كورد وەك نەتەوە بەگشتی، توانای بیركردنەوەمان لە داهاتوو لاوازە. نوخبەی دەستەبژێر و حیزبە سیاسیەكانیش كە پێویستبوو پلان و ستراتیجی دوورمەودا دابڕێژن و ئاراستەی كۆمەڵگە بەو ئاقارە بەرن، ئەوانیش هەر لەناو بازنەی رابردوودا دەخولێنەوە. تەماشا بكەن ئەوەندەی دامەزراوەو ناوەندی یادەوەرییمان هەن بۆ تۆمار و هەڵسەنگاندنی رابردوو، یەك لە سەتی ئەوە دەزگای ستراتیجیمان نیە بۆ داهاتوو بیر بكاتەوە. هەربۆیە ئەو قسەیە دروستە كە توركەكان دەڵێن: خۆزگەمان بە عەقڵی كورد، لە دوای رووداوەكان.
لەبەر ئەوەی خۆمان ستراتیجیانە بیر ناكەینەوەو بە پلانی ستراتیجی كار ناكەین، بۆیە توانای خوێندنەوەو هەڵسەنگاندنی ستراتیجی نەیارەكانیشمان نیە، وا دەزانین ئەوانیش وەك ئێمە هەر مامەڵە لەگەڵ رۆژ دەكەن. بۆیە زۆر جار توشی هەڵەی گەورە دەبین لە جۆری مامەڵەكردنمان لەگەڵ رووداوەكان، بەو هۆیانەشەوە هەمیشە قوربانی و باجێكی زۆرمان بەخشیووە. ئەمە لە مێژوویەكی دوورو درێژمانەوە بەو جۆرە هاتووین و پێدەچێت بۆ داهاتوویەكی دورتریش وا بمێنینەوە.
لە عیراق ساڵی 1963 تا 1991 پێنج جار میللەتەكەمان جینۆساید كراوە، (پاكتاوی رەگەزی، كوردە فەیلییەكان، كۆمەڵكوژی بارزانیەكان، ئەنفال و هەڵەبجە). ناتوانین ئەمە وەك خۆی بخوێنینەوەو بیبەستینەوە بەو ستراتیجەوە كە دەوڵەتی عیراق لەسەری دامەزراوە. خۆمان دەخەینە بەردەم پرسیارو لۆمەی ئەوەی (ئەگەر كورد شۆڕشی نەكردایا، ئەو رووداوانە روویان نەئەدا). ناپرسین ئەی لە بنەڕەتدا شۆڕشی كورد بۆ هەڵگیرسا؟
تەماشا بكەن توركیا لەشكری هێناوەتە سەر باشوری كوردستان و رۆژ لە دوای رۆژ جوگرافیای داگیركارییەكەی فراوان دەكاتەوە، زۆر كەس دەڵێن كێشەكە بوونی پەكەكەیە لەو ناوچانە. لە خۆمان ناپرسین ئەی لە بنەڕەتدا پەكەكە بۆچی دروست بوو؟ یان داگیركردنی عەفرین لە رۆژئاوای كوردستان لەلایەن توركیاوە، دەبەستنە وابەستەی كوردانی رۆژئاوا بە پەكەكەوە. یان خەڵكانێكی كورتبین داگیركردنی كەركوك و جینۆسایدی خورماتوو دەبەستنە (ریفراندۆمەوە). ئەمە نیشانەی ئەوەیە كورد میللەتێكین توانای خوێندنەوەی ستراتیجی دەوڵەتە داگیركەرەكانی كوردستانمان نیە، لەبەر ئەوە هەمیشە پاساو بۆ رەفتارە داگیركارییەكانیان دەهێنینەوە و ئۆباڵەكەشی دەخەینە ئەستۆی كورد خۆیەوە.
هەرێمی كوردستان وەك دیفاكتۆو دەرئەنجامی شەڕی كەنداو، بەهۆی مانەوەی سەدام وەك هەڕەشەو مەترسیەك لە ناوچەكە، قبوڵكرا. وەك پێویستیەكیش بۆ سیاسەتی نێوودەوڵەتی لە راگرتنی هاوسەنگی و جوگرافیایەك بۆ قۆناغەكانی داهاتووی سیاسەتی ئەمریكا، هەرێمی كوردستان سەرباری ئەوەی لەناخۆشدا چەند ساڵێك خەریكی شەڕی براكوژی بووین، بەڵام بەپێوە راگیراو مایەوە. پەیڕەوكردنی جۆرێك لە سیاسەتی دروستكردنی بەرژەوەندی بۆ هەریەك لە ئێران و توركیا، هەروەها دەستەبەركردنی سەقامگیریی لەناوخۆی وڵاتەكانیان بەهۆی هەرێمەوە، ئەوەی لێكەوتەوە كە ئەم جوگرافیایە لە دەرەوەی دەسەڵاتی عیراق قبوڵ بكەن. هەروەها بەهۆی دەستپێكردنی پرۆسەی ئاشتی لە توركیا وەك پێویستییەكی سەقامگیریی ناوخۆیی، كورد لە باكوری كوردستانیش زۆر چوونەپێش. شانبەشانی ئەوەش بەهۆی دەستپێكردنی بەهاری عەرەبی و دواتریش سەرهەڵدانی داعش لە سوریا و عیراق و بەستنەوەی كورد بە سەقامگیریی جیهانییەوە كورد لە رۆژئاوای كوردستانیش بناغەی خۆبەڕێوەبەرێتیەكیان دانا. ئەم دوو پێشهاتە بوونە هۆی باڵاكردنی كورد و كێشەكەی، بە ئەندازەیەك كە دەبێت جیهان وەك چارەسەرێك بۆ كێشەی كورد بیر لە هەڵوەشانەوەی سایكس بیكۆ بكاتەوە.
ئەم باڵاكردنەی كورد لە ناوچەكە، هەڵوەستەی بەریتانیا وەك داڕێژەرو ئەندازیاری نەخشەی ناوچەكە و وڵاتانی سەردەستەی بەدوای خۆیدا هێنا. هەریەك لە توركیا و ئێران بە نوێنەرایەتی سوریا و عیراقیش، سەرباری بوونی كێشەو ناكۆكی زۆر لە نێوان خۆیان، سەرەڕای جیاوازی ستراتیجیان و مەترسی هەریەكیان لە هەژمونی ئەوی تر، كێشەو ململانێكانی خۆیان هەڵپەسارد و كەوتنە داڕشتنی پلانی هاوبەش بۆ رێگریی لەو باڵاكردنەی كورد و بچووكردنەوەو لەقاڵبدانی لە هەموو پارچەكانی كوردستان. لە دوو ساڵی رابردوو دیدارەكانی نێوان خامنەیی و ئەردۆگان، كۆبوونەوەی چەندبارەی سوپاسالاری هەردولا، كۆبوونەوەی بەردەوامی دەزگا هەواڵگرییەكانیان. دواتریش كۆبونەوەی سێ قۆڵی و چوار قۆڵی وڵاتانی داگیركەری كوردستان، هەمووی بۆ داڕشتنی پلان و نەخشەی لێدان لە كورد بوو.
ئۆكەی و چاوپۆشی توركیا وەك پشتكردنە (پارتی) لە داگیركردنی كەركوك لەلایەن ئێران و عیراقەوە بە رەزامەندی بەریتانیا بۆ بێدەنگكردنی ئەمریكا و ئەوروپا. ئۆكەی و چاوپۆشی ئێران و سوریا وەك پشتكردنە (پەكەكەو پەیەدە) لە داگیركردنی عەفرین لەلایەن توركیاوە. لەشكركێشی توركیا بە رووكەش بۆ لێدان لە پەكەكە لە قوڵایی هەرێمی كوردستان بە بەرچاوی بەغداوە، بردنی حەشدی شەعبی بەناو خاكی ئێراندا لە سنوری عارەبسانەوە تا ناوچەی سێ سنور لە پشتی حاجی ئۆمەرانەوە بۆ قەندیل، هەموو ئاماژەی بوونی هەماهەنگی زۆر گەورەن لەنێوان هەر چوار دەوڵەتە داگیركەرەكەی كوردستان و ئامانجەكەش چوونەوە سەر ئەو ستراتیجەیە كە نابێت رێگە بە باڵاكردنی كورد بدرێت لەژێر هەر ناوێكدابێت.
بۆیە ئەوەی ئێستا دەگوزەرێت، ئەو لەشكركێشییەی توركیا بۆ ناو هەرێم و دواتر بۆ قەندیل، بێدەنگی بەغدا لە پێشێلكردنی سەروەری خاكەكەی، ئاسایی نییە. پێویستە بە یادی خوێنەرانی بهێنمەوە یەك رۆژ دوای داگیركردنی كەركوك، واتا لە 17ی ئۆكتۆبەر، كە بەهۆی بەرژەوەندی ئابوری لە كەرتی نەوت، بێدەنگی توركیا لە داگیركردنەوەی كەركوك وەك شۆكێك وابوو. عەبادی وتی ئێمە و توركیا هەماهەنگیمان هەیە بۆ نەهێشتنی تیرۆر لە هەر شوێنێك بێت و لە داهاتووشدا پێكەوە لەناویان دەبەین.
چەندبارە بووەوەی دیداری لوتكەی توركیا و عیراق و كۆبوونەوە نهێنیەكانی دەزگا سەربازیی و هەواڵگرییەكانیان لە شەش حەوت مانگی رابردوو. هەروەها لەهەمان ئاست لە نێوان عیراق و ئێران، دەبێت گەلی كورد بزانن تەنها بۆ پەكەكە نیە، پەكەكە تەنها پاساوەكەیە. ئەگینا پلان و بەرنامەكە بۆ پەكەكەو بۆ بزووتنەوەی كوردییە لە كوردستان، بۆ لەقاڵبدانی هەرێمی كوردستان و بچووكردنەوەیەتی لەم قۆناغەدا، پێكەوە ئەم پەلامارانەی توركیا و گوشارەكان لە بەغدا بۆ ئەوەی نەوت لەدەستی هەرێم دەربێنن، كە هەرێم چەند داهاتی دەستكەوتووە لە نەوت لەوە زیاتر وەك ئامرازێك بۆ دروستكردنی بەرژەوەندی دەوڵەتان بە كوردستانەوە بەكاری بردووە. هەروەها هەوڵی دوو لایەنەی عیراق توركیا بۆ كردنەوەی دەروازەی تری پەیوەندی ئابوری كە لە دەرەوەی دەسەڵاتی هەرێم عیراق و توركیا پێكەوە ببەستێتەوە، ئامانج گەلێكی روونن بۆ لەقاڵبدانی هەرێم و لە داهاتووشدا بۆ نەهێشتنی قەوارە دەستورییەكەی.
بۆیە پێویستە هەر كوردێك كە لە خەمی ئایندەی نەتەوەكەیەتی، لەوە بەئاگابێت پیلانێكی گەورەی هەرێمایەتی لەسەر كورد لە ئارادایەو لە هەر جێگەیەك ئەم پیلانە رابگیرێت بە بەرژەوەندی كوردە لە شوێنەكانی تریش. ئەمەش بەو مانایەی دەبێ بێگوێدانە ئایدۆلۆجیا و بیری سیاسی یەك هەڵوێست و بەیەكگرتووی بەگژیدا بچینەوە. رەنگە بۆ هەلومەرجێكی وەك ئێستاش باشترین ناوەند و گۆڕەپان بەكاربردنی ناوەندەكانی ئەوروپا بێت كە رەوەندی كوردی پێكەوە بۆ بەئاگاهێنانەوەی جیهان لەم پیلانگێڕییە خۆپیشاندنی گەورە رێكبخەن.
عارف قوربانی
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی