چەمكی سنوور لەنێوان پیرۆزی و نەفرەتلێكراویدا

17/04/2019

حەسەن جودی

سنوور؛ ئەو دەستەواژەیەی هەر لەگەڵ پەیدابوونیەوە بەردەوام زۆرترین پشكی 'پیرۆزی' و 'نەفرەتی' بەركەوتووە. زۆرجار وا رێككەوتووە كە سنوورێك لەیەككاتدا بۆ خەڵكانێك پیرۆز بووبێت‌ و بۆ خەڵكانێكی دیكە نەفرەتلێكراو. بۆ خەڵكانێك بۆتە مایەی ئازادی و بۆ خەڵكانێكی دیكەش مایەی ژێردەستی. لەكاتێكدا خەڵكانێك هەموو هەوڵێكیان داوە تا سنوورێكی دیاریكراو بەرزتر و پیرۆزتر رابگرن و تۆكمەی بكەن، لەبەرامبەریشیدا خەڵكانێك بۆ هەمان سنوور هەموو هەوڵێكیان ئەوەبووە تا ئەو سنوورە ببەزێنن و بیڕووخێنن و بەر نەفرەتیان داوە. ئیدی سنوور وەك دەستەواژەیەكی ئاڵۆز و تەمومژاوی تەواوی ناكۆكی و ململانێ و شەڕ و پێكدادانەكانی لەناو خۆیدا حەشارداوە. ناكۆكییە تیرەیی، خێڵایەتی، نەتەوەیی، ئایینی، ئایینزایی، دەوڵەتان و هێزە ركەبەرەكان و ... هتد. سنوور وەك چەمك، وەك شوێن، وەك ئایدیا و ئامانج، چۆتە ناو سەرجەم كایەكانی ژیانەوە. بۆتە زاراوەیەكی وەها كە بەبێ ئەو هیچ شتێك نەناسرێتەوە و دەستنیشان نەكرێت. لێرەدا سنوور و سنوورپارێزان و سنوورشكێنەران هەن. سنوور چییە؟ كێ سنوورپارێزە و كێ سنوور شكێن؟ وەڵامی ئەم پرسانە لەگەڵ كات و شوێن و بارودۆخ و بۆچوون و كەس و كۆمەڵگاكاندا دەگۆڕدرێت.

لەم بابەتەدا؛ ناكرێ باس لەهەموو مەودا و بوارەكانی سنوور، لەڕووی هزری، كۆمەڵایەتی، سیاسی و چاندی و ...هتد بكرێت. ئەوەی زیاتر لێرەدا مەبەستمە كەمێك باسی لێوە بكەم چەمكی ئەو سنوورە جوگرافیایەیە كە بەشێوەیەكی سەرسووڕهێنەر تەواوی گۆی زەوی تەنیوەتەوە و لەلایەن خودی مرۆڤەوە لەشێوەی خەتخەتێنی منداڵانە زەوی دابەشكراوە، بەڵام نەك بەئامانجی یارییەكی منداڵانە، بەڵكو لەسەر بنەمای بەرژەوەندی خەڵكانێك و لەسەر حیسابی خەڵكانی تر، هەڵچنراون، داڕێژراون و دەستنیشانكراون. سنووری نێوان ماڵەكان، كۆڵانەكان، گەڕەكەكان، گوندەكان، شارۆچكە و شارەكان، هەرێمەكان، وڵاتەكان و دەوڵەتەكان. هەموو ئەو سنوورانە مخابن مرۆڤ خۆی لەچوارچێوەی كردەی خۆپاراستن، پاوانكردن و دواجار بەكۆمەڵگابووندا دروستی كردوون. ئەو سنوورە جوگرافیاییانەی داڕێژراون؛ زۆر جار بۆ خۆپاراستن بووە، بەڵام لەهەمانكاتدا بۆتە زیندانێكی مەزن و ترسناكیش. زۆر جار بەمەبەستی پاوانخوازێتی بووە، كەچی لەدواجاردا سەری پاوانخوازانی خواردووە و تەفروتونای كردوون‌. زۆر جار وەك بەشێكی گرنگی كردەی بەكۆمەڵگابوون، بەگەلبوون و بەنەتەوەبوون پەنای بۆ بردراوە، كەچی لەدواجاردا بۆتە مایەی كۆمەڵكوژی، دواكەوتوویی و ژێردەستەیی.

مەترسیدارترین ئامرازی سنوورپاراستن و سنوورداڕشتن 'دەوڵەت'ه. دەوڵەت بۆخۆیشی پۆڵاییترین سنووری دەسەڵاتخوازێتییە. دەسەڵات بۆخۆیشی پێشێلكارترین هێزی سنوورەكانە. سنوورەكان سەرەتا وەك رێگایەك بۆ چارەسەری كێشەی خۆپاراستن و ئاسایشی ژیان و بژێوی داڕێژراون، بەڵام زۆری نەبردووە كە بەهۆی هەبوونی سنوورەكانەوە توانستی خۆپارستن و ئاسایش و بژێوی لاوازكردووە. سنوورەكان لەكاتێكدا بۆ چارەسەری كێشەكان پەنای بردراوەتەبەر، بەڵام خودی ئەو سنوورانە بۆخۆیان بوونەتە‌ كێشە و سەرچاوەی زۆر كێشەی تر. ئیدی ئێستا سنوورەكان وەك چۆن لەنێوان پیرۆزی و نەفرەتبووندا دێن و دەچن، ئاوهاش لەنێوان رێگا‌یەك بۆ چارەسەری كێشەكان و لەهەمانكاتدا ئاستەنگێك لەبەردەم چارەسەری كێشە و سەرچاوەیەكی سەرەكی كێشەكان دێن و دەچن. سنوور و داڕشتنی سنوورەكان وەك چۆن بە مافێك و رێگایەك بۆ پاراستن و مسۆگەر هێشتنەوەی مافه سروشتییە‌كان بینراوە، ئەوا لەلایەكی دیكەوە لابردنی سنوورەكان و بێسنووری وەك جۆرێك لە ماف و مسۆگەربوونی مافە سروشتییەكانیش بەردەوام دەبینرێت.

ئیدی 'سنوور' بێسنوور كێشەی لێكەوتۆتەوە و بۆخۆی بۆتە قورسترین كێشەی مێژوو و ئەمڕۆی كۆمەڵگاكانی مرۆڤایەتی. بێگومان سەرەتا دەستەواژەی سنوور وەك گوزارشتێك بۆ هەبوونی شوێنێكی دەستنیشانكراوی نیشتەجێبوون و مانەوە و خۆپاراستن بووە. بەڵام تاهاتووە سنووری ئەو پێناسە و گەوهەرەی خۆی تێپەڕاندووە و مەودا و واتای دیكەی لەخۆوەگرتووه.

حەسەن جودی

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی