لە مانگی یەكدا، حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕاپۆرتێكی بڵاوكردەوە ئەوەی كە پێدەوترێت پێداچوونەوەی وردی داتا و داهاتی نەوتی هەرێم كە لایەن كۆمپانیای دیلیۆت بۆ ژمێریاریەوە ئەنجامدرا، " بۆ سەلماندنی پاپەندبوونیان بەشەفافیەت لە تەواوی سێكتەرەكانی گاز و نەوت."
كێشەكە ئەوەیە كە ڕاپۆرتەكە بۆ وردبینی ژمێریاری لە ئاستی بەڵێنەكاندا نەبوو، و وردەكاری زۆری تێدا نەبوو. تاوەكو ئێستا داتای سەرەتای لەسەر بەرهەمهێنانی نەوت لە كێڵگە نەوتیەكان تێدا نیە، لە كاتێكدا بەڵێنی ئەوە درابوو كە هەموو وردەكاریەكی لەسەر بەرهەمهێنانی نەوت لەخۆبگرێت. داهاتی نەوت پێكەوە دەدرا بەپێی مانگەكان، هەروەك بەرهەمهێنانی نەوت و داتاكانی تر بەهەمان شێوە. تێبینیەك لە ناو ڕاپۆرتەكە ئاماژە بەوە دەكات كە هەموو "داتاكان لەسەر بەرهەمهێنانی نەوت و داهات و بەكاربردنی نەوت لەسەر بنەمای تۆمارەكانی حكومەتی هەرێم بووە". بەرپرسێكی باڵای حكومەتی هەرێم كە بەشداریكردووە لەم ڕاپۆرتەدا دانی بەوەدا ناوە كە ئەم ڕاپۆرتە بەشێوەیەكی پلە پەندی گشتگیركراوە بۆ جێكردنەوە و كپكردنەوە نیگەرانیە دیارەكان. بەپێچەوانەی بەلێنەكانی پێشوو، هیچ بەشداریەك لە لایەن ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی بوونی نەبووە لە ڕاپۆرتەكەدا. زیاتر لە سێ یەكی بەكارهێنانی پارەی نەوت بۆ ئەو ماوەیە – كە 700 ملیۆنە لە تەواوی 2 بلیۆن دۆلار – چووە بۆ لایەنی سێیەم بە نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێم،" ئەمەش واتای هەرچیەك بێت. ئەم شێوازە لە خەرجكردن و بەكارهێنان زۆر ناڕوونە هەروەك ئەمە لە بەهای ئەم مومارەسەیە كەمدەكاتەوە.
ڕاپۆرتەكەی كۆمپانیای دیلۆت دواترین نمونەی نەگونجاوی حكومەتی هەرێمە بەرەو شەفافیەت لە كەرتی نەوتدا، كە تیایدا وەزیری سامانە سروشتیەكان ڕۆڵێكی سیاسیانە و قەبەی بینیوە. پێشبڕكێكردن لە كەشفكردنی ڕاپۆرتی نەوتی تەنانەت كاتێك تەواو و كاملیش بێت، بەڵام ئەم ڕاپۆرتانە بەرەو كپبوونەوە چوو و هیچ ڕاپۆرتێك نەما لە ماوەی چەند مانگێكی كەمدا، بەزۆری بەهۆی كەمبوونەوەی سەرچاوەی نەوت و ئالۆزی دامەزراوەی لەچوارچێوەی دژایەتی سیاسەتی سەربەخۆی نەوت لەبەرامبەر بەغدا و هەڵوێستی نافەڕمی بۆ شەفافیەتی نەوت. هەروەها كارلێكردن لەگەڵ كۆمپانیا گەورە نێودەوڵەتیەكانی وەبەرهێنان و بازرگانی نەوت تاڕادەیەك كاریگەری لە نهێنی بوونی داهاتەكان هەبوو لە ناو حكومەتی هەرێمی كوردستان.
پێشبینی دەكرا ئەوە زۆر جیاواز بێت. بەكورتی دوای ئەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەزارەتی سامانە سروشتیەكانی پێكهێنا لەژێر فەرمانی ئاشتی هەورامی، یەكەم و تاكە وەزیری نەوتی هەرێم بوو، پەرلەمانی هەرێمی كوردستان یاسای نەوت و گازی دەركرد لە ساڵی 2007، هەمان ئەو ساڵە كە گڕێبەستە نەوتیە زەبلاحەكانی حكومەتی هەرێم ڕێرەوی خۆی گرت.
چوار دامەزراوە دەبوایە هەستن بە بەشداریكردنی ڕاستەوخۆی كراوە لە بەشە جیاوازەكانی پرۆسەی بەرهەمهێنانی نەوت ، هەریەكان سەربەخۆ و لەژێر بەرێوەبردنی كەسێكی تەكنۆكراتدا. لایەنی پێنچەم كە ڕێكخراوی متمانە پێكراوی نەوتی هەرێم بوو بەناوی ((KOTO كە كار دەكات بۆ حیسابكردن و لێكۆلینەوە لە داهاتی نەوت. ئەو داهاتانە دەبێت ملكەچ بن بۆ وردبینی سەربەخۆ و بەردەوام و پێویستە بەردەست بن بۆ ڕای گشتی لە هەرێم،" لە هەموو كاتێكدا جیاواز و ناكۆك نەبێت لە گەڵ بنەما و پێوەرەكانی ڕێكخراوی (دەسپێشخەری شەفافی پیشەسازی دەرهێنان). لە كۆمێنتێكیدا لەسەر یاساكە ئاشتی هەورامی ووتی كە "بنەمای شەفافیەت و بەرپرسیارێتی شتێكی نەگۆر دەبێت".
زۆرێك لەمانە لە ڕاستیدا هەرگیز ڕوویان نەدا. هیچ یەكێك لەو دامەزراوانە لە بواری پراكتیكدا بوونیان نەبوو. ئەوە یەكەم هەوڵ بوو لە زنجیرە هەوڵێكی ناتەواو و بێسوود لە ئامادەكردنی ڕاپۆرتی گشتی.
لە سێبتەمبەری 2011، حكومەتی هەرێمی كوردستان بەنزیكەی هەموو ڕێكەوتنامە نەوتیەكانی ئاشكرا كرد. ڕێكەوتنامەكان بە ئینگلیزی بوون، شتەكان ناڕوون بوون بۆ هەمووان بەڵام پسپۆرەكان دەیانخوێندەوە. هەندێك ڕێكەوتنامەی گرنگ بە نهێنی مایەوە، بەڵام ئەوە هەنگاوێكی بەڵێندراو بوو. دوای ئەوەی ئیكسۆن موبیل چووە ناو هەرێمەكەوە دوای مانگێك ، هیچ ڕێكەوتنامەیەكی نوێ ئاشكرا نەكرا.
شكستهێنان لە قەناعتپێكردنی رێكخراوی (دەسپێشخەری شەفافی پیشەسازی دەرهێنان) بۆ ئەوەی ڕاپۆرتی خۆی بدات بە حكومەتی هەرێم، لە 2012 وەزارەتی سامان سروشتیەكان دەستیكرد بە سیاسیكردنی پرۆسەی ئامادەكردنی ڕاپۆرتەكان لە عێراق، و پرۆسەی وردبینی كورتكردەوە. بەرپرسەكانی بانكی ناوەندی و رێكخراوی (دەسپێشخەری شەفافی پیشەسازی دەرهێنان) دانیان بە بێزاری خۆیاندا نا كە مومارەسەیەكی سادە و تەكنیكی یاریپێكراوە و سەركەوتو نەبووە. لە كۆتایدا، ڕاپۆرتەكانی رێكخراوی (دەسپێشخەری شەفافی پیشەسازی دەرهێنان) بۆ ساڵەكانی 2010 و 2011 چوونە ناوەوەی حكومەتی هەرێمی بۆ ڕێكخراوەكە سڕیەوە. وەزارەتی سامانە سروشتیەكان سەرزەنشتی هەندێك بەرپرسی كرد لە بەغداد كە یاری سیاسیان كردووە و بەڵێنی دا بە ڕێكخستنی تەواوی پرۆسەكانی ڕاپۆرتكردن لەسەر داهاتی نەوت. ڕاپۆرتەكەی دیلۆیت دوای پێنچ ساڵ یەكەم هەوڵە بۆ ئەو مەبەستە.
لەو ساڵانە بەدوایدا هات، وەزارەتی سامانە سروشتیەكان بەشێوەی پچڕپچڕ داتای لەسەر سێكتەرەكانی نەوت وبەرهەمهێنان و پاڵاوتن بڵاو دەكردەوە تەنها لە پێناو كەمكردنەوەی ئەو ڕاپۆرتانە دوای چەند مانگێك. بەشێوەیەكی نالۆجیكی وەزراتەكە بانگەشەی شەفافبوونی كرد لە كاتێكدا كەشفكردنی پێشكەوتنەكان لە بواری نەوت و گازی ساڵانە، نامیلكەی زانیاری لەسەر نەوت و گاز بڵاوكرایەوە بە زمانی ئینگلیزی لە دەرەوەی كۆنفرانسی نەوت، هەر كۆپیەك 225 دۆلاری تێچووبوو.
دەرخستن و كەشفكردنە ناتەواوەكانی نەوت و گاز تەنانەت ئەگەر تاڕادەیەكیش تەواو و گشتگیر بن، شكستهێناوە لە شەفافیەتی بەرێوەبردنی نەوتی حكومەتی هەریمی كوردستان. لە دەرەنجامدا، هەروەها ئەوان شكستیان هێناوە لە ناساندنی متمانەی گشتی یان سیاسی لە شەفافیەتی سیاسەت و بەرێوەبردنی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان. ئەمە پرسێكی گرنگە نەك لەبەر ئەوەی شەفافیەتی نەوت كاریگەری خراپی سەرچاوە سروشتیەكان لەسەر كۆمەڵگا كەمدەكاتەوە، بەڵكو بۆ ئەو تەحەدیە ڕاستەوخۆ و تایبەتیانەی كە ڕووبەڕووی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەبێتەوە دوای سێ ساڵ لە قەیرانی بەردەوام.
لە 8 ینایری 2014، وەزارەتی سامانە سروشتیەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕایگەیاند كە هەناردەكردنی نەوت دەست پێدەكات لە كۆتای ئەو مانگە. كڕیاری شاراوە ئاڕاستەی ڕێكخراوی بەبازارخستنی نەوتی كوردستان كرا بە ناوی ( كۆمۆ). بەڵام كۆمۆ لەڕاستیدا بوونی نەبوو: هیچ ئوفسێكی نەبوو لە ناو هەرێمەكە. لەجیاتی ئەوە، ئیمەیل ئەدرێسێك فەراهەم كرابوو لە بەیاننامەی وەزارەتی سامانە سروشتیەكان بەم ناونیشانە ([email protected],org) - بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی ئیمەیلی ئاڕاستەی ڕاوێژكاری پەیوەندییەكانی وەزارەتی سامانە سروشتیەكان دەكرد. لە وەڵامدا، دواتر سەرۆك وەزیران نوری مالیكی بەشە بودجەی حكومەتی هەرێمی كوردستانی بڕی و قەیرانێكی دارای قوڵ دەستپێكرد لە هەرێم.
حكومەتی هەرێم دەستیكرد بەوەرگرتنی پارەیەكی زۆر وەك پێشەكی بۆ نەوتی هەرێم لە بازرگانە نەوتیە نێودەوڵەتیەكان لە 2014، بەنزیكەی وایان لە هەرێمەكە كرد كە پشت بەو ڕێكەوتنانە ببەستێت ك لە گەڵ ئەم كۆمپانیایانە دەیبەست ( لەوانەش كۆمپانیاكانی ڤیتۆڵ، ترافیگورا، پێتراكۆ، دواتر گلینگۆ و ڕۆزنەفت). هەروەها حكومەتی هەرێم تێگەیشتنی باڵانسی ژمێریاری كرد لە گەڵ ئەم بازرگانانە كە گرنگترین پێوەری دارایەكی تەندروستی حكومەتی هەرێم بوو وەك حكومەتێكی سەربەخۆی ئابوری دیفاكتۆ.
حكومەتی هەرێمی كوردستان هەرگیز حیساباتێكی شیاوی پێشكەش نەكردووە كە هاوشانی پێگەیان بێت لە گەڵ ئەم بازرگانانە، لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك كات زانیاری وردی پێشكەشكردووە. لە نیسانی 2015 تاوەكو ناوەڕاستی 2016، ڕاپۆرتەكانی هەناردەكردنی مانگانە لیستێكی لەخۆگرتبوو لەوانەش هەناردەی نەوت لە ڕێگەی بۆری و تەنكەرەوە و پێدانی بڕە پارەیەكی تایبەت لە بازرگانێكی نادیاری نەوتەوە. لەگەڵ ئەم ڕاپۆرتانە، حكومەتی هەرێمی كوردستان شەفافترین هەناردەكەری نەوتە لە جیهاندا.
ئەو ڕاپۆرتانە بەشێوەی پچرپچڕ كۆتایی هات لە ناوەڕاستی ساڵی 2016، و شوێنی گیرایەوە بە ڕاپۆرتێكی كورتی یەك لاپەڕەیی. ئەم ڕاپۆرتە كورتەش كۆتایی هات لە ئۆكتۆبەری 2016، بەهۆی ئەوەی حكومەتی هەرێم دەستدەكات بە پرۆسەی وردبینی كردنی وەبەرهێنانی مانگانە. زیاتر لە ساڵێكی پێچوو بۆ ئەوەی یەكەم هەوڵ بەرهەم بێت – كە ڕاپۆرتەكەی دیلۆیت بوو. پەرلەمانی حكومەتی هەرێم پێشنیار دروستكردنی ئەنجومەنی ژمێریاری نەوتی كرد، بەڵام ئەنجومەنەكە دروست نەكرا. زانیاری و داتای زۆر كەمتر لەسەر نەوت بڵاوكرایەوە لەوەی كە پلانی بۆ دانرابوو. بەدەر لە ڕاپۆرتەكەی دیلۆیت، لە ئۆكتۆبەری 2016 تاوەكو ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان شكستی هێناوە لە خستنە بەردەستی كورتەی داتاكان دەربارەی بەرهەمهێنانی نەوت و هەناردەكردنی و داهاتەكەی. داتای زیاتر بەرێوەیە، لە ناویشیاندا پێداچوونەوەكانی دیلۆیت، و پێداچوونەوەكانی كۆمپانیا (ئێرنست و یۆنگ) بۆ خەرجیەكانی توانای بنیاتنان كۆكراوەتەوە لە كرێبەستە نەوتیەكانی هەرێمەكە بەدرێژایی ساڵەكان. بەڵام بۆ ئێستا، حكومەتی هەرێمی كوردستان یەكێكە لەو حكومەتانەی كە پشتی تەواوی بە سەرچاوەی سروشتی بەستووە.
وەڵامەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ لەدەستدانی بودجەی فیدراڵی لە 2014 ەوە بەشێوەیەكی نارێك و پێك و نارێكخراو بووە. بەجێهیشتنی بۆ سیستەمێكی دارای خاڵی لە دامەزراوەكان. پێشتر پارەی بودجەی فیدراڵی دەرژایە كوردستانەوە بە دوو ئاڕاستەی هاوتەریب، بە ناردنی پارەی كاش بۆ فەرعە هەڵبژێراوەكانی بانكی ناوەندی لە هەولێر و سلێمانی، میراتی ماوەی پێش 2005 كە دوو ئیدارەی بوو بەرێوە دەبرا لە لایەن پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتیمانی كوردستان.
لە ساڵی 2014، ەوە هەناردەی نەوت مامەڵەی لەگەڵ دەكرا لەلایەن خانەی بازرگانی لە ڕێگەی نێوەندگیری گرێبەستەكانەوە. داهاتی پترۆدۆلار ڕژایە بانكەكانەوە لە توركیا، دواتر بۆ سویسرا. بەشێوەیەك لەشێوەكان حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەم پارانەی گوڕیەوە بۆ دیناری كاش لەسەروبەندی سزاكانی بانكی ناوەندی كە دەرەنجامەكەی دەست بەسەرداگرتنی بلیۆنان دۆلار بوو بۆ پێدانی مووچەی فەرمانبەران. دەركردنی وەزیرەكانی بزوتنەوەی گۆڕان لە حكومەتە بنكە فراوانەكە لە ئۆكتۆبەری 2015، بەرێوەبردنی هەناردە و داهاتی نەوتی بەتەواوی خستە ژێر دەست پارتی دیموكراتی كوردستانەوە، كاتێك ناكۆكیەكان لەسەر پرسی سەرۆكایەتی گەیشتە لوتكە . بەشێوەیەكی شەخصی، بەرپرسێكی باڵا لە ناو یەكێتی نیشتیمانی كوردستان ووتی ئەوان ناتوانن متمانە بەوە بكەن كە كەرتی نەوت چۆن بەرێوە دەچێت. دابەشبوونی سیاسی لە ناو هەرێمەكە توندە و هاوشێوەی ماوەی ڕابردووە شەڕی ناوخۆ لە ساڵانی 1990 كان. لە دوای 2013 ەوە پەرلەمانی كوردستان بودجەی تێنەپەڕاندووە. تەنانەت پێشتریش، میزانیە و بودجە تەنها دەروازەیەك بووە بۆ پێدانی مووچەكان، لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتیەكان كە هاوتەریبی وەزارەتی دارایی ڕەفتاری كردووە. سەرفكردنی بلیۆنان دۆلار لە شیرینی كرێبەستە نەوتیەكان.
هەروەك حكومەتی هەرێمی كوردستان خۆی پاك دەكاتەوە لە قوماری بێ مەبەستی چەند ساڵێ ڕابردوو لە پەرەپێدانی كەرتی نەوتی هەرێمەكە، دەسەڵاتدارانی نەوتی هەرێمەكە پێویستە بگەرێنەوە بۆ بنچینەكە. ڕاپۆرتی تێرو تەسەلی پڕ لە داتا لە كەرتی نەوتدا ڕۆلێكی گرنگی هەیە لە گەڕانەوەی متمانەی وەبەرهێنەرەكان، دروستكردنی مصداقیەتی نێودەوڵەتی و باشتركردنی ئەو دەرفەتە كەمەی ماوە لە هەر جۆرێكی چارسەری دادپەروەرانە لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ.
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی