بۆ ئەوەی وەڵامی ئەو پرسیارەمان دەستبكەوێ كە ئایا بەغدا نیازی هەیە لەگەڵ كوردستان رێكبكەوێت یان نا؟ پێویستە سەرەتا لە نیازی حوكمڕانانی بەغدا گەیشتبین كە عێراقێكی چۆنیان دەوێ. ئایا ئەو عەقڵیەتەی لە پشتەوەی ئیدارەدانی ململانێ و هاوكێشەكانی عێراقە، دەیەوێ دەرفەت بۆ پێكەوەژیانی راستەقینەی پێكهاتەكان خۆش بكرێت و بە هاوبەشی وڵاتەكەیان بەڕێوەبەرن، یاخود خەریكی ئەوەیە عێراق بۆ لایەنێك یەكلابكاتەوە؟
ئەگەر تەماشای رابردوو بكەین، دەبینین لە ساتی یەكەمی دروستكردنی دەوڵەتی عێراقەوە، سیاسەتی نێودەوڵەتی یارمەتیدەر بووە بۆ ئەوەی كەمینەیەكی سوننەی عەرەب حوكمی زۆرینەی شیعە و كورد بكەن. دەرئەنجامی ئەو سیاسەتە، ململانێ و خوێنڕشتن و شەڕ و كاولكاری بوو بۆ نزیكەی هەشتا ساڵ. لە ماوەی ئەو هەشتا ساڵەدا ئەو توانا ئابووری و مرۆییانەی لە عێراقدا بۆ ئەو ململانێ و كێشە و ناكۆكیانە تەرخانكراون، ئەگەر لە بواری پیشەسازی و زانست و پەروەردەدا خەرج كرابان، ئێستا عێراق وڵاتێك دەبوو لە ئاستی دەوڵەتە پێشكەوتووەكانی جیهان.
ئەمە بۆ داهاتووش هەر راستە، ئایا عێراق دەیەوێ وزە و تواناكانی لە چ بوارێكدا سەرف بكات؟ درێژە بە هەمان مێژوو دەداتەوە یان رێگەیەك دەگرێتە بەر كە داهاتووی هاووڵاتیەكانی جیاواز بن لە نەوەكانی پێشوو؟
مایەی نیگەرانییە كە ئاماژەكان دڵخۆشكەر نین و وای نیشان نادەن كە داهاتووی عێراق باشتر دەبێت لەو رابردووە نەفرەتییەی ملیۆنان كەسی تێدا بوونە قوربانی. تەنیا جیاوازییەك گەر هەبێ، ئەوەیە كە ئەوكات لەسایەی ستەمی كەمینەیەكی عەرەبی سوننەوە كار بۆ سڕینەوەی جیاوازییەكان دەكرا، ئێستا لە سایەی زۆرینەیەكی عەرەبی شیعەوە. واتا لە هەردوو دۆخەكەدا ئەوەی نەگۆڕە، ستەمكارییەكەیە و تەنها بكەرەكان گۆڕاون.
كۆتاییهێنان بە حوكمی سەدام ئاماژە بوو بۆ كۆتایی حوكمی تایفی كە سوننەی عەرەب لەڕێی زەبروزەنگەوە هەشتا ساڵ بوو خۆیان بەسەر عێراقدا سەپاندبوو. بەڵام دوای سەدام نەخشەكێشانەوەی حوكمڕانیی عێراق بە سیستەمی دیموكراسی، بەبێ ئەوەی عەقڵیەتی كۆمەڵگە و تاكی عێراقی هیچ گۆڕانێكی بەسەردا هاتبێت، زەمینەخۆشكردن بوو بۆ حوكمێكی تری تایفی كە لە رێگەی هەڵبژاردنەوە خۆی بەسەر عێراقدا دەسەپێنێ.
نیازی حوكمڕانانی پێشووتری عێراق سڕینەوەی ئەویتر بوو كە رەوایەتی حوكمی لە رێگەی دیكتاتۆرییەتەوە وەرگرتبوو. نیازی حوكمڕانانی ئێستای عێراقیش هەر سڕینەوەی ئەویترە، بەڵام رەوایەتیی حوكمی لە رێگەی دیموكراسییەوە وەرگرتووە. دیمەنەكانی پانزە ساڵی رابردووی حوكمی شیعی لە عێراق ئەوەمان پێدەڵێن كە عێراق بەرەو یەكڕەنگی دەڕوات. پاكتاوكردنی مەسیحییەكان بە چەند قۆناغێك لە بەسرەوە تا نەینەوا، پرۆسەی توانەوەی ئینتیمای نەتەوەیی فەیلییەكان بۆ مەزهەبێكی ئاینی، هەروەها قۆستنەوەی هاتنی داعش و لێكەوتەكانی ئەو هەلەی بۆ شیعە رەخساند كە سوننە بخاتە سەر رێگای چوون بەرەو توونی مەرگ و ئێستا كۆتایی بە كۆسپی سوننە هاتووە لەبەردەم بەشیعەبوونی عێراقدا. ئەوەی وەك لەمپەر ماوەتەوە، مانەوەی كوردە لە عێراق. گشتپرسیی كوردستان و لێكەوتەكانی ئەگەر كوردی بۆ شیعە نەشخستبێتە سەر هەمان رێگا، بەڵام ئەو مەیلەی لای شیعە دروستكرد كە بەوجۆرە مامەڵە لەگەڵ كوردستان بكات.
ئەگەر تەماشای هەڵوێست و لێدوان و رەفتاری بەرپرسانی بەغدا بكەین لە دوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە، ئەو یاریكردنە بە كات و بە ئیرادەی خەڵكی كوردستان، ئەوەمان پێدەڵێت كە بەغدا نایەوێ لەگەڵ كوردستان رێبكەوێت. بەڵكوو تەنیا دەیەوێ ئەو قۆناغە تێپەڕێنێ و لەژێر ئەو گوشارە نێودەوڵەتییە دەرباز بێت كە خراوەتە سەری بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی لەگەڵ هەرێمی كوردستان. زیاتر لە سێ مانگە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی رووی لە بەغدایە بۆ كردنەوەی دەرفەتی چارەسەر، بەڵام بەغدا زیرەكانە یاری بەكات دەكات. بۆ چەواشەكردنی رای گشتی و بۆ وەڵامی ئەو داواكاریانەی لەو بارەیەوە بەرەوڕووی دەكرێنەوە، دەرگای بۆ گفتوگۆ كردووەتەوە، لیژنەی هونەری جۆراوجۆری پێكهێناوە، بەڵام بەردەوامە لەسەر سیاسەتەكانی لە گوشار خستنە سەر كوردستان بۆ قووڵكردنەوەی كێشە ئابووری و سیاسییەكانی.
بەپێی دەستوور دەبێ بەشە بودجە بداتە هەرێمی كوردستان، بەڵام ئەو نەك ئامادە نییە بودجە بنێرێ، چاوی لەوەیە دەست بەسەر ئەو بەشەی تری سەرچاوەكانی داهاتی هەرێمی كوردستانیشدا بگرێت، تا قۆناغ بە قۆناغ پلانی بەچۆكداهێنانی كورد جێبەجێ بكات. بەپێی ئەو بەند و بڕگە دەستوورییانەی هەرێمی بە بەغداوە بەستووەتەوە و بەپێی رێككەوتنێكی سیاسی پێشوەختەش تا سەرژمێری لە عێراق دەكرێت، دەبێت بەغدا ساڵانە 17%ی داهاتی عێراق بۆ كوردستان بنێرێت. ئێستا ئەوەی عەبادی دەیكات زۆر روونە كە تەنها بۆ كاتكوشتن و تێپەڕاندنی قۆناغێكی راگوزەرە. كە لیژنە دەنێرێ بۆ وردبینی وەزارەتەكان و بەحساب مووچە دەنێرێت، ئەركی بەغدا نییە مووچە بنێرێت بۆ وەزارەتەكان، بەڵكوو ئەركی بەغدایە بودجە بنێرێ بۆ كوردستان.
ئێستا نەتەوەیەكگرتووەكان و ئەمریكا و ئەوروپا و تا ئەندازەیەك وڵاتانی ناوچەكەش گوشار دەخەنە سەر بەغدا بۆئەوەی هاوكار بێت لە چارەسەركردنی كێشەكانی لەگەڵ هەرێمی كوردستان و چارەسەری قەیرانی دارایی هەرێم و ئیستیحقاقە دەستوورییەكانی خەڵكی كوردستان بنێرێت، بەڵام دەبینین بەغدا چۆن خۆی لەو بەرپرسیارێتییانە دەدزێتەوە. جا ئەگەر گوشاری نێودەوڵەتی لەسەر نەبێت، چۆن مامەڵە لەگەڵ كوردستان دەكات؟ لانیكەم بۆ ئەوەی ئۆباڵی پێشهاتەكانی داهاتوو نەخرێنە سەر كورد، گرنگە هەرێمی كوردستان رێز لەو دەستپێشخەرییە نێودەوڵەتیانە بگرێت و بەپیری بەغداوە بچێت، بەڵام پێویستە بەرچاویشی روون بێت لەوەی بەغدا ئامادەی چارەسەركردنی كێشەكان نییە و تەنیا یاری بە كات و یاری بە ئیرادەی خەڵكی كوردستان دەكات.
دەبێت هەرێمی كوردستان دڵنیابێت لەوەی هیچ لە بەغدا ناچنێتەوە، ئەگەر لە هەلومەرجێكیشدا ئامادەبێ بەشێك لە پابەندییەكانی جێبەجێ بكات، ئەوە تەنیا دۆخێكی كاتیە و دەیەوێ بەو هۆیەوە زیاتر دەست بەسەر ئیرادەی گەلی كوردستاندا بگرێت. پێویستە هەرێم خۆی مشووری تێپەڕاندنی ئەم دۆخە پڕ لە قەیرانە بخوات، بەتایبەت قەیرانی دارایی كە كاریگەریی راستەوخۆی لەسەر ژیانی تاك بەتاكی خەڵكی كوردستان هەیە. ئێستاش گومان دەكرێت وەك پێویست داهاتە ناوخۆییەكان رێكنەخراون و هەمووی ناچێتە سەر داهاتی گشتی. هێشتا هەر گومان دەكرێت پشك پشكێنەی حیزبی لە داهاتی نەوتی كوردستان هەبێ. دەبێت حكومەت بە ئیرادەیەكی بەهێزەوە ئەو سەرچاوانەی ئاودەكەنە ئاشی گەندەڵییەوە وشك بكات، ئەگینا ئەم دۆخە بەرگە ناگرێت و دەبێتە مەترسی لەسەر ئەزموونی حوكمڕانیی كوردستان.
عارف قوربانی
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی