بەسرە قەیرانێكی فرە ئاستە بۆ عێراق و ناوچەكە. لە چەندین ئاستدا پەیوەندی بە كوردەوە هەیە. لێرەدا بە خێرایی چەند سەرە قەڵەمێك لەوبارەوە دەخەمە بەرچاو. چەند ڕۆژێك لەمەوبەر لە فەیسبوكەكەمەوە لە ڕای هاوڕێیانم پرسی، وەك جۆرێك لە ڕاپرسی، ڕاو بۆچونەكانی ئەوان بەشێكن لە هەڵسەنگاندنی دیدی من بۆ دۆخەكە.
یەكەم، بەسرە، لە سەرەتای دروستبونی عێراقەوە ناڕازی بوە كە ببێتە بەشێك لە عێراق. ئەم سەرەتایە هەتا ئەمڕۆ درێژەی هەیە. دەكرێت پاڵنەری سەرەكی بەسرە ئابوری بێت پێش هەموو شتێكی تر. بەڵام ئابوری بوونی ئەم خواستە تەنها بە زمانی ئابوری دەرنابڕدرێت. بەڵكو بە زمانی نادادپەروەری و خراپی حوكمڕانی و نەبونی خزمەتگوزاری و دووری حكومەتی ناوەندی زۆر هۆكاری تریش، كە هەمویان بەشێكن لە ئاڵۆزییەكە. هەروەها لە میانەی كاتدا ئەم خواستە ئابورییە دەبێتە كەلتور، چونكە ڕوداو و یادەوەری و شوناسی بۆ بەرهەم دێت.
دووەم، بەسرە شوناسێكی هەیە، كە لە قەیراندایە، لە گەڵ سەرتاپا دەوروبەریدا. بەسراویەكان خۆیان لە ئەو خەڵكانە جودا دەكەنەوە كە لە ماوەی شانزە ساڵی ڕابوردوو یان پێشتر كۆچیان بۆ ئەو شارە كردوە، بە هۆكاری وشككردنی هۆڕەكان، بە شاربونی عێراق، كۆتایی ژیانی كشتوكاڵی بە هۆی جەنگ و نەبونی ئاو و نەخۆشی هۆڵەندیەوە. ئەمە جۆرێكە لە پەرتبونی لە هەناو شارەكەدا دروستكردوە. ئەم شوناسی جێگە بچكۆلەكان لە بەرامبەر شوناسی گەورە، خەسڵەتێكی ئاڵۆزی عێراقە. ئەم دیاردەیە لە موسڵ و سلێمانیش بە زەقی دەبینرێت.
ئەم خەڵكە كۆچكردوانە دژ بە خواستی بە هەریمبونن چونكە دەترسن پاشان لە ناوچەكە وەدەربنرێن. ئەگەر ئەمڕۆ ژمارەی دانیشتوانی بەسرە خۆی لە ٤ ملیون كەس دەدات ئەوا نزیكەی نیوەی دەرەكین.
سێیەم، بەسراوییەكان لە گەڵ دەوڵەتی كوێتتدا پەیوەندییەكی خراپیان هەیە چونكە كوێت وەها دەبینن كە دژایەتی بەسرە دەكات، لە داڕشتنی سنور و هەروەها لە كێشەی بەندەرەكاندا.
چوارهەم، ئێران لایەنێكی باڵادەستە لە پارێزگاكەدا. بەرژەوەندی ئێران لە گەڵ هەرێم و زەمینەسازی بۆ جودابوەنەوە نیە. بۆیە لە نێوان خەڵكی بەسرە و ئێراندا پەیوەندییەكە باش نیە. وەك لە رووداوی سوتانی قونسوڵخانە و چەندین روداوی تردا بینیمان.
پێنجەم، میلیشیا و سەرۆك عەشیرەتەكان كۆمەڵە هێزێكی كاریگەرن لە ئیدارە و داڕشتنی سیاسەتی پارێزگاكەدا. ئەم هێزانە، هەریەكە و ئامانجی خۆی هەیە. بەڵام ئامانجی سەرەكییان پێداویستیە بۆ پارە. ئەمەش وەهایكردوە كە بڕێكی زۆری داهاتی پاریزگاكە بۆ ئەمانە بچێت بەبێ ئەوەی بچێتە خانەی خزمەتی شارەكەوە.
شەشەم، بەسرە كێشەی ئاوی سوێر، نەمانی كشتوكاڵ، پیسی ژینگە، لە گەڵ نەبونی خزمەتگوزاری هەیە هەموو ئەمانە وەها دەكات كە بەسرە ناچاربێت كە پەیوەست بێت بە دەوروبەرییەوە، بە تایبەت لە كورتخایەندا.
ئەگەر ئەو خاڵانەی سەرەوە دەربڕی واقیعی پاریزگاكەن ئەوا مەترسیەكانی داخوازی خەڵكی بەسرە چیە؟
یەكەم، نوخبەی شیعە بە گشتی وەها بیردەكەنەوە كە عێراق لە بەردەم سێ ڕیانێكدایە: یەكەم، بێ دەوڵەتی، دووەم، پەرتبوون، سێیەم، دەوڵەتێكی بەهێز. دیارە زۆربەی هێزەكان لە هەوڵی دەوڵەتی بەهێزدان، هەریەك بە دیدی خۆی. ئەم بوونی دوو بژاردەی خراپ، بە دیدی ئەوان، لە گەڵ یەك بژاردەی باشدا، وەها دەكات كە خواستی فیدڕاڵبوون بە مەترسی ببینن.
دووەم، فیدرالی بە كورتی یانی سەربەخۆیی ئیداری و پێكەوەیی سیاسی. بەڵام لە وڵاتێكی وەك عێراقدا ئیدارە و سیاسەت و ئابوری و سەربازی هەموو بەیەكدا چوون، بۆیە جیاكردنەوەی پێویستی بە عێراقێكی نوێیە. ئەم هەنگاوە بە مەترسی دەبینرێت، بەتایبەت كە موسڵ و سوننەش خواستی فیدڕاڵیان هەیە.
سێیەم، جودایی بەسرە وەها دەبیرێت كە دەبێتە هۆكاری كۆتایی عێراق، ئەگەر نەشبێت ئەوا دەبێتە هۆكاری عێراقێكی هەژار. بۆیە كورد نەبێت ئەستەمە ئەوانی تر پاڵپشتی خواستی بەسرە بكەن.
هەڵوێستی كورد
ئەگەر وەڵامی هاوڕێكانم وەك سامپڵێك وەربگرین ئەوا زۆریەنی زۆر لە گەڵ بە هەرێمبوونی بەسرەدان. ئەم خواستە وەها دەبینرێت كە مافیانە، دەبێتە هۆكاری عێراقێكی لاواز، كە بۆ كوردستان باشە، یان دەبێتە هۆكاری كۆتایی عێراق كە دیسانەوە لە سودی كورددایە. بەڵام كەس ئەو ئەگەرەی لە بەرچاو نەگرت، ئەگەر هاتوو بەسرە جودابوە و عێراق پەرت نەبوو، ئەوا كورد زیاتر زەرەمەند دەبێت لەم پرۆسەیە. بەڵام بە گشتی هەرێمبوون هەنگاوێكی پۆزەتیفە. ئەوەی نوخبەی عەرەبی ترساندوە دەستورە كە وەهای دەبینن كە تیایدا مافی هەرێمەكان زۆرجار زیاترە لە ناوەند.
نەمانی بەندەر یان بە لاندلۆكبونی عێراق زیانی بۆ كورد هەیە لە ڕوی بازرگانی و ئابوری و سیاسیەوە.
خواستی بەسرە و ئەوانی تر
ئەمرۆ كۆمەڵێك زۆر لە جەنگ بەڕێوەدەچێت لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، یەكێك لەو جەنگانە جەنگی بەندەرەكانە؛ بەسرە بەدەرنیە لەو جەنگە. هەندێك لایەنی عێراقی بڕوایان وەهایە كە گەشەی بەسرە دەبێتە هۆی لاوازی دوبەی وەك ناوەندێكی ترانزێت، بۆیە ئیماراتیەكان پێیان باش نیە كە بەسرە ببوژێتەوە. یان پێیان باشە لە عێراق جودابێتەوە چونكە ئەو كاتە بەندەرێكی كاریگەر نابێت. شەڕی ئیماراتیەكان لە یەمەن و جێگاكانی تر زیاتر هەر بۆ ئەو مەبەستەیە، لە كاتێكدا پێش هەموان هەنگاویان بەرەو ئابوری پۆست -نەوت ناوە لە ناوچەكەدا.
عێراق چیدەكان
حكومەتی عێراق دەسەڵاتی لە بەسرە لاوازە. هەتا بێت زیاتر ناوەندی دەبێت. ئەمەش بە پێكەوە گرێدانی هەردوو دیموگرافیا و نەوت، عێراق دەخاتە بەردەم كێشەی زۆرەوە. حكومەتی ئێستا بۆ چارەسەری ئەم كێشەی هادی عامری كرد بە بەرپرسی باڵا لەو پارێزگایە وەك نوێنەری سەرۆك وەزیران. ئەمە لە كاتی سەردانی سەرۆك وەزیران هاتە ئاراوە و ئەم ڕۆژانە جێبەجێكرا. ئەم هەنگاوە مایەی ناڕازی هیزەكانی تری شیعەیە. ئایا چ دەرئەنجامێكی لێدەكەوێتەوه؟
كۆتایی
چارەسەی كێشەی بەسرە، لە ئاستی ناوخۆیی و نیشتمانی و ناوچەییی و نێودەوڵەتیدا ئاڵۆزە. بەتایبەت پاش كردنەوەی مەلەفی داڕشتنەوەی سنوری نێوان عێراق و ئێران بە پێی رێككەوتنی جەزائیر، كە لە ڕاستیدا جێبەجێكردنی ڕێككەوتنێكی كۆنی ترە كە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩١٣ لە نێوان تورك و ئێراندا. بەسرە و عێراق كیشەی خواردن، ئاو، وزەیان هەیە. ئێران دابینكەری هەموو ئەمانەیە. ئایا ئابلۆقەی ئەمریكا چۆن كاریگەری دەبێت لە سەر ئەم دۆخە؟ ئایا سەرهەڵدانەوەی قەیران چۆن دەقۆزرێتەوە بە تایبەت ئەگەر ململانێی كەنداو و ئێران ئاڵۆزتربێت. نوخبەی سیاسی ئەمڕۆی عێراقی لە هەندێك هەوڵدان كە دەكرێت هەنگاوی باش بێت بەڵام بیدەسەڵاتیی ڕەنگە ببێتە هۆكاری فەراهەم نەبونیان. بونی عێراق بە خاڵی گەیاندنی نێوان وڵاتانی كەنداو و ئێران، ڕۆڵێكە كە نەبیه بەریش پێشنیاری كرد، بەڵام فەراهەمكردنی ئەستەمە.
سەردار عەزیز
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی