بەگشتی سێ تیوری ناسراو هەن کە خوێندنەوە بۆ هۆکارەکانی پشت بەدیموکراسی بوونو بەدیموکراسی نەبوونی کۆمەڵگەکان دەکەن، کە ئەمانەن:
یەکەم، تیوری تازەگەرایی (modernization)، تیوریستو ئەکادیمیەکانی سەر بەم قوتابخانەیە پێیانوایە کە پڕۆسەی مۆدێرنازەیشن، کە خۆی لە سەرهەڵدانی بزوتنەوەی ڕۆشنگەرییو گەشەکردنی بیرو بەهاکانی ڕۆشنگەری وەک هاوڵاتیبوونو ئازادی عەقڵانیەت دەبینێتەوە لەلایەکو لەلایەکی دیکە خۆی لە شۆڕشی پیشەسازی (industrialization) و بەشاربوون (urbanization) و دامەزراندنی دامەزراوە نوێکانی سەردەم، وەک سیستەمی پەروەردەی مۆدێرن، واتە خوێندنو پەروەردە لە دەرەوەی دامەزراوە دینییەکان دەبینێتەوە. تیوریستەکانی ئەم قوتابخانەیە پێیانوایە بێ بوونو سەرهەڵدانی بەهاو بیرۆکەو دامەزاوەو ژێرخانەکانی مۆدێرنەتە گەشەو بڵاوبوونەوەو سەقامگیربوونی پرۆسەی دیموکراسی و دیموکراتازەیشنی کۆمەڵگەو دەوڵەت سەختە.
دووەم، تیوری کەلتوری سیاسی (political culture)، تیوریستەکانی ئەم قوتابخانەیە پێیانوایە بۆ گەیشتنو ئیدامەدان بە دیموکراسی بوونو پراکتیزەکردنی هەندێک بەهاو کردەوەو تێڕوانینی کەلتوریی-سیاسیی لەلایەنو لەنێو ئەندامانی کۆمەڵگە زەرورە، لەوانە کەلتوری مەدەنیی (civic culture). لە کەلتوری مەدەنیش مەبەستی سەرەکیان چالاکبوونی ئەندامانی کۆمەڵگەیە لە پڕۆسەی سیاسیدا. بەواتایەکی دیکە بەشداری هاوڵاتیان لە پرۆسەی سیاسیدا، چالاکانە. مەبەستیشیان لێرە تەنیا قسەکردن لە سیاسەت نیە بەڵکو هەڵوێست وەرگرتنو بەشداربوونە لە پڕۆسەی سیاسی لە دەنگدانەوە بگرە تا دەگاتە ڕەخنەو ناڕەزاییو خۆپیشاندانو مانگرتن.
سێیەم، تیوری دامەزراوەیی (institutional theory)، تیوریستانەی ئەم قوتابخانەیە پێیانوایە کە بەبێ بوونی کۆمەڵێک دامەزراوە هەر لە دەستورەوە بگرە تا دەگاتە دادگاو میدیا کە پارێزەری مافەکانی مرۆڤ بن لە ئازادیو یەکسانیی مەحاڵە بکرێت قسە لە پڕۆسەیەکی سیاسی تەندروست بکەین یان قسە لە هەڵوێستو کرداری پۆزەتیڤانەی هاوڵاتی بکەین لە بەشداریکردن لە پڕۆسەی سیاسیدا.
من پێموایە بۆ دیموکراسییەکی ڕاستەقینەو خۆڕاگر (sustainable) بوونی هەموو ئەو مەرجانەی کە تیورستەکانی ئەم قوتابخانانە ئاماژەیان پێکردون گرنگن.
بەڵام پرسیارە گرنگە ئەوەیە داخۆ لەم ساتەوەختەدا، کە دوو ڕۆژی ماوە بۆ هەڵبژاردن، هاوڵاتی و مرۆڤی کورد دەتوانێت چ بکاتو دەبێت چ بکات؟ من پێموایە کە پڕۆسەی تازەگەریی (modernization) لە دەست هاوڵاتی کوردید نیە. ئەوە پڕۆسەیەکی سیاسی، ئابوریی- کۆمەڵایەتییە کە لە دەرەوەی کەسەکان جێگەی خۆی دەکاتەوە لەنێو و لەسەر کۆمەڵگە. هاوکات هاوڵاتی کورد لەم دوو ڕۆژەدا ڕۆڵی لە بەدامەزاوەییکردنی دەزگاکانی هەرێم، یان دامەزراندنی دامەزراوەی دیکە، بۆ فەراهەمکردنی ئازادیو یەکسانی لەم لەحزەیەدا کەمە. بەڵام هەڵوێستو بەشداریکردن لە پڕۆسەی سیاسیی، دەنگدان وەک نمونە، لەدەست ئەو دایە، ئەوە ئەوە بڕیاردەدات بەشداری بکات یان نەکات. ئەوەش چاکدەزانین کە بەشداریکردن لە خزمەت پڕۆسەی دیموکراسیو دیموکراتیزەکردندایە، تەنانەت ئەگەر پڕۆسەکان زۆر خاو لەسەرخۆبنو نائومێدانە دەرکەون. من گومانم لەوەدا نیە کە گۆڕانکاریو چاکسازی تەنیاو تەنیا بە بەشداریکردنی چالاکانەی هاوڵاتیان لە پڕۆسەی سیاسیو دەنگدان دەستپێدەکاتو مسۆگەر دەبێت، ئەمڕۆ یان سبەی، یان لە دواڕۆژدا.
بۆیە هیوادارم دووسبەی هاوڵاتیانی کوردستان بەگوڕو تین بچن بەشداری بکەن لە هەڵبژاردنەکان. دەنگ دەدەن بە چ لایەنێک و نایدەن بە کێ ئەوە پرسێکە بۆ خۆتان دەگەڕێتەوە، بە هەر کەسو لایەنێک دەنگدەدەن با ویژدانتان نەک بەرژەوەندیتان ئاراستەکەرتان بێت، واتە ویژدان بکەن بە پێوەرو سەرچاوەی بڕیارەکانیان.
دەنگ بدە لە بایکۆت باشترە هەر چۆنێک بێت.
شێرکۆ کرمانج
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی