لە دوای ٢٠٠٣، داگیركردنی عێراقمان لەلایەن هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتیەوە بە جەنگی ڕزگاربوونمان لە دیكتاتۆریەت دانا، هەموو هیوایەكانمان بۆ گۆڕانكاری ڕیشەیی و خۆشگوزەرانی و ڕزگاربوون بوو لە كابوسی جەنگەكان و ژیانێكی ئاسایش لە عێراقدا بە هەرێمەكەی كوردستانیشەوە. بەڵام ئەوەی ڕوویدا پێچەوانەی هەموو پێشبینیەكان بوو لەسایەی هاوپەیمانێتی دەسەڵاتی كاتی ئەو سەردەمەدا گۆڕانكارییەكان بە ئاڕاستەی سەرلەنوێ بنیادنانەوە و چاككردنەوەی هەڵەكان و بە مەبەستی خۆشگوزەرانی هاووڵاتیان نەبوو، بەڵكو بە ئاڕاستەی تاڵانكاری و كاولكاری ژێرخانی ئابوری و هەڵوەشاندنەوەی گەورەترین و بەهێزترین سوپایەكی ڕێكخراو بوو، وە جێگە گرتنەوەیان بە میلیشیا و هێزی عەشایری و دروست كردنی فەوج و لیوای تایبەتی بۆ بەرپرس و حیزبەكان لەسەر بنەمای تایفی، وە بەخشین و داهێنانی دەیان و هەزاران پلەی سەربازی باڵای فەل و تەزویر ، وە بنیادنانی سیستەمی سیاسی ووڵات لەسەر دوو كۆڵەكەی (توافق و محاصصە)، وە سەرهەڵدانی توندوتیژی تایفی نێوان شیعە و سوننەكان، جگە لە دروست بوونی گروپی نهێنی چەكداری بۆ پاكتاوكردنی بیرمەند و زانایانی عێراقی، دەرئەنجام دەست پێكردنی كۆچ كردن و سەرهەڵگرتن لە ووڵات بە پلەی یەكەم لەلایەن گەنجان و خاوەن بڕوانامەكان لە سەرتاسەری عێراقدا ڕوویدا.
لە هەموو پرۆسەی هەڵبژاردنەكاندا لە دوای ٢٠٠٥وە بۆ پێك هێنانی حكومەت وە دانانی پۆستە باڵاكان (لە عێراق و هەرێمی كوردستان)هەر لە سەرۆك وەزیران و سەرۆكی پەرلەمان تا دەگاتە سەرۆك كۆمار بەڕەزامەندی و لەژێر چاودێری وە لەبەرژەوەندی هێزە دەرەكی و ئیقلیمیەكان بووە (جگە لە ڕەزامەندی مەرجەعیەت لە نەجەف)، بە پلەی یەكەم ڕەزامەندی ووڵاتانی ئێران و ئەمەریكا بووە پاشان توركیا و سعودیە كە هەریەكەیان كاریگەری دەستێوەردانیان هەبووە. كەواتە لە ماوەی ١٣ ساڵ لە شكستی سیاسی لە پرۆسەی هەڵبژاردنەكاندا بە هەموو شێوازەكانیانەوە جا ئەگەر بۆ پەرلەمان یان هەڵبژاردنی پارێزگاكان بوو بێت، بە هیچ شێوەیەك ڕەنگدانەوەی خواستی دەنگدەرانی عێراقی نەبوە، ئەوەندەی ڕەنگدانەوەی خواست و بەرژەوەندی حیزبە باڵادەست و براوەكان بووە بۆ بەشكردنی پۆستە سیادی و بەدەست هێنانی كورسیەكانی پەرلەمان. گەورەترین نەهامەتی لە عێراق و كوردستاندا كە گروپ و حیزبە نەتەوەیی و علمانی و ئاینیەكان هەریەكان ئەجنداو بەرنامەی جیاوازیان هەیە، بەڵام لەسەر بنەمایەكی تەندروستی كێبڕكێ بۆ خزمەتكردنی هاووڵاتیان نەبووە، بەڵکو لەسەر بنەمای ئینتمای تایفی و ئایینی گرێدراو بە ئەجندای ووڵاتانی ناوچەكە بووە، وە لە پێناو پاراستنی پێگە و دەستكەوتی تایبەتی و بەرژەوەندی حیزبی و تاكەکەسی ئامادەن بۆ سڕینەوە و لەناو بردنی لایەنی ڕكابەر یان هاوپەیمانەكانیان بێت، بەبێ گوێدان بە بەرژەوەندی باڵا و دەستكەوتی نیشتمانی تەنانەت ئەگەر كاولكاری ووڵاتیشی لەدواوە بێت.
گومانی تێدانیە كە ڕق ئەستوربوونی هاووڵاتیان و ئاستی ناڕەزایەتیەكان گەیشتنە ئەو ئاستەی كە پاڵپشتی كردن و بەهێزبوونی لایەنگرانی فكری داعشی و سەلەفیە جیهادیەكانی وەك شێوازێك لە تۆڵە كردنەوەی بەرهەم هێنا لە ڕابردوودا. لە ئێستادا ئاستی ناڕەزایەتی و بێزاربوون لە بارودۆخی سیاسی و بێ متمانەیی لە گروپی دەسەڵاتداران و ئاستی خراپی گوزەرانی هاووڵاتیان لە قۆناغی كپ بوون و بێدەنگی تێپەڕاندووە، وە خەباتی مەدەنی بۆ گۆڕانکاری لە پلەیەكی باڵادایە تا ئەو ڕادەیەی كە خۆپیشاندەران جا لە هەرێمی كوردستان بوو بێت، لەم دواییانەشدا لە شارەكانی باشوری عێراقدا نەك هەر داوای دابینكردنی سادەترین جۆری خزمەتگوزاری دەكەن، بەڵکو داوای گۆڕینی سیستەمی سیاسی و بەدیلی سیاسی دەكەن. ڕەنگە سەیرترین دیاردە لە خۆپیشاندانەكانی بەغداد و شارەكانی باشوری عێراقدا ڕووی دابێت داوای هەڵوەشاندنەوەی سیستەمی پەرلەمانی دەكرێت بۆ سیستەمی سەرۆكایەتی؟ گۆڕینی دەستور دەكەن؟ بوونی لەم جۆرە لە دروشم و داواكارییانە ڕەنگدانەوەی نەبوونی پلان و ستراتیجیەتێکی ڕوونی خۆپیشاندەرانە، نەبوونی ڕابەرایەتی و ئۆپۆزسیۆنێکی ڕاستەقینە پشتگیری و ئاڕاستەیان بكات، یان بەڕوویەكی تردا دەمان گەیەنێتە ئەو ڕاستیەی كە چۆن خۆپیشاندانەكان لەلایەن گروپێك یان خودی دەسەڵاتەوە بۆ مەرامی تایبەت بەكاردەهێنرێت. خۆپیشاندەران دەبوایە داوای نەهێشتنی مووچەی تاڵانی ئەندام پەرلەمان وسەرۆكایەتی پەرلەمان بكەن، داوای كەم كردنەوەی مووچەی سەرۆك وەزیران و وەزیرەكانی بكەن، داوای نەهێشتنی مووچەی زەبەڵاحی سەرۆك كۆمار و جێگرەكانی سەرۆك و موستەشارەكانیان بكەن، دەبوایە داوای دیاری كردن و دەست بەسەراگرتنی سەروەت و سامانی سیاسیەكانیان بكردایە، نەك نەمانی ئەو سیستەمی كە تەنها لەو ڕێگەیەوە دەتوانرێت چاودێری و کۆنترۆڵ و دژایەتی گەندەڵی بكرێت.
هەرچەندە،هاووڵاتیان بەشێوەیەكی گشتی گەیشتونەتە ئەو بڕوایەی ئەو ئەندام پەرلەمانانەی لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە یان لەڕێگەی تەزكیەی حیزب و بەپاڵپشتی بەرپرسە دەست ڕۆیشتوەكانەوە سەپێنرا بن و دەنگیان بۆ تەزویر كرا بێت، جیاوازی نابێت لەوەی كە هەموویان ڕۆڵی بینەر وجێبەجێكاری فەرمانی سیاسیەكانی سەروو خۆیانەوە دەبینن، لە كۆتاییدا هەموو لە پێناو جێگیركردن و دابین كردنی دەستكەوت و مووچەی ئەبەدی خانەنشینی كاردەكەن و وەریدەگرن. لە گەمە بۆ ستراتیجیەتی تەزویر كردن و درۆی نەتەوەیی بوون و خزمەتی هاوڵاتیان و بێ ئومێد بوون لە نەزاهەتی كۆمسیۆنی باڵا بوە بە بەشێك لە ڕۆتینی پرۆسەی هەڵبژاردنەكان. لەگەڵ مانەوەی هەمان كەسایەتی و هەمان گروپە سیاسیانەی كە لێپرسراون و داهێنەری گەندەڵین، لەگەڵ سەركەوتنی میلیشیا چەكدارەكانی سەر بە ووڵاتە ئیقلیمیەكان لە هەڵبژاردنەكان ئەوەمان پێ دەڵێت كە هیوای گۆڕانكاری لە گۆڕەپانی سیاسی عێراق نابینرێت وە ناكرێت. ئەوەی جێگەی گومان و بێ ئومێدیە كە ئەم پرۆسە گشتگیریە لە گەندەڵیە سیاسی وبەڕێوەبرنە لەبەرچاو و لەژێر سەرپەرشتی ئەمەریكا و هاووپەیمانەكانیان بەڕێوە دەچێت، كە چۆن سەقامگیری كاتی و كاری كۆمپانیا و گرێبەستە نەوتیەكانی خۆیان و شەڕی ئابوری لەگەڵ ڕكابەرە نێودەوڵەتی و ئیقلیمیەكانیان بەلاوە گرنگترە تا پشتگیری لە گۆڕانكاری ڕاستەقینە بكەن، بەڵكو بە پێچەوانەوە تەنها سیاسەتی دەستەمۆ كردنی هاوپەیمانەكانیان لە هێز و گروپ و سیاسیە گەندەڵەكان پەیرەو دەكەن، وە كاتێكیش لە ڕێچكەی خۆیان دەربچن و لە بەرنامەی ئەوان لابدەن، ئەو كاتە هەڵوێستیان دەبێت و هەنگاو دەنێن، ئەویش لە ڕێگەی سزادانیان بە شكستێكی كاتی وە یان بە هەڕەشەی كەم كردنەوەی دەسەڵات و گەڕانەوەیان بۆ خاڵی سفر وەك ئاگاداركردنەوەك پیشانیان دەدەن.
لە دیارترین سیماكانی هەڵبژاردنەكانی ١٢ ئایاری ٢٠١٨ بۆ پەرلەمانی عێراق، كە كەمترین ڕێژەی بەشداری هاووڵاتیانی بەخۆیەوە بینیوە لەسەرتاسەری عێراقدا (بە بەراوورد كردن بە هەڵبژاردنەكانی ٢٠٠٥) لە ٤٥٪ كەمتر بوە، هەرچەندە بۆچوونی بەهێزتر هەیە كە پێیان وایە ئەم ڕێژەیە لە ٢٠٪ تێنەپەڕاندوە. لەهەمان كاتدا هەڵبژاردنەكانی ئایاری ٢٠١٨، پرسێكی گرنگتری ورووژاند كە بەهیچ شێوەیەك ناتوانرێت لە عێراقدا پرۆسەی هەڵبژاردنێكی پاك و بێگەرد بەبێ بوونی تەزویر وە بەبێ دەستكاری كردن ئەنجام بدرێت. گرەنتی نەزاهەتی پرۆسەی هەڵبژاردنەكان و گۆڕانكاری لە پرۆسەی سیاسیدا نە بە هێنانی ئامێری نوێ، وە نە بە هەژماردنی كردنی دەنگەكان بەدەست دابین ناكرێت. بەڵكو بە گۆڕانكاری ڕیشەیی لە پرۆسەی سیاسی دا دەبێت، وە بە گۆڕانكاری لەو عەقڵیەت و بیری چەق بەستووەی كۆمەڵێكی زۆر لە خەڵكانێك کە لەسەر میراتی سیاسی باووباپیران و قودسیەت و پەرستنی سەركردەكانیان دەژین، پێیان وایە كە قسەكردن لەسەر گەندەڵی و تاڵاكردنی سەروەت و سامانی ووڵات لەلایەن سیاسیە باڵادەستەكان و حیزبەكانیان، قسەكردنە لەسەر شكۆی باو وباپیرانیان، خیانەت كردنە لە ڕێباز و ڕێچكەی بۆماوەیی سیاسیان، وە بە دەرچون و لادان لە پەیڕەوی ئایینی و دووركەوتنەوە لە خودای دادەنێن . مەحاڵە ئاسۆی گۆڕانكاری ڕاستەقینە لە عێراقدا ببینرێ، تا گۆڕانكاری لە هزر و شێوازی بیركردنەوەی ئەو مرۆڤانەدا نەكرێت كە كۆیلە ئاسا، ئامادەن بۆ شەڕی براكوژی و تاڵانكاری، هەمیشە لە كڕنۆش بردن و شانازی بە عبودیەتی پەرستنی وەهمی سەركردە و مەرجەعیەتی ئایینیەوە دەكەن ، كۆمەڵگایەك كە ڕێژەیەكی زۆری لە خەڵكانێك تێدابێت كە نرخیان لەسەر دادەنرێت مەرج نیە نەخوێندەوار بن، بەڵكو خاوەن بڕوانامەن، وەزیر یان ئەندام پەرلەمانن، ڕەنگە خاوەن پێگەی سەركردایەتی لە حیزبدا بن یان سەرۆكی حیزبی فڵان بن ؟ گرنگ ئەوەیە كێ پارەی و نرخی زۆرتریان لەسەر دابنێ، زۆر بە ئاسانی بێ ئەوەی حساب بۆ خەبات و ڕابوردووی خۆیان بكەن ئاڵوگۆڕ و بازرگانی بە ئینتما و بیروباوەڕی سیاسیانەوە دەكەن ؟ئەمانە هەموو ئومێد و هەوڵێك بۆ گۆڕانكاری لە هەر قۆناغێكدا بێت شكستی پێ دەهێنن، ئەمانە شێرپەنجەی كۆمەڵگان، ئەوعەقڵیەتانەن كە دروستكەر و پاڵپشتی ئەو گروپە سیاسیانەن كە ووڵاتیان نوقمی گەندەڵی كردووە. دەرئەنجامەكەشی لەسایەی خراپ بەكار‌هێنانی دەسەڵات و پێگەی سیاسیەكانیانەوە ئەم ڕۆژگارە پڕ لە شەرمەزارییەی بەرهەم هێناوە كە هەموو پێوەی دەناڵێنین، كە گەورەترین دەستكەوتیان بەهەدەردانی زیاتر لە ٣٢٠ ملیار دۆلار لە ئەنجامی گەندەڵیەوە لە عێراق و كوردستاندا، ئەمە جگە لەوەی عێراق و كوردستان كەوتوونەتە ژێرباری قەزری ملیارەها دۆلار كە تەنانەت نەوەكانی داهاتوویش دەبێت باجەكەی بدەن.
د. سەیران تەها ئەحمەد
١٤ ئابی ٢٠١٨
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی