لەدوای كەوتنی سەدامەوە تا 16ی ئۆكتۆبەر، ئیدارەی كەركووك بەدەستی كوردەوە بوو. سەرباری ئەوەی بەغدا، ئەمریكا، بەریتانیا، نەتەوەیەكگرتووەكان، توركیا و وڵاتانی كەنداو كە خاوەندارێتی عەرەبی سوننەیان دەكرد، هەریەك لەم لایەنانە بەشێوەی جۆراوجۆر بە راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ رۆڵ و دەستیان لە ئیدارەدانی كێشەكانی كەركووكدا هەبوو. بەڵام لەبەر ئەو واقیعەی لە كەركووك بۆ كورد دروست بوو بوو، ئەو قۆناغە مێژووییە بە باش و خراپییەوە لەسەر كورد ئەژمار دەكرێت.
لە حەقیقەتیشدا، لەو 14 ساڵەدا دەرفەتی ئەوە هەبوو كورد بە ئیدارەدانێكی باشی شارەكە بە پرۆژەی خزمەتگوزاری، بە راگرتنی هاوسەنگی لە هاوبەشیی بەڕێوەبردندا، وێنایەك بۆ خۆی دروست بكات كە پێكهاتەكانی تر خۆزگەی ئەوەیان بخواستایە سەت ساڵ لەوەوپێش كەركووك بكەوتایە دەستی كورد. بەڵام بە دەربڕینێكی زۆر سادە، كورد بە جۆرێك حوكمی كەركوكی كرد كە تا سەت ساڵی تریش پێكهاتە جیاجیاكانی كەركووك، دەسەڵاتی كوردی هاوشێوەی ئەوەی پێش خۆی رەتبكەنەوە.
ئێستا دەمی هەر كوردێك بكەیتەوە، دان بەوەدا دەنێت كە ئەدای ئیداری و سیاسیی كورد خراپ بووە لە كەركووك، لە هاووڵاتییەكی ئاساییەوە تا سەركردایەتی حیزبە سیاسییەكان، بەوانەشەوە كە خۆیان بڕیار بەدەستی یەكەمی كەركووك بوون. كورد خۆی ناڕازییە، توركمان ناڕازین، عەرەب ناڕازییە، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و بەغدا و ئەمریكا، هەموویان لۆمەی ئەو شێوازە لە حوكمداری دەكەن. بۆیە ئەوەی پێیگەیشتووین دەرئەنجامە، كەڵەكەبووی ئەو هەموو هەڵە و خراپ بەڕێوەبردنە ئیداری و ئەمنیەی شارەكە و جۆری پەیوەندی و ئاراستەی سیاسی حیزبەكانمانە. راستە 16ی ئۆكتۆبەر ئەو خاڵی وەرچەرخانە بوو كە كەركووك لە دەستی كورد دەرهێنرا و خرایە دەستی عەرەبەوە، بەڵام چەندین ساڵی تریش كەركووك لە دەستی كورد بمابایەوە هیچ ئاسۆیەك نەبوو كە پارێزگاكە بە قازانجی پرۆژەی كوردی كێشەكانی چارەسەر دەبن، بگرە رۆژ لەدوای رۆژ نیگەرانی و ناڕەزایەتیی خەڵك لە دەستی كورد زیادیان دەكرد و سەرئەنجام كەركووكیان لە چارەسەر دووردەخستەوە. ئەمانە راستییەكن بۆمان ناشاردرێتەوە و كەس ناتوانێ نكوڵییان لێبكات. بەهۆی ئەمانەوە كورد لە حاكمیەتی كەركووكەوە بەو جۆرە رەزیل كرا كە ئێستا دەیبینین.
مەبەستم لە خستنەڕووی ئەم حەقیقەتە تاڵە ئەوەیە كە ئایا پەندمان لە هەڵەكانی ئەو 14 ساڵە وەرگرتووە، هیچ پلان و بەرنامەیەكمان داناوە ئەگەر دەرفەتێكی تر بۆ خولێكی تری دەورانی كورد هاتەوە پێش، هاوشێوەی رابردوو نەبین؟ دەتوانم وەڵام بدەمەوە كە بێگومان نەخێر. ئێستاش چاومان بڕیوەتە ئەوەی ئەو قۆناغە دووبارە بێتەوە بە هەمان عەقڵیەت و بگرە خراپتریش بچینەوە كەركووك و ئیدارەی كەركووك بەو شێوازە بدەینەوە كە خۆمان و خەڵكی تریش هەموو نەفرەتی لێدەكەن. هەر بەڕاستی نەتەوەیەكی سەیرین، دوای بینینی ئەو هەموو هەڵەیە، دەمانەوێ بچینەوە سەر هەمان رێگا. تەماشای ناكۆكیی ئێستای لایەنە سیاسییەكانی كورد بكەن لەسەر كەركووك، هەمووی لەوەدا چڕ بووەتەوە چۆن پارێزگار دابنێن و ئەو كەسە كێ بێت كە بازەكە لەسەر شانی دەنیشێتەوە؟ بێ ئەوەی بیر لە دەرئەنجامەكانی بكەینەوە؟ بێ ئەوەی لە خۆمان بپرسین ئەی پێشتر پارێزگارمان نەبوو؟ ئایا تەنها بە دانانی پارێزگار چی لە كێشەكانی كەركووك دەگۆڕێت؟ ئەوە گریمان پارتی و یەكێتیش لەسەر كەسێك بۆ پارێزگار رێككەوتن، ئایا پێكهاتەكانی تر هەر وا بە ئاسانی پارێزگارێكی كورد لەم هەلومەرجەدا قبوڵ دەكەنەوە؟ ئەگەر هەموو لیستی برایەتی چوونەوە ئەنجوومەن و ئەمجارە توركمان و عەرەب نەهاتن، بڕیارەكان نابێتەوە بڕیاری لیستی برایەتی؟ بەغدای ئێستا ئەوە پەسەند دەكات توركمان و عەرەب لە هاوكێشە و بڕیارەكاندا بخرێنە دەرەوە؟ ئەمانە و زۆر پرسیاری تر، پێویستە هێزە سیاسییەكانی كورد وەڵامیان لابێت و چارەسەریان بۆ هەر ئەگەرێك دۆزیبێتەوە، ئەوكات هەنگاو بنێنەوە بۆ وەرگرتنەوەی ئیدارەی كەركووك.
بۆ كەسانی ژیر زۆر جار شكست دەبێتە دەرفەتی گەورە بۆ هەستانەوە و بەپێوە راوەستانێك كە جاری تر بە ئاسانی نەكەوێتەوە. كورد ئێستا دەرفەتی ئەوەی هەیە لەدوای ئەو شكستانەی لە كەركووك بەسەریدا هاتوون، هەڵەیەك راست بكاتەوە كە یارمەتیدەری بێت لەوەی جارێكی تر بە ئاسانی نەكەوێت. ئەویش ئەو راستیەیە كە پێویست بوو لە رۆژی دوای كەوتنی سەدامەوە، لە دەستپێكی چوونەوەیەوە بۆ كەركووك پەیڕەوی بكردایە، (دۆزینەوەی هاوبەشێكی راستەقینە). سەرباری ئەو راستییە مێژووییانەی كوردستانیبوونی كەركووك دەسەلمێنن، بەڵام بەهۆی سیاسەتی پاكتاوی رەگەزی و لێكەوتەكانی پرۆسەی بەعەرەبكردنەوە، كورد بە تەنیا ناتوانێ خاوەندارێتی لە كەركووك بكات. دەبوو توركمانی وەك هاوبەشێكی راستەقینە بهێنایە بەرەی خۆیەوە تا رەوایەتی زیاتری پێبدرایە لە دەرهێنانی كەركووك لەدەستی عەرەب. نەمانكرد و ئەنجامەكەیمان بینی. ئەوەش راستە كە زەمەن ناگەڕێتەوە تا ئێمە ئەو هەڵەیە نەكەین، بەڵام بە سیاسەتی دروست دەتوانرێت قەرەبووی هەموو هەڵەیەك بكرێتەوە.
زۆر خاڵی هاوبەش هەن كورد و توركمان پێكەوە دەبەستنەوە، زۆر بەرژەوەندیش هەن دەتوانن بۆ داهاتووی زۆر دوورتر زامنی پێكەوەیی نێوانمان بن، مەترسیگەلێكیش هەن لە ئێستا و داهاتوودا دەبنە هەڕەشە لەسەر هەردوولامان. دەرفەتە بە قۆستنەوەی هەریەك لەو هاوبەشییانە لە ئێستای كێشە و پرسی پارێزگاری كەركووكدا دوای رێككەوتنی پارتی و یەكێتی، كورد و توركمان رێگا راستەكە بگرینەوە بەر. بەتایبەت كە ئێستا توركمان بۆی دەركەوتووە ستراتیجی بەغدا چییە بەرامبەریان، ئەوە دەزانن لە قۆناغی یەكەمدا گۆڕینی هاوكێشەی مەزهەبیی توركمانە لە زۆرینەی توركمانی سوننەوە بۆ زۆرینەیەكی توركمانی شیعی و لە داهاتووشدا توانەوەی توركمانی شیعەیە لەنێو مەزهەبی شیعەی عەرەبیدا. بۆ ئەوانیش كورد تاكە پەنایەكە بەهۆیەوە بتوانن پارێزگاری لە ناسنامەی خۆیان بكەن.
توركمان ترسی لە داهاتووی خۆی هەیە، پێویستی بە دەستەبەركردنی دڵنیایی پێشوەختەیە. كوردیش پێویستی بە هاوبەشە لە كەركووك. دەكرێت لە ئێستاوە بیر لە رێككەوتنێكی ستراتیجی لە نێوان كورد و توركمان بكرێتەوە. (كورد ئەگەر شینەكەی بۆ هەریسەكە نەبێت و بەڕاستی بۆ حوسێنی بێ) نابێ چاوی زۆر لەسەر پۆستی ئیداری بێت ئەوەندەی چارەنووس و ناسنامەكەی بەلاوە گرنگ بێت. دەكرێت لەگەڵ توركمان بەو جۆرە پێكبێن كە پۆستی پارێزگار و چەند پۆستێكی تری ئەمنی و خزمەتگوزاری (دوو ساڵ بە دوو ساڵ) لە نێوان كورد و توركمان بەهاوبەشی بەڕێوە ببرێت تا داهاتوویەكی دوور. لە هەڵبژاردنیشدا كورد و توركمان لیستی هاوبەش پێكبهێنن بۆ ئەنجوومەنی پارێزگا. ئەمە بكرێتە بناغەی قۆناغی داهاتووی كەركووك. بەمە ئەو هەڵەیەی سەرەتا راست دەكرێتەوە، ئەو بێمتمانەییەی دروست بووە دەڕەوێتەوە، كورد و توركمان لە پەراوێزخستن دەپارێزێت، رێگە و زەمینە بۆ پێكەوەژیانێكی واقیعی خۆش دەكات كە بۆ داهاتوو هەردوولا ببنەوە خاوەن بڕیاری یەكلاكەرەوە لە چارەنووسی كەركووك.
رەنگە ئەمە تاكە رێگەی راست بێت كورد بتوانێ بەهۆیەوە شانسێكی تری هەبێت بۆ كەركووك، بەڵام ئایا رێگا راستەكە دەگرێت؟
عارف قوربانی
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی