پەنگخواردنەوەی سەدەیەك بوو

07/03/2019

سامانی وەستا بەكر

٢٨ ساڵ پێش ئێستا و لە و لە ٥ی ئادار لە ڕانیەو ٧ی ئادار لە سلێمانی سەرەتای قبوڵ نەكردنی ڕژێمی بەعپـی عەرەبی یان ڕاستتر سەرەتای قبوڵ نەكردنی حوكمـی نەتەوەی عەرەب دەستـی پێكرد و تا ئێستاش درێژەی هەیە.

هەڵبەتە ئەو قبوڵ نەكردنە بە "ڕاپەڕین" ناوزەند كرا  كە لە ڕاستیا بەنگخواردنەوەو دەرهاویشتەی زوڵمێكی مێژووی لایەنی كەم سەد ساڵە بوو  كە لە چەند وێستەگەیەكـی جیاوازا كوردی پیا تێپەڕیبوو ئەمە وێڕای مێژووی كۆن كە هەمیشە كورد لەلایەن بێگانەوە حوكم كراوە یان حكومەتی بەسەرا سەپێنراوە.

ئەو پەنگخوادنەوەیە دەرهاویشتەیە كاردانەوەی چەندین شۆڕشی پێشتریش بوو كە بە هۆكاری جیاواز جیاواز هیچیان ئامانجەكانیان نەپێكابوو یان سەركەوتوو نەبوون كە هەمیشە خودی كورد هۆكارەكەی ئەگێڕێتەوە بۆ دەستی دەرەكی كە لەڕاستیا ئەوە تەنها هۆكار نەبووە بەڵكو خودی كوردیش فاكتەرێك بووە بۆ سەرنەكەوتنی.

وا باوە كە ڕاپەڕین كۆرپەی شۆڕشە واتە سەرەتا شۆڕشێك هەیە و پاشان بە ڕاپەڕین سەرەتای كۆتای و دوا وێستگەی قۆناغی پێشووترو سەرەتای دەستپێكی قۆناغی نوێ و دەرەنجامەكانی شۆڕش دەستپێئەكات.

لە دوای شۆڕش و ڕاپەڕین چاوەڕوانی گۆڕانكاری و شێوازێكی حوكمڕانی جیاوازتر لەوەی پێشوو ئەكرێت و زۆرینەی گەل خۆی بەخاوەنی ئەزانێت و پشتگیری لێئەكات.

شۆڕش لە خاڵێكەوە دەستپێئەكات و لە راپەڕینا ئەبێ بە واقیع و بەردەوامی ئەبێت بەجۆرێك هەندێك جار شۆڕش بۆ  چەندین دەیە بەردەوامی ئەبێت و هەنگاو لەدوای هەنگاو ئامانجەكانی شۆڕش بە كردار جێبەجێ ئەكرێ.

كاتێ كە ئامانجەكانی شۆڕش بەكردار و لەسەر زەوی هەستی پێنەكرێ و گەل خۆی تیا نەدۆزێتەوە ئیتر ئەوە بەسەرەتای قۆناغێكی نوێ بۆ شۆڕشێكی نوی ئەژمارەكرێت و  بێ بەشكراوان لەدەوری كۆئەبنەوە و  ئیتر لەوەبەدواوە شۆڕشگێڕانی پێشوو ئەبن بە دیكتاتۆرو كەلێن لە نێوانی دەسەلاتدارو میلەتا دروست ئەبێ.

كەمن ئەو شۆڕشانەی كە بە درێژای چەندین سەدە كاری لەسەر ئامانجەكانی كردبێ و بەردەوام لە هەوڵی دانەبڕاوا بووبێ تا بەڵێنەكان بكرێ بە كردار نمونەی ئەو شۆڕشانەش شۆڕشی فەرەنسی و ماویەكان و ئەمریكیەكانن.

ڕاپەڕینەكانی ساڵی ١٩٩١ گۆڕانكاریەكی ئەوتۆی نەهێناوەتەوە كایەوە كە تێركەری خواستی خەڵكبێ و هۆكارەكەشی ئەوەیە كە لە ڕاپەڕین گۆڕانكاری گەورە لە دایك نابێ بە پێچەوانەوەی شۆڕشەوە كە گۆڕانكاری گەورە دروست ئەكات و  ئەمەش ئەو جیاوازییەیە كە تێگەشتنی ئاسان نیە ئەگەر میلەت ئاستی هۆشیاری زۆر بەرز نەبێت.

شۆڕشی تەواو نەكراو وەك قوماشێكی بڕاو نەدوراوە واتە بەكارنایەت ئەمە كێشەی هەرێمی كوردستانیشە كاتێك ئەو دەرهاویشتەو پەنگخواردنەوەیەی كە چەندین سەدەبوو لە ناخیا قەتیس مابوو وە لە بەهاری ساڵی ١٩٩١یا بەڕاپەڕین دەریبڕی بە ئاسانی تەسلیمی چەكدارەكانی شاخی كرد كە بە شۆڕشگێرەكانی شاخ ناسـراوبوون كە لەڕاستیا  بەشێكی كەم و نوخبەیان نەبێ ئەوانیتر دوورو نزیك شۆڕشگێڕ نەبوون.

یەكێك لە خاڵە لاوازوكانی ڕاپەڕینی بەهاری ١٩٩١ نەبوونی سترایژییەت و پاشەڕۆژ بوو بەجۆرێك هیچ حیـزبێكی سیاسی كوردی پلانی بۆ دوای ڕاپەڕین نەبوو یان بەرنامەی بەڕێوەبردنی شاری لە شاخ جیانەكردبۆوە بێجگە لە نەوشیروان مستەفا  كە وەك ئەندازیاری ڕاپەڕین پلانی ستراتیژی قۆناغی دوای ڕاپەڕینیشی هەبوو بەڵام ڕێگری لێكراو بەتەنها ئەویش پێی جێنەجێ نەكرا.

یەكێكیتر لە خاڵە لاوازەكانی ڕاپەڕین نەبوونی فكر بوو بەڵكو ڕاپەڕین لە پێناو تۆڵەیا لەدایك بوو "تۆڵە لە سەدام" كە لە ڕاستیا ئەبێ لە شۆڕشا فكر لەدایكبێ وەك نمونەی شۆڕشی فەرەنسی و ئەمەریكی بەجۆرێك شۆڕش بیرمەند بەرهەم ئەهێنێ و ئامانجەكانی پێئەسپێرێ بەجیاوازی لەمەڕ خۆمان لە هێزی چەكداری دروست كردوو شۆڕشی پێشپارد و لەوەودوا بوو بەكاڵا بۆ حیزبایەتی.

ئەگەر قۆناغی دوای ڕاپەڕین بكرێ بە دوو بەشەوە ئەوا بەشە بەكەڵك و بەسوودەكەی فێربوونی ئەزموونی دیموكراسی و چوونە سەر سندوقی هەڵبـژاردن و دروست كردنی حكومەت بوو بە هەموو كەم و كوڕیەكانیشیەوە، بەڵام بەشە بێ كەڵك و خراپەكەی ئەوەبوو شەڕی ناوخۆ كراو  خەڵكی پێ چاوترسێن كرا بەجۆرێك خەڵكەكە لەبەر هەڵنەگیرسانەوەی شەڕی ناوخۆ بیری ئازادی لەبیرچۆتەوانێ.

ڕاپەڕین نەبووە گێڕانەوەی یەكسانی و هاوبەشی حوكمێكی خۆماڵی لە نێوان حیزب و خەڵكا و مرۆڤ نەبووە بە چەق بۆ خزمەت كردن و بە ئامانج نەگیرا بۆ پێشكەش كردنی ژیانێكی شایستە. ڕاپەڕین بووە هۆكاری ناوچەگەرای و لێكدابڕان و ڕق لێك بوونەوە و سەپاندنی دوو ناوچەی جوگرافیای ڕەنگكراو بە چەك سەپاو .

بەرژەوەندی هاوبەشی حیزبی، بازرگانی، خێزانی و كەسی خاڵی جەوهەری ڕاگرتنی ئەزموونی حوكمڕانی خۆماڵی كوردی دوای ڕاپەڕینە نەك ستراتژیەك بۆ پاشەڕۆژ لەسەر بنەمای ئازادی، خاك، نەتەوە، سەربەخۆی....هتد كە ئەمەشیان خاڵێكی لاوازە.

ئەوەی دەسكەوتەكانی ڕاپەڕینی ڕاگرتووە حوكمڕانیەكی ڕەشید نیە بەڵكو كۆژانێكی میلەتە لە ترس لە حوكمی بێگانە كە ڕاست وایە زۆرینەیەك لە یەكێتیەكی گشتیا بە شێوەیەكی پراگماتیكی سوود لەیەكتر وەرگرین و پلانی هاوبەش و ستراتیژی و پاشەڕۆژی كورت و مام ناوەنجی و درێژخایەنمان هەبێ، كوردبوون ببەسرێتەوە بە مافەوە واتە تا ماف زۆربێ كورد بوون جوانترئەبێ و پێچەوانەكەشی ڕاستە.

نەوەی شاخ لە بەهاری ١٩٩١وە حوكمی نەوەی دوای راپەڕین ئەكا و هیچ لێتێگەشتنێكی بۆ خواستەكانی نیە و لە توانایا نیە لە دنیابینی تێبگات و دەستبەرداری لایەنی كەمی دیدگای بەناو شۆڕشگێڕی خۆی نابێ و بوارێك ناڕەخسێنێ كە نەوەی دوای ڕاپەڕین ئەزموونی حوكمڕانیەكی مەدەنی بەرجەستەكراو ئەزموون بكات. ئەم نەوە نوێیە پۆستاڵ و ئەمنە سورەكەی نەبینیوە بۆیە دیدی بۆ ئازادیش جیاوازە بەجۆرێك مەفهومی ئازدی لای نەوەی دەوای ڕاپەڕین "دروست كردنی ژیانێكی هاوچەرخ و داڕشتنی ژیانە بەوجۆرەی خۆی بۆی ئەڕوانێ" نەك مەفهومە كۆنەكەی لای نەوەی شاخ كە ئازادی بریتیە لە "دەربڕینی بیروڕا بە ئازادی"!

ئەگەر ئەو  دەرهاویشتە پەنگخوراوەی ساڵی ١٩٩١ وەرگرین ئەوا ئەبینین لێكچوونێكی زۆری لە شۆڕش تیایە چونكوم شۆڕش هەمیشە سێ قۆناغە،  قۆناغی ئامادەكاری، قۆناغی ڕاپەڕین و قۆناغی دوای شۆڕش كە ئێمە لە قۆناغ و یەكەم و دووەما سەركەوتووبووین  بەڵام لە قۆناغی سێیەما شكستمان خورادووە كە ئەمەش خاڵی لێچووە بە بەراورد بە زۆربەی ئەو شۆڕشانەی لە جیهاندا ڕوویانداوە.

ئەگەر باس لە گەورەترین دەستكەوتی ڕاپەڕینەكانی ساڵی ١٩٩١ بكرێت ئەوا یەك ڕیزی هەموو خەڵك و هەموو حیزبەكان لە یەك سات و بۆ یەك ئامانج دیاترین خاڵێكە كە بەدەست هاتبێت ئەگەرچی درێژەشی نەكێشاو حیزبەكان بوون بە هۆكاری لێكترازانەوەی ئەو یەكڕیزیە، ئاخر كەمن ئەو ساتە مێژووانەی كە كورد تیایا یەك و یەكگرتووبووبێ.

هەرچیەكی ناوبنرێ  و هەرچۆنێك لێكدانەوەی بۆ بكرێ ئەوەی لە ساڵی ١٩٩١دا ڕوویا گۆڕانكاریەك گەورەو سەردەمی دەستپێكی قۆناغێكی هیوابەخش بوو ئەگەرچی نەوەكانی دوای ڕاپەڕین هەندێك جار بۆچوونێكی تریشیان هەبێ كە ئەوەش بۆ ئەوە ئەگەڕێتەوە لەسەردەمی دەسەڵاتی حوكمی بەعپا نەژیاون و وێرانكردنی ٥٠٠٠ گوندو ١٨٠٠٠ ئەنفال و خاپووركردنی شاخ و دۆڵ و لادێكان  و كیمیای باران و خنكاندنی شارێكیان بەچاو نەدیووە، ڕێش و لەبەرك كردنی جلی ڕەش و كۆڕو كۆبوونەوەیان لێ قەدەغە نەكراوە.

شۆڕش باشترین كاڵایە بۆ بازرگانی كردن و شۆڕشگێڕەكانیش باشترین بازرگانن لە كۆتاییا، شۆڕش لە ڕۆژهەڵاتی ناوین لە باشترین پێناسەیا حەزێكی خودە بۆ گەشتن بەدەسەڵاتێكی بێ كۆتای باوان بۆ وەچەكانی.

سامانی وەستا بەكر

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی