لە دوای كەوتنی سەدام و گەڕانەوەی كورد بۆ ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم، لەنێوان كورد و بەغدا، كورد و عەرەبی ناوچەكە، كورد و توركمان، لەنێوان ئەم تەرەفانەی كێشەكە و ئەمریكا، تێڕوانینی جیاجیا دروست بوون بۆ چۆنێتی چارەسەركردنی كێشەی گۆڕینی دێمۆگرافیای ناوچەكە. هەروەها لەنێو حیزبە كوردستانییەكان و لەنێو یەك حیزبیشدا ئاراستەی جۆراوجۆر پەیدابوون لەبارەی دۆزینەوەی رێگەچارەی كێشەكان. سەرئەنجام دوای چەندین مانگ لە گفتوگۆی چڕوپڕی نێوانیان، لەسەر ئەو شێوازە رێككەوتن كە لە مادەی 58ی یاسای كاتی و دواتر لە دەستووری هەمیشەیی لە مادەی 140 دا چەسپێنرا.
ئەوەی وەك قۆناغبەندی بۆ جێبەجێكردنی مادەی 140 دیاری كرا، بریتی بوو لە (ئاساییكردنەوە، سەرژمێری، پاشان راپرسی). بۆ هەریەكیان كۆمەڵێك رێكاری پێویست هەبوون كە دەبوو حكومەت و سەرۆكایەتی كۆمار بیگرنەبەر. مالیكی لە كارنامەی حكومەتەكەیدا جۆرێك لە پابەندێتی كابینەكەی بۆ ئەركە دەستوورییەكانی تایبەت بەم پرسە نیشاندا، لیژنەی پێكهێنا، بودجەی تەرخان كرد و بەچەند قۆناغێك بەشێكی كەم لە پرۆسەكە بەڕێوەچوو. لێكەوتەكانی قۆناغی یەكەمی ئاساییكردنەوە، لە ناردنەوەی عەرەب و گەڕانەوەی كورد بۆ زێدی خۆیان، ئاستەنگی هێنایە پێش. دەستوەردانی هەرێمایەتی و نەتەوەیەكگرتووەكان پرۆسەكەی تووشی چەقبەستن كرد و پاساوی دا بەدەستی بەغداوە كە خۆی لە بەرپرسیارێتی جێبەجێكردنی بدزێتەوە.
ئەوەی پەیوەندی بە سەرۆككۆمارەوە هەبوو وەك ئەركێكی دەستووری و لە چوارچێوەی قۆناغی ئاساییكردنەوەدا، دەبوو سەرۆككۆمار پرۆژەیەك بداتە پەرلەمان بۆ راستكردنەوەی ئەو گۆڕانكارییە ئیدارییانەی لەو ناوچانەدا بە ئامانجی گۆڕینی دیمۆگرافیا لە دوای ساڵی 1968 وە كرابوون.
پێویست بوو مام جەلال ئەمە بكات. بەڵام لەبەر دوو هۆكاری سەرەكی لەكاتی خۆیدا پرۆژەكەی پێشكەش نەكرد. یەكەمیان لەبەر ئەوەی ئەو خولەی سەرۆكایەتی كۆمار، سەرۆك و هەردوو جێگرەكەی مافی ڤیتۆیان هەبوو، بەپێی دەستووریش دەبوو پرۆژەكە بە رەزامەندی هەرسێكیان پێشكەش بكرێت. عەرەبی سوننە و توركمان دژی ئەم قۆناغەی ئاساییكردنەوە بوون و تارق هاشمی بە پشتیوانی ناوخۆیی عەرەبی سوننە و بە هاندانی توركیا و وڵاتە عەرەبییەكان رێگری بەردەمی بوو، هەرچەندە رەخنەیەكی زۆریش ئاراستەی تاڵەبانی دەكرا كە ئەم باسەی لە هیچ كۆبوونەوەیەكی سەرۆكایەتیدا نەكردووەتەوە. هۆكاری دووەمیش پەیوەندی بەجیاوازیی تێڕوانینی ناو سەركردایەتی یەكێتییەوە هەبوو.
هەر لە سەرەتاوە دوو ئاراستەی بیركردنەوەی جیاواز لەناو سەركردایەتی یەكێتی هەبوو بۆ چۆنێتی چارەسەركردنی كێشەی ئەم ناوچانە، بەتایبەتیش كەركووك. ئاراستەیەكیان پێیانوابوو كە هەلومەرج لەبارە بۆ ئەوەی بە پەیڕەوكردنی سیاسەتێكی دروست و پێشكەشكردنی نموونەیەكی باش لە بەڕێوەبردنی كەركووك و مامەڵەیەكی واقیعی لەگەڵ پێكهاتەكانی تر، كەركووك بخرێتەوە سەر كوردستان، پێویست ناكات ئێمە بەشێكی تر لە جوگرافیای هەرێم بخەینەوە ژێردەستی بەغدا كە دوور نییە مەیلێك لای بەغدا دروست بكات زیاتر چاو ببڕنە كەركووك و لەمپەری زیاتر بهێننە پێش گەڕانەوەی، ئەوكات نەك كەركووك، ئێمە پانتاییەكی تری جوگرافیش لەدەست دەدەین. هەروەها بەهۆی بوونی سامانی نەوت و غاز لە چەمچەماڵ، چاویان لەوە بوو چەمچەماڵ ببێتە بناغەیەكی پتەوی ئابووری بۆ داهاتووی سلێمانی. ئەم ئاراستەیەش گوشاریان دەخستە سەر مام جەلال كە نابێ چەمچەماڵ و كفری و كەلار بخرێنەوە سەر كەركووك.
مام جەلال لە وەرگرتنەوەی خولی دووەمی پۆستی سەرۆك كۆماردا دەستكراوەتر بوو، بەهۆی ئەوەی ئەمجارە ئەو رێگرییە دەستوورییەی لەبەردەم نەما كە مافی ڤیتۆی دەدایە جێگرەكانی، لەناو حیزبەكەشی بەهۆی جیابوونەوەی باڵی ریفۆرم لە یەكێتی، دەسەڵاتی فراوانتر بووبوو بەسەر حیزبەكەیدا. چەندجارێكیش لەناوخۆی كوردستان لە ئاستی زۆر باڵا ئەو رەخنەیە رووبەڕووی تاڵەبانی كرایەوە كە هۆكاری جێبەجێنەكردنی مادەی 140 بووە، هەروەها مالیكی سەرۆك وەزیرانیش لە وەڵامی هەمان رەخنەدا بەرپرسیارێتییەكەی لەسەر خۆی لادا و گوتی ئەوەی ئەركی ئێمەیە كردوومانە و ئێستا بابەتەكە لای سەرۆك كۆمارە. بۆیە لە كۆتایی مانگی 10ی ساڵی 2011 لەژێر كۆمەڵێك گوشاردا و دوای زیاتر لە سێ ساڵ لە تێپەڕینی وادەی خۆی، مام جەلال پرۆژەكەی پێشەكەش بە پەرلەمان كرد. ئەوكات بەندە یەكێك لە نەیارەكانی ئەو پرۆژەیە بووم و بە وتارێك داوام كرد (هاوپەیمانی، دەنگ مەدەنە پرۆژەكەی تاڵەبانی)، هۆكارەكانیشیم روونكردبووەوە و تا ئەندازەیەك كاریگەری لەسەر گۆڕینی تێڕوانینەكان هەبوو.
لە كۆتایی ساڵی 2011وە تا 16ی ئۆكتۆبەری 2017، رۆژ لەدوای رۆژ هەژموونی كورد لەڕووی سیاسی و ئیداری و ئابووری و سەربازییەوە بەسەر كەركووكدا زاڵ دەبوو. دەرفەت و هەلومەرجی ئەوە رەخسابوو كە كورد رێككەوتنێكی تری سیاسی لەگەڵ عەرەب و توركمان بكات بۆ ئەوەی كەركووك بخرێتە ناو چوارچێوەی هەرێمی كوردستانەوە، بەڵام ئەنجامی كەڵەكەبوونی كۆمەڵێك كێشە و بەهۆی رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرەوە كەركووك گەڕێندرایەوە چوارگۆشەی یەكەم. ئێستا كەركووك و تەواوی ناوچە كوردستانییەكانی تری دەرەوەی هەرێم، هاوشێوەی سەردەمی سەدام لەبەردەم هەڕەشە و مەترسی پاكتاوی رەگەزیدایە.
ئایا ئێستا كاتەكەی گونجاو نییە بۆ ئەوەی كورد لە پەرلەمانی عێراق كار لەسەر ئەو پرۆژەیەی تاڵەبانی بكات بۆ ئەوەی ئەو دەستكارییە ئیدارییانەی بە مەبەستی پاكتاوی رەگەزی كراون بگەڕێندرێنەوە شوێنی خۆیان؟ بەتایبەت كە ئێستا رێگرییەكانی بەردەمی وەك پێشتر نەماون.
پێشتر سوننە و توركمان زۆر دژی ئەو پرۆژەیە بوون، توركمان لەبەر كەركووك و عەرەبی سوننە بەهەمان هۆكار و لەبەر ئەوەش كە تەواوی ناوچە سوننییەكان لەچوارچێوەی ئەم پرۆژەیەدا دەستكاری دەكران و جوگرافیای سوننە لە عێراق بچووك دەكرایەوە، چونكە لەسەردەمی بەعس لەسەر حسابی جوگرافیای كورد و شیعە فراوان كرابوون.
دوای لاوازبوونی سوننە لە گۆڕەپانی سیاسی عێراق، ئێستا ناتوانن رێگری بكەن، شیعەش بەرژەوەندییان لەوەدایە ئیدارەكانی پێشوویان بۆ بخرێتەوە سەر پارێزگا شیعییەكان و لە بەرانبەریشدا ناوچەی سوننە زۆر بچووك بكرێتەوە. كوردیش بەهۆی ئەو سیاسەتەی بەرانبەر بە كەركووك و خورماتوو پەیڕەو دەكرێت، بەرژەوەندی لەوەدایە خورماتوو و چەمچەماڵ و كفری و كەلار بخرێنەوە سەر كەركووك. بەتایبەت لەدوای ئەو دۆخە تایبەتەی لە 16ی ئۆكتۆبەرەوە بۆ كەركووك دروست بووە بەهۆی هاتنی بە لێشاوی عەرەب بۆ شارەكە.
تەماشا بكەن لە ساڵی 2005 عەرەب و توركمان رازی نابن هەڵبژاردن لە كەركووك بكرێت، دوای 16ی ئۆكتۆبەر بە ماوەیەكی كورت لە پەرلەمانی عێراقەوە بڕیاریان لەسەر ئەوەدا كە دەبێت لەگەڵ هەڵبژاردنی ئەمجارەی پارێزگاكانی عێراقدا لە كەركووكیش بەڕێوەبچێت، هۆكارەكەی روونە، لەبەر ئەوەیە كە زەمینەی كەمبوونەوەی كورد رەخساوە. تەنها رێگەیەك بۆ بەرزكردنەوەی رێژەی كورد و راگرتنی هاوسەنگی لەبەرانبەر سیاسەتی تەعریب ئەوەیە، چەمچەماڵ و كفری و كەلار بخرێنەوە سەر كەركووك و بەمەش 470 هەزار نفوسی كورد دەچێتە سەر كەركووك و رێژەی كورد تا ئاستی دڵنیایی بەرز دەكاتەوە.
بەڵام ئایا بەهۆی ناكۆكی و ناتەبایی ناو خۆمانەوە، هەروەها بەهۆی شەڕی بەرژەوەندیی حیزبی و شەخسیی نێوان سیاسییەكانەوە، ئەم رێگەیەیان بیر ماوە بۆ كەركووك؟
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی