لەڕۆژانی ڕابرودا یادی دامەزراندنی یەكگرتوی ئیسلامی بوو. یەكگرتو شایستەی قسە لە سەركردنی زیاترە، وەك هێزێكی خاوەن خەسڵەت و مێژوو و بونیاد و ئایدەلۆژیای تایبەت. لێرەدا بە كورتی لە چەند خاڵێكدا ئەم باسە دەوروژێنین بۆ ئەوەی لە داهاتوودا بگەڕێینەوە سەری بەوردی.
یەكەم، حیزب بونەوەرێكی جیاوازە لە دونیای كوردیدا. حیزب لە سەروی كۆمەڵگاوەیە. حیزب كۆمەڵگا لە قاڵب ئەدات. ئەم پێگەی حیزبە، ڕەگی لە كەلتوری دینی و تەقلیدی ئێمەدا هەیە. حیزب وەك یەكەیەكی مۆدرێن هەمان خەسڵەتەكانی خێڵ و تەریقەتی بۆ دەگوێزرێتەوە. جیاوازییەكی ئەوتۆ نیە لە نێوان تەكێ و بارەگادا. دەروێش و مورید و ئەندامدا. بۆیە حیزبی كوردی لە ئەنجامدا نە مۆدرێنە، نە تەقلیدی، بەڵكو بە هاوتەریب لە هەناویدا هەردوكیان هەڵدەگرێت، ئەمە وەك دەزگا، بەڵام پەیوەندی لایەنگرانی لە گەڵ حیزبدا پەیوەندیەكی پیرۆزی و تایبەت و دینیە. لە ڕاستیدا ئەمە تایبەت نیە تەنها بە یەكگرتوەوە. بۆیە یەكگرتوو سیاسەتی باوەڕ و پیرۆزی بەرهەم دەهێنێت كە ناتەبایە لە گەڵ بەهای سەردەمیانەی سیاسەت وەك رێخستنی پانتایی گشتی بە سودی هەموان.
دووەم، لە تێگەیشتن لە هەموو هێزێكی سیاسی، دەبێت تەركیز بخرێتە سەر چۆنێتی هاتنە دونیای ئەو هێزە. یەكگرتوو وەك هێزێكی خێرخواز هاتە ناو پانتایی گشتی كوردی. چەمكی خێر وەك چەمكی دیاری، هەدیە وەهایە . ئەم چەمكە لە ڕوو ئابوری و سیاسیەوە تایبەتمەندی خۆی هەیە. یەكەم، خێر یان دیاری زۆرجار پێدانی شتێكە كە كەسی وەرگر بە شێوازێكی تر ئامادەنیە وەریبگرێت. دووەم، سیاسەتی خێرخوازی بۆ گەیشتن بە پانتاییەك یان جێگایەك كە بە شێوازێكی تر ئاسان نیە پێی بگەیت. سێیەم، بۆ دروستكردنی وێنایە وەك هیزێكی خۆنەویست. بەڵام هەرگیز هیچ شتێك بێ بەرامبەر نیە. وەك لە ئیسلامدا دەڵێن دیاری بگۆڕنەوە بۆ ئەوەی مەحەبەت پەرە پێبدەن. خێر بۆ دروستكردنی بۆندی سۆزە، دروستكردنی وێنای یارمەتیدەر و رزگاركەرە. هەموو ئەمانە كاتێك كە دەگوێزرێنەوە بۆ ناو كایەی سیاسی پڕ كێشە دەبن چونكە بە هێچ شێوەیەك لە سەر بونیادی ئازادی و گۆڕینەوە و سەربەخۆیی دروستنەبوون. لە كاتێكدا كە چەمكی خێر دەبێت بێ بەرامبەر بێت بەڵام كە خێر دەبێتە سیاسەت ئەوا خواستێكی زۆری لە پشتە. بۆیە ئابوری خێر، بنەمای ئابوری سیاسیە كە داوای وەلاو و سۆز و ئەندامێتی دەكات.
سێیەم، یەكگرتوو لەگەڵ خێردا، هەروەها هیزێكی دەعواكەرە. دەعوە لە گەڵ سیاسەتدا هێشتا دوانەیەكی پڕ كێشەیە لە ناو هێزێكی وەك یەكگرتوودا. لێرەدا كۆمەڵێك قەیران دێتە ئاراوە، ئایا تێگەیشتنی سیاسی بریتیە لە كارێكی میشینەری، تەبشیری یان سیاسەت بریتیە لە ئامادەبوون لە پانتایی گشتیدا بۆ بەڕێوەبردنی كاروباری خەڵك لە بواری گشتیدا. بەڵام ئاین هیچ جیاكارییەك ناكان لە نێوان تایبەت و گشتدا. بگرە زیاتر جەخت لە سەر تایبەت و زۆر تایبەت دەكاتەوە. ئاین دەیەوێت ڕۆحت دابڕێژێت. ئەم نەمانی جیاوازی لە نێوان تایبەت و گشتدا بنەمای سیاسەتێكی شمولیە كە نمونەی لە ئێران و سعودیە دەبینین.
چوار، یەكگرتوو هێزێكی ئیسلامیە كە بۆ گەشتنە ئامانجی رێگای سیاسەتی نەرم، یان میانڕەوی گرتوەتە بەر. ئەمە بەشێكە لە میتۆدی ئیسلامی سیاسی كە خۆی لە دوانەی جیهاد (ڕەق) یان دەعوەدا (نەرم)دا دەبینێتەوە. سیاسەتی نەرم، مانای خۆ گونجاندن، پشو درێژی، دژایەتی نەكردنی هێزی دەسەڵاتدار بە ئاستی ركەبەری، پەلكێشان لە هەناو كۆمەڵگا و سیستەمدا لە ڕێگای كادیر و پێگەوە. ئەم دیدە لە گەڵ دونیای ئەمڕۆدا ناگونجێت، چونكە دونیای ئەمڕۆ دونیایەكی خێرا گۆڕاوە. ئەم دیدەی یەكگرتوو بۆ سیاسەتكردن بەرهەمی سەردەمی دیكتاتۆریەتە نەگۆڕەكانی جەنگی ساردە، كە چەندین دەیە بێ پچران لە دەسەڵاتدابوون. ئەمەیە یەكگرتوو لە كوردستان دۆستایەتی ئەو هێزانەی پێباشە كە نایانەوێ بگۆڕین.
پێنجەم، یەكگرتوو چ وەك پەیام، چ وەك جۆری سیاسەت، چ وەك ئامانج پەیوەندی بە كۆمەڵگای كوردیەوە نیە. ئەو وەڵامدەرەوەی قەیران و خواست و شوناسی مرۆڤی كوردنیە لە دونیادا. ئامانجی ئەو گۆڕینی مرۆڤی كوردە بۆ بونەوەرێكی تر بە شوناسێكی ترەوە و گرێدانیەتی بە تۆڕێكی فراوانی تر كە ئامانجی بە ئیسلامكردنی كۆمەڵكاو سیاسەتە. دیارە ئیسلامی سیاسی پەرچەكرداری چەپە و بەرهەمی شەڕی ساردە. وەك نیتچە ئاگادارمان دەكاتەوە كە دەكرێت لەمیانەی رووبەرووبونەوەدا وەك ئەوی ترمان لێبێت. لە ڕاستیدا ئیسلامی سیاسی شیعەش پەرچەكرداری چەپە. هەر سێ شەپۆلە بەرفراوانەكەی چەپ، ئیسلام و ناسیونالیزم بەرهەمی ململانێی هێزە گەورەكانی دونیان، هەرسێكەیان خۆیان لە دژایەتی ئیسرائیلدا دەبیننەوە. دیارە ئیسرائیل ئەو ئەویترەیە كە دونیای ئیسلامی لە قاڵب ئەدات. جۆرێكە لە ئیدارەدانی ناڕاستەوخۆ.
شەش، كاتێك یەكگرتوو لە دەرەوە دێت بە دوای ڕەگدا دەگەڕێت لە ناوەوە، نەك لە ناوەوە هەڵقوڵابێت ئەوا هەمیشە دەرەوە بڕیار دەری ڕەفتاریەتی. لێرەوە ململانێی تایفی، هەژەمۆنیەت لە ناوچەكە، جەنگی هێزە ئیقلیمیەكان هەموو كاریگەرییان هەیە لە سەر بڕیاری ئەم هێزە. دیارە هێزە ئیقلیمیەكان باوەڕ و ئایدەلۆژیا بۆ ئامانجی پرۆپاگەندە و ڕازیكردنی ئەوانیتر بەكاردەبەن. بەڵام لە هەناو هیزێكی وەك یەكگرتودا وەك باوەڕ و چاكە و ئەخلاق دەردەكەوێت.
حەوتەم، كاتێك باسی یەكگرتوو دەكرێت باسی ئەخلاق دەكرێت. من نازانم ئایا ئەوانەی ئەم پێكەوەگرێدانە ئەكەن، نازانن ئەخلاق چیە یان نازانن هێزی سیاسی چیە، یان زۆر بە دڵنیاییەوە نازانن هەردوكیان چیە. ئەگەر ئامانجی هێزی سیاسی هاتنە سەر دەسەڵاتە ئەوا یانی هەمو كارەكانی بەو ئاراستە و ئامانجەیە. كەواتە ئەخلاق، كە بە مانای كاركردن بەبێ چاوەڕیی سود، ئەوا ئەخلاق و سیاسەت ناگونجێن. ئەگەر هێزێك ئەخلاقی هەبێت ئەوا لە پێناو قەزیەیەكدا كاردەكات. ئەو كاتە هێزی سیاسی نیە بەڵكو بزوتنەوەیە، بەڵام یەكگرتوو بزوتنەوەی مەدەنی نیە كە ئامانجی دەسەڵاتی نەبێت. بۆیە دوفاقیەكی زۆر هەیە لە بونیادی ئەم هیزەدا. دیارە بوونی دوفاقی سەرئەنجام ڕاڕایی و بێ دیدی و بێ توانایی لە بڕیارداندا دەهێنێتە ئاراوە. بەڵام دوفاقی زۆر گونجاوە بۆ ژینگەی ناوچەكە، چونكە مرۆڤی ناوچەكە دەمێكە بە دەست كۆمەڵێك لە دوفاقی زۆرەوە دەناڵێنێت، هەر بۆ خۆشی تەماشایەكی ئیبن خەلدون و عەلی وەردی بكە.
هەشت، بیركردنەوە لە یەكگرتوو لە پانتایی كوردیدا، بە هەمان پێوەر بیری لێدەكرێتەوە كە بیر لە ئەوانیتر دەكرێتەوە، ئەویش پێوەری خێڵەكی باش و خراپ یان دۆست و دوژمن یان ڕەش و سپی. كوردستان پەرتە لە هەموو ئاستێكدا، هەریەك لە بەشەكانی دوژمنی سیاسی ئەویترە. ئەمە بەشێكە لە مێژویەكی درێژی ٥٠٠ ساڵە. ئەمرۆ عەقلی كوردی لە هەمان پانتاییدا بەرهەم دێتەوە بە ئاگایی و بێ ئاگایی. یەكگرتوو ئامانجی نیە بەشێك بێت لەم بونیادە پەرتەی سیاسی كوردی چونكە ئەو دەیەوێت سەرجەم پانتایی كوردی لە كوردبوون بخات بۆ پرۆژەیەكی گەورەی بەرفراون كە پرۆژەی ئیخوان یان خەلافەتە. بەڵام كادیرانی یەكگرتوو توانای بەرهەمهێنانی خیتابێكی وەهایان نیە، كە بتوانێت پەرتی و كولتوری خێڵەكی كوردی تێپەڕێنێت. بۆیە هەمویان لە نێوان ئایدیالیزمێكی بە سەرچوو و واقیعێكی نەگونجاودا جۆلانێیانە.
نۆ، مەترسی یەكگرتوو، وكە هەر هێزێكی تری شمولی ئەوەیە كە كار لە سەر سیاسەتی ژیان دەكات. سیاسەتی ژیان بەمانای ئەوەی دەیەوێت لە ڕێگای چەمكی ئەخلاق و باوەڕ و پیرۆزیەوە جۆرێكی تایبەت لە ژیان دابڕێژێت. ئەم جۆرە ژیانە تایبەتە بە مانای ئەوەی كە سیاسەت دەبێت بەكاربێت بۆ وەك یەك لێكردنی ژیانی هەموان، نەهێشتنی جیاوازی، كۆتایی هێنان بە ئازادی. ئەم هەوڵە ترسناكە تۆتالیتارە. لە پشت ئەم خەونەوە ئایدیایەك یان كۆمەڵێك وێنا هەیە كە دەیەوێت وەها ببینێت كە چۆن هەموو كۆمەڵگا ببێتە یەك تۆپەڵ، هەموو كەسەكان وەك یەك ئارەزوو بكەن. دیارە یەكەم دەرئەنجامی ئەمە ئەوەیە كە هەركەسێك وەها نەبوو ئەوا دەبێت بە زەبر وەهای لێبكرێت. بە خێربێی بۆ دەوڵەتی پۆلیسی و پۆلیسی ئەخلاق.
دە، مرۆڤی كورد، وەك زۆری تری خەڵكی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئازارێكی زۆر دەچێژێت بەوەی كە نازانێت چۆن ئامادەبێت لە دونیادا. بەشێكی زۆری ئەم ئازارە، ئازاری برینی مۆدێرنەیە. سەرهەڵدانی مۆدێرنەلە ڕۆژئاوا، ڕۆژئاوای بەهێزكردوە، بەڵام هەموو كۆمەڵگاكانی دەرەوەی ڕۆژئاوای برینداركردوە، هەریەك بە جۆڕیك. ئیسلامی سیاسی خۆی پەرچەكرداری مۆدێرنەیە، بەڵام بەبێ ئەوەی بتوانێت لە دەرەوەی بێت.
سەردار عەزیز
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی