوەی توركی _ ئێرانی، مەترسیەكی جدیە بەرامبەر بە كودەكانی  هەر چوارپارچە، چونكە ئەم دوو دەوڵەتە لە بری عێراق و سوریاش بڕیار دەدەن، ئەمە بێجگە لەوەی هەر پلانێكیان دژ بە كورد بە نیسبەت عێراق و سوریاوە نەك قبوڵكراوە، بەڵكو جێگەی دەستخۆشیشە،وەك ڕیزپەڕێك گومانی ئەوەش دەكرێت توركیا ڕیفراندۆم لە بەرژەوەندی خۆیی دژ بە فراوانخۆزی ئێران وهەوڵەكانی ئەمریكا بخاتەگەڕ، ئێران لەمە تێدەگات.
سێهەم: هەڵكشان و بەهێزبوونی كوردەكانی ڕۆژئاوا، وەك هێزێكی نادەوڵەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بووەتە مایەی هەراسانكردنی ئەم دوو دەوڵەتە، توركیا بە تەنیا ناتوانێت بەرەنگاریانبێـتەوە، بۆیە هانای بۆ ڕوسیابرد كە تێگەیشت ڕوسیا گەرموگوڕ نیە، لەگەڵ ئێران ڕێكەوت، هەرچەندە ئێستاش قورسە بە ئاسانی  پەكەكە و لایەنگرەكانی لە ڕۆژئاوا و قەندیل و شەنگال كۆنتڕۆڵ بكات،  هەردولاش لەوە تێدەگەن نابنە دۆستێكی باوەڕپێكراو، بۆیە لە پشتی ڕێكەوتنەوە ئەگەری موئامەرەی بەرامبەری هەیە. سەرباری ئەوەی توركیا چەنیدنجار ناڕاستەوخۆ ڕایگەیاندوە ترسی لەوە هەیە كە پەكەكە و ئێران لە موئامەرەیەكی گەورەدا بن و پێكەوە كاربكەن، دژ بە توركیا، كە ئەمەش بووتە لاوازی متمانەبوون لە نێوان ئەم دوو دەوڵەتەدا. 
 چوارەم: هەنگاونانی بەرەو ئێران نیگەرانی ئەمریكا و ئیسرائیل وئەوروپا و دەوڵەتانی كەنداو (بێجگە لە قەتەر) بە دوا خۆیدا دەهێنێ، پێدەچێت لە كاردانەوەدا توركیا زیاترلە ئێستا كەنارگیر و لاوازتر بكرێت، ئەم لاوازییەش چەند لە بەرژەوەندی كوردە ئەوەندەش لە بەرژەوەندی ئێرانە.
پێنجەم: لە میانی هاوكاریی هاوبەشدا، توركیا و ئێران دەتوانن ئامانجەكانیان بە دەستبهێنن، بەڵام ئەو هاوكارییەی نێوانیان بۆ ماوەیەكی درێژ، دەبێتە هۆی خراپبوونی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا.
شەشەم: لە گۆڕەپانی سوریادا،  ڕوسیا یاریكەرێكی لێزانە لە پێناو بەرژەوەنی توركیا جەنگ ناكا، لە پێناو دەستكەوتی ئەمریكاشدا یارمەتی كوردەكان نادا، بەڵكو لەیەككاتدا و بە لە بەرچاوگرتنی ستراتیژ و پلانەكانی هەنگاو دەنێت. 
حەوتەم: چەندینجار مامەڵەی جیاواز و بەرژەوەندی جیاواز زاڵبووە،‌ بەسەر پەیوەندیەكانی نێوان توركیا و ئێران، بەتایبەتی سەبارەت بەبەرژەوەندی ئەوان لە سوریا و عێراق چەندین خاڵی ناكۆك بەیەكیان هەبووە، بە تایبەت لە دوای ٢٠١١ەوە، لەهەریەكە لە شارەكانی موسل و تەلەعفەر لە عێراق و ڕەقە و حەلەب لە سوریا، بەلام لە ئێستادا لەیەكترتێگەیشتنی ڕێژەیی لە نێوانیاندا هەیە،  وەك ئەوەی لە ئۆپەراسیۆنی ئازادكردنەوەی تەلەعفەر دركی پێكرا، نیشانەكانی ڕێكەوتنی پێشوەختە لە نێوانیاندا زۆر زەقبوون. 
هەشتەم: ئەگەر بێت و  پارتی یەكێـی دیموكراتی سوریا (پەیەدە) و یەكینەكانی پاراستنی گەل (یەپەگە)، لە سوریادا  بیانە‌وێت ناوچە و هەرێمی زیاتر بخەنە ژێر ڕكێفی خۆیانەوە ئەوا توركیا و ئێران  بەرەنگاریان دەبنەوە، بەتایبەتی دوای لەناوبردنی داعش لەوناوچانە . سیستەمی فیدڕاڵی و خۆبەڕێوەبەری كوردەكانی ڕۆژئاوا بابەتێكە بە نیسبەت هەردوو دەوڵەتەوە ڕەتكراوەیە، چونكە هەردوولا كۆكن لەسەر ئەوەی هەرێمێكی ئۆتۆنۆمی كوردی (لە سوریا) دەبێـە هۆی دابەش بوون و لەت لەت بوونی ئێران و عێڕاق و سوریا و توركیا. ئەمە خاڵی هاوبەشیانە لەپاڵ خالە ناكۆكەكانیان لە سوریا.

 لیستی سەرچاوەكان
 (1)فیلب روبنس، تركیا والشرق اڵاوسگ، ترجمە میخائیل نجم خوری، دار قرگبە،1993.
(2)حدود التقارب التركی ـ الإیرانی،شرق الاوسگ. 
(3)إیران وتركیا وروسیا والسعی لمپلپ إقلیمی جدید،شرق الاوسگ
(4)تركیا وإیران.. تقارب اڵاچداد چد اڵاكراد،روسیا الیوم
(5)Erdoğan conveys ‘unease to Mattis over US backing for PYD
(6)روسیا وإیران وتركیا تناقش تخفیف التصعید فی إدلب،روسیا الیوم
(7)زیارە رئیس اڵاركان الإیرانی لتركیا.. أسباب ودلالات،شبكە تركیا العربیە.
(8)كوالیس زیارە رئیس أركان الجیش الإیرانی إلی تركیا،جریدە زمان التركیە.
(9) In the midlle east, longtime rivals rty a temporary alliance, worldview stratfor. 
(10) صفقە بین تركیا و إیران برعایە روسیە فی سوریا، الشرق الاوسگ.
(11) مصالح تركیا وروسیا وإیران تقاگعت فی سوریا، لفورین بولیسی. 
 



بەپەلە