لای هەموان ئاشكرایە سبەی یادی ٢٣٤ ساڵەی دامەزراندنی شاری سلێمانییە كە لە رۆژی ١٤ی نۆڤەمبەری ساڵی ١٧٨٤ لەلایەن بابانییەكانەوە بنایتنراوە لەوانەیە بەروارێكی رەمزی بێت. بەڵام گرنگە ئەوەش بزانین كەی ژیان و شارستانییەت لەم شارە و دەروبەری سەریان هەڵداوە؟ لێرەدا وەك شوێنەوارناسێكی ئەم شارە، جگە لەخستنەڕوی پوختەیەك لە مێژو و شارستانییەتی هەزاران ساڵەی ناوچەی سلێمانی، بە دەرفەتێكیشی دەزانم باس لەو مەترسییانە بكەم كە روبەروی شوێنەوار و كەلەپوری ئەم شارە دەبنەوە.
سەرەتای ژیان: پشكنینە شوێنەوارییەكانی سەدەی رابردو لە "ئەشكەوتی هەزارمێرد" بەڵگەی شوێنەواری گرنگیان دەرخست دەربارەی سەرەتای ژیان لە ئەشكەوتی هەزارمێرد و پێدەشتەكەی بەردەم ئەم ئەشكەوتە، ئەو ئامرازە بەردینانەی لە چینە شوێنەوارییەكانی ژێرەوەی ئەم ئەشكەوتە دۆزرانەوە تەمەنی بەكارهێنانیان لەلایەن مرۆڤەوە بۆ زیاتر لە چل هەزار ساڵ بەر لە ئێستا گەڕێندرایەوە (كە ئەمەش هاوسەردەمە لەگەڵ سەردەمی نیاندەرتاڵەكانی ئەوروپا و مرۆڤی ئەشكەوتی شانەدەر لە چیای برادۆست و مرۆڤەكانی ئەشكەوتەكانی رۆخی روباری سیروان و ئەشكەوتی بێستون لە رۆژهەڵاتی كوردستان)، هەروەها لە چینە شوێنەوارییەكانی سەرەوەی ئەشكەوتەكەش هەندێك بەڵگەی تر دۆزرانەوە كە بەڵگەی بەردەوامی ژیانی لە نۆ هەزارساڵ بەر لە ئێستا لە ئەشكەوتەكە و دەروبەری نیشان دەدا.
شارێكی لوللوبییەكان لە خوار ئەشكەوتی هەزارمێرد دۆزرایەوە
لە گردی كونارە لە رۆخی روباری تانجەرۆ، شوێنەوارناسانی فەرەنسی-كوردی لە چوارساڵی رابردوودا چەندین نووسینی بزماری و كۆشكێك و چەند مۆرێكیان دۆزیوەتەوە كە تەمەنیان بۆ زیاتر لە چوارهەزار و سێ سەد ساڵێك لەمەوبەر دەگەڕێتەوە، ئەمە كۆنترین شارە لەم سنورە دۆزرابێتەوە. كونارە شار و بنكەیەكی كارگێڕی و ئابوری ناوچەی سلێمانی بووە و دانەوێڵەی ناوچەكە لەوێ كۆكراوەتەوە.
دۆزینەوەی گوندێكی پێنج هەزارساڵە لە بەردەم مزگەوتی گەورە (ژێر كاسۆمۆڵ)
ناوجەرگەی شار پێش پێنج هەزارساڵ لەمەوبەر: وەك ئاشكرایە كە نێوان سەرای سلێمانی و مزگەوتی گەورە بە ناوجەرگەی شاری سلێمانی دادەنرێت، كاتێك كە بەو شوێنانەدا تێدەپەڕیت لەمەودوا ئەوەت لەبیرنەچێت كە پێنج هەزار ساڵ پێش ئێستا ئەوێ ئاوەدانییەكی گەورەبوە، لە ساڵی 2005 كاتێك كە بەڕێوەبەرایەتی رەگەزنامە بەرامبەر مزگەوتی گەورە فرۆشرا بە بازرگانێك، ئەویش تێكیدا و چەندین مەتر قوڵی كرد، ئەوەبو بەشێكی ئەم ئاوەدانییە پێنج هەزارساڵییەی وێرانكرد و تێكیدا، كاتێكیش بەڕێوەبەرایەتی شوێنەواری سلێمانی ئاگاداركرایەوە كار لەكار ترازابو، تەنها بەشێكی زۆر كەم لەم وێرانكارییە مابوەوە هەرچەندە بۆ ماوەیەكی كەم پیشكنینی تێداكرا دوایی "كاسۆ مۆڵ" لەسەر ئەم شوێنە بنیاتنرا، بەڵام بەڵگەی گرنگی شوێنەواری بەردەست كەوتن كە تەمەنی ئەم ئاوەدانییەیان بۆ زیاتر لە پێنج هەزار ساڵ پێش ئێستا دەگەڕاندەوە، بەشێكی گەورەی ئەم ئاوەدانییە دەكەوێتە ژێر بازاڕی دەبۆكە و درێژدەبێتەوە بۆ سینەماكان و سەرای سلێمانی، بەڵام بەداخەوە كە تائێستا دەرفەت بۆ شوێنەوارناسان نەڕەخساوە پشكنین لەو ناوچانەدا بكەن.
شوێنەواری باوەگێڵدی لە دەروازەی شاری سلێمانی نزیك تاسڵوجە :گوندێكی كۆن لەوێ دۆزرایەوە مێژوەكەی بۆ زیاتر لە سێ هەزارساڵ بەر لە ئێستا دەگەڕێتەوە، دوبارە لە سەردەمی عەباسییەكاندا وەك گوندێك، كوردی تێداژیاوە. ئەمە جگەلەوەی لە ناوچەكانی دەوربەری ئەشكەوتی هەزارمێرد و بنگرد بەڵگەی شوێنەواری سەردەمی شارستانییەی ئوروك (سەردەمی سۆمەری كۆن 3000پ.ز) و سەردەمی ساسانییەكان بەدی دەكرێن.
دانیشتوانی كۆنی سلێمانی كێ بون؟.
كۆنترین گەل و نەتەوە كە لە نوسینە مێخییەكاندا وەك دانیشتوان و فەرمانڕەوای ناوچەی سلێمانی و دەوروبەری باسكرابن لوللوبییەكان بون، ئەم گەلە رەسەنەی كۆنی كوردستان بە درێژایی سێ هەزارساڵ وەك دانیشتوانی ناوچەی سلێمانی و دەروبەری ناویان لە نوسینە مێخییەكاندا هاتوە و بەردەوام بەرەنگاری داگیركاری ئەكەدی و سۆمەرییەكان بون، پاشان وڵاتیان كەوتە بەر داگیركاری ئاشورییەكان و بۆ ماوەی حەود سەد ساڵ لە جەنگ و بەرەنگاریدابون دژی ئیمپراتۆرییەتی ئاشوری و ئەوكات ناوچەی سلێمانی و دەروبەری پێی دەوترا وڵاتی زاموا یان وڵاتی لولوبییەكان.
ئەوەی سەرەوە پوختەیەك بو دەربارەی سەرەتای ژیان و مێژوی كۆنی ناوچەی سلێمانی، خۆ ئەگەر بێت و باس لە مێژو و شارستانییەتی سنوری پارێزگای سلێمانی بكەین ئەوە بەڵگەی شوێنەواری و شارستانی زۆر گرنگ لەبەردەستتدایە، بۆ نمونە كۆنترین گوند لە هەمو كوردستان و عێراقدا ساڵی رابردو لە ناوچەی بێستان سوری شارەرەزور لەلایەن تیمێكی شوێنەوارناسی بەریتانی دۆزرایەوە، میژوەكەی بۆ زیاتر لە یانزەهەزار ساڵ پێش ئێستا دەگەڕێتەوە.
بەڵام بەداخەوە، ئێستە كەلەپور و شوێنەوارەكانی شار دەروخێندرێن و دەكرێنە گەراج و زۆربەیان لە بەردەم هەڕەشەی لەناوبردندان:
وەك شوێنەوارناسێك و هاوڵاتییەكی ئەم شارە هیوادارم بە هەمو لایەك خەمێك لە شوێنەوار و كەلەپوری سلێمانی بخۆین، هەر كاتێك نێو بازاڕ و گەڕەكە كۆنەكانی شار دەبینم دڵگرانی ئەوەم كە پرۆژەی بازرگانەكان و حكومەت زۆر بێبەزەییانە كەوتونەتە وێرانكردن و تێكدانی خانوە كەلەپورییەكانی ئەم شارە، یادگاری و یادەوەری و ناسنامە و زاكیرەی ئەم شارە لەناودەبرێت، بەبێ ئەوەی حكومەت و خەڵكی شار خەمێكی جددی لێ بخۆن. هەوڵی پاراستنی شوێنەوار و كەلەپوری ئەم شارە تەنها بە شوێنەوارناسان ناكرێت. خەمخۆر و دڵسۆزی شوێنەوار و كەلەپوری كوردستان مامۆستا عەبدولڕەقیب چەندین ساڵ لەمەوبەر بابەتێكی لە گۆڤاری هەزارمێرد بە ناونیشانی "سلێمانی لەسەر شارێكی كۆن ئاواكراوە" بڵاوكردەوە و خەمی ئەوەی بو ئاوەدانییە كۆنەكەی ژێر سلێمانی تێكنەدرێت، هەوڵێكی زۆری بۆ پاراستنی خانوە كەلەپورییەكاندا، بەڵام سەروژێری ئەم شارە و شارە كۆنەكەش وێرانكران. ئەمە جگە لەوەی كە شوێنەوارناسانی سلێمانی بەردەوام لە هەوڵدابون بۆ پاراستنی شوێنەوارەكانی ئەم شارە، بەڵام جێگەی داخە شارێكی وەك سلێمانی ئێستا دەبو نەك خانوە كەلەپورییەكان بەڵكو كۆشك و دیوەخانەكەی ئیبراهیم پاشا و قەیسەرییەكان (لە كۆی چوار قەیسەری تەنها قەیسەری نەقیب ماوە) و خانەكان (لە كۆی شەش خان هەمویان فەوتاون)و دەبوو حەمامەكان و قشڵە و تەنانەت گۆڕستانە كۆنەكان و زۆر شتی سەردەمی بابانی وەك خۆی بمایەتەوە، بەڵام ئەوەی سەردەمی بابانی و پێشتر و دواتریش هەموی كەوتوەتە بەر شاڵاوی تێكدان و دروستكردنی مۆڵەكان و "عەبدوڵا پەشێو" وتەنی (ماكەر ستییەكان)یش جێگەیان دەگرنەوە.
٢٣٤ ساڵ تەمەنێكی زۆركەمە بۆ شارێك، جێی شەرمە لەم شارەدا هیچ یادەوەریی و كەلەپورێكی دامەزرێنەرانی نەپارێزراوە، و ئێمەی خەڵكی شاریش هەر بڵێین شارە حەیاتەكە و شاری رۆشنبیری! بیرمان نەچێت شوێنەوار و كەلەپوری گەل و نەتەوەكان ناسنامەی رۆشنبیری و شارستانیان نیشان دەدەن، بەشێكی نیشانەی رۆشنبیری شار پاراستنی شوێنەوار و كەلەپورەكەیەتی كە سلێمانی خەریكە نایمێنێت.
فۆتۆ: وێنەی دەروازەی ئەشكەوتی هەزارمێرد ئەو شوێنەی پێش زیاتر لە چل هەزارساڵ یەكەم مرۆڤ لێی هادەدەرەوە و لە شوێنی سلێمانی یەكەم ئاژەڵی راوكرد و یەكەم بەرووبوومی چنییەوە.
دڵشاد عەزیز زاموا
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی