لە سێ سەت ساڵی ڕابوردودا، لە مێژووی مرۆڤایەتیدا هەوڵێك هەبوە بۆ جوداكردنەوەی پانتایی هێز لە پانتایی یاسا، پاشان لە قاڵبدانەوەی پانتایی هێز لە سەر بنەمانی پانتایی یاسا، یان هێزی یاسا كارێكی درێدا لەم بوارەوە هەیە بەڵام ئێرە جێگای باسی نیە. ئەم هەوڵی جوداكردنەوە، كێشانی سنور و پاشان بونیادنانی پەیوەندی لە نێوان هەردوو بوارەكەدا بەشێكی سەرەكی بوە لە بونیادی حوكمی مۆدرێن. بۆ نمونە لە ئەدەبیاتی سەربازی مەدەنیدا، بۆشاییەك هەیە. هەر كۆمەڵگایەك نەیتوانیبێت مەدەنی لە سەربازی یان توندوتیژی لە سیاسەت جودابكاتەوە ئەوا هەمیشە لە دۆخی ناسەقامگیری و ئاژاوەو و باڵادەستی شەڕدا ژیاوە. شەڕ چەمكێكی زێدە ئاڵۆزە، لە گەڵ بوونی مرۆڤدا هەیە و هەتا مرۆڤیش بمێنێت دەمێنێت. بەڵام ڕەنگە شێوازی بگۆڕێت. لە چەند سەدەی ڕابوردودا ئەوەی توانیوەیەتی كە پانتاییەكی تەریب بە پانتایی شەڕ بهێنێتە ئاراوە، لیبرالیزم بوە. ئەمڕۆ لە ئاستی دونیادا لیبرالیزم لە قەیراندایە. بۆیە دەبینین كە جارێكی تر شەڕ دێتەوە بۆ سەرجەم پانتاییەكانی تری ژیان. ئەمە خەمێكی جیهانیە، بەڵام لە كاتێكدا كە خەمی كۆمەڵگای ئێمە لێوە دوور نیە، بەڵام جودایە لێی.
كۆمەڵگای ئێمە نە لیبرالیزم و دەزگاكانی بە خۆیەوە دیوە و نە لەو مێژوە تێدەگات. هەرزەئاگاییەك هەیە دەربارەی ئەوەی لە دونیادا دەگوزەرێت، بەڵام لە كونەواجەیەكی زۆر تەسكەوە. كە لیبرالیزم نیە، پەرلەمان نیە، یاسا نیە، حوكمی یاسا بوونی نیە، گفتوگۆ و ئارگومێنت بوونی نیە، هاوڵاتی بوونی نیە، پانتایی گشتی بوونی نیە، سنگفراوانی و یەكتر قبوڵكردن بوونی نیە. لە بەرامبەر هەموو ئەمانەدا دۆخی شەڕ و پەیوەندی هێز و شەڕكەر هەیە. هەموو جەنگاوەرن، بەبێ بوونی شەڕ. لە مێژووی مرۆڤایەتیدا شەڕ سودێكی زۆر زۆری بە گەشەی مرۆڤایەتی گەیاندوە، بەڵام شەڕەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نابنە هۆكاری گەشە. ئەمە یەكێكە لە پرسە گرنگەكانی دونیای بیری سیاسی. بۆچی شەڕ لە ئەوروپا ئەو هەموو دەستكەوتەی هەیە، لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هیچ. كە شەڕی سی ساڵەی ئاینی دەبێت لە ئەوروپا، بیری دەوڵەت و سیكیولاریزم و سنور و دەستوەرنەدان لە پانتایی یەكتر و سیستەمی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی دێتە ئاراوە. شەڕی جیهانی دووەم، یەكێتی ئەوروپا بەرهەم دەهێنێت، ئەمە وەك چەند نمونەیەكی زەقی خێرا.
شەڕكەری بێشەڕ، ئەو دۆخەیە كە لە ژینگەی شەڕدا دەژیت، بەڵام ئاگایی شەڕ، ململانێ، بیركردنەوە بوونی نیە. هەموو گروپێكی كوردی لە هەوڵی لەناوبردنی ئەو گروپەكانی تردایە. كاتێك ئەمە فەراهەم نابێت، ئەوا ئەم دۆخە دەبێتە دۆخێكی دەرونی كە دەبێتە ڕێگر لە بەردەم هەموو تێگەیشتنێكی عەقڵانی.
ئەوەی ئەم دۆخەی چركردوەتەوە بەردەست بوونی چەكی ئاسان و هەرزانە لای هەموان. ئەمرۆ پێویستت بە كڵاشینكۆف نیە، مۆبایلێك بەسە. دۆخی ئێمە دۆخێكی قوربەسەرییە. ئێمە لە دۆخی خێڵەكییەوە خزاینە نێو دونیای پاش مۆدێرنە. ئەم دۆخە زەمینەی ئەوەی سازان كە چیدی پیویست نەكات لە دۆخی گورگیەكەی پێشمۆدێرنە خۆمان دەربازبكەین و بێین ئاوەز، ئاگایی، زمان، پانتایی، گشت، دەزگا، بەرهەم بهێنین. بەڵكو ئەوەی دەبێت بیكەیت ئەوەیە كە ببیتە شەڕكەر. كە شەڕخوازانە بنوسیت، گەر توڕە و هەڕەشەكەربیت، گەر هەموان بسڕیتەوە، گەر لە بەرەیەك بیت بەرامبەر بەرەیەكی تر، گەر دژی دروستكردنی هەموو بەهایەكی هاوبەشی بیت ئەوا ئازایت.
ئازابوون وەك خەسڵەتێك بۆخۆی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ڕمبازی و زۆرانبازی. مرۆڤی ئازا، بونەورێكی تایبەتە. وەك كیسنجەر دەڵێت. قارەمانەكان تەنها چیرۆكەكانیان خۆشە، وەك مرۆڤ بونەوەرێكی تایبەتن، گرەیت گاتسبی پێمان دەڵێت كە چۆن سەردەمی ئەم بونەوەرە بەسەرچوە.
لە دۆخێكی وەهادا یاسا لە دایك نابێت. گەر لە كۆمەڵگای مۆدرێندا یاسا پەكدەخرێت، دۆخی تەواری دێتە ئاراوە، وەك ئەگامبین باسی دەكات، ئەوا لای ئێمە دۆخی یاسایی دروست نەبوە هەتا بتوانین دۆخی تەواری ڕابگەیەنین. كە چەك لە سایەی یاسادا نەبوو، یاسا بوونی نیە. كە سیاسەت دەستی لە ملی توندوتیژیدا بوو ئەوا قسەكردن لە سیاسەت بێئاگاییە.
دۆخی شەڕكەری بێشەر، دۆخێكە هیچ بەرهەم ناهێنێتت جگە لە رسوابونی هەموو شتێك. جەنگەكان هەمیشە لە پێناو دەستكەوت و بەهاكانە. بەڵام لە دۆخی شەڕكەری بێشەڕدا نە دەستكەوت هەیە نە بەها. بەخێربیی بۆ بیابانی دۆڕانی هەمیشەیی.
سەردار عەزیز
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی