بۆچی كورد بوونە بەردەبازی وڵاتان؟

16/08/2019

ئاكۆ حەمەد رابی

ئەرێ كورد بوونە بەردەباز؟ ناونیشانی دەگمەنترین و بەڵگەدارترین كتێبە، كە تائێستا چاپكرابێت. گرنگی ئەو كتێبە لەسێ خاڵی گرنگ بەرجەستە دەبێت. یەكەم: كتێبێكی ئەكادیمی و باوەڕپێكراوەو بەهۆی ئەو ئەتروحەیە نووسەر بڕوانامەی دكتۆرای لەیەكێك لە زانكۆكانی ئەمریكا بەدەستهێناوە. دووەم: پشتی بە دەیان بەڵگەو دیكیۆمێنتی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكاو دەزگای جاسوسی سی ئای ئای ئەو وڵاتە بەستووە و چاوپێكەوتنیشی لەگەڵ زۆر بەرپرسی ئەمریكی ئەنجامداوە پەیوەست بەو ڕووداوانەی لەو كتێبە باسیكردوونە. سێیەم: ئاماژەی گرنگ و واقیعی بەرجەستەكراوی تێدان لەبارەی ڕۆڵ و كاریگەری هەریەك لە وڵاتانی ئەمریكا، ئیسرائیل و ئێران دەزگا هەواڵگیریەكانیان و چۆنیەتی مامەڵەكردنیان لەگەڵ ڕەوتی ڕووداوەكانی (1958-1975) كە خۆی دەبینێتەوە لە: + هاتنی عەبدولكەریم قاسم و گۆڕینی ڕژێمی پاشایەتی و هاتنە سەركارو دروستبوونی سیستەمێكی كۆماری. + گەڕانەوەی مەلا مستەفای بارزانی و بەرپاكردنی (شۆرشی ئەیلولی) ساڵی 1961 لە كوردستانی عێراق. + ڕۆڵی شای ئێران، ئیسرائیل و ئەمریكا لە هاندانی كورد تاكو شەڕو پشێوی دژی حكومەتی عێراق بنێنەوە + كودەتاكانی عێراق لەماوەی ئەو حەڤدە ساڵەدا. + ڕێككەوتنامەی یازدەی ئادار. + گفتوگۆكانی كوردو حكومەتی عێراق لەوكاتەدا. + ڕێككەوتنامەی جەزائیرو چۆنیەتی شكستپێهێنان و كۆتایهێنانی جوڵانەوەی ئەیلول ئەمانەو دەیان ڕووداوی دیكەی گرنگی مێژووی لەو كتێبەدا باسكراوە.

ئەم كتێبە بەحوكمی ئەوەی كە زیاتر لێكدانەوەو ساغكردنەوەی مێژوویە بە پشتبەستن بە بەڵگەنامەكان، بۆیە ئەوەی خوێنەر لێرەدا پێی دەگات ساغكردنەوەیەكی ورد، ڕاست، دروست و قوڵی مێژووی كوردو عێراقە لەماوەی زەمەنێكی گرنگ و دیاریكراودا (1958-1975) كە پڕە لە ڕووداو. ساغكردنەوەی مێژوو بۆ توێژەرو مێژوونوسان كارێكی ئەستەم و سەختە. وەلێ چونكە توێژەر لێرەدا پشتی بەبەڵگەو دیكۆمێنتەكانی دەزگا فەرمیە جاسوسیەكان بەستوە بۆیە ڕووداوەكانی ساغكردونەتەوەو بێلایەنانە، پیشەییانە و ئەكادیمیانە ڕووداوەكانی ڕونكردونەتەوە. ڕوونكردنەوەو لێكدانەوەی ئەو ڕووداوانە لە ڕووی ساغكردنەوە هیچ مشتەمڕێك هەڵناگرێت. لێرەدا ئەوەی گرنگە كە خوێنەری كورد، ئارەزوومەندان و كەسانی تامەزرۆی مێژووی هاوچەرخی كورد، كۆمەڵێك هەقیقەت و ڕاستی شاراوەیان بەهۆی ئەو كتێبەوە بۆ ڕوندەبێتەوە كە پێشتر كەم كەس پەی پێبردووە. ئەو كتێبە نووسەرو توێژەری ئەمریكی بریان رۆبەرت گیبسن نووسیویەتی و شەفیقی حاجی خدر-یش نوسەرو وەرگێڕی ناسراوی كورد لێزانانەو بە ئەمانەتەوە وەریگێڕاوە بۆ سەر زمانی كوردی. دوای خوێندنەوەی ئەو كتێبە بە وردی، بە پشتبەستن بە زانیاریەكانی نێو كتێبەكە، لەخوارەوە ئاشناتان دەكەم و سەرنجتان ڕادەكێشم بۆ كۆمەڵێك زانیاری و چەند سەرنج و خوێندنەوەیەكی جیاوازو تایبەت بۆ كتێبەكە.. 

هاتنی قاسم، پەیوەندی عێراق و یەكێتی سوڤیەت
لە بەرەبەیانی ڕۆژی 14ی تەموزی ساڵی 1958 رژێمی پاشایەتی لە عێراق تەفروتونا كراو بنەماڵەی پاشایەتیو نوری سەعیدی سەرۆك وەزیران گوللەبارانكران. جەنگی سارد و ململانێی نێوان ئەمریكاو یەكێتی سۆڤیەت كاریگەری زۆری هەبووە لەسەر ئاراستەی رەوتی رووداوەكانی عێراق. لە سەردەمی عەبدولكەریم قاسم عێراق پەیوەندییەكی توندوتۆڵی ئابوری، بازرگانی و سیاسی لەگەڵ یەكێتی سۆڤیەت هەبووە.ئەم پەیوەندییەی نێوان عێراق و سۆڤیەت بەدڵی ئەمریكا نەبووە. بۆیە ئەمریكا سیاسەتی خۆی لە عێراق بە ئاراستەی دوورخستنەوەی عێراق لە سۆڤیەت بووە ئەمەش بە ئامانجی نەهێشتنی هەژمونی یەكێتی سۆڤیەت بوو لە عێراق و باڵادەستبوونی خۆی بوو لە ڕووی سیاسی، ئابوری و بازرگانی. 

لەكاتێكدا كە ئەمریكا سەرەتا لە دوای هاتنی قاسم چاودێرییەكی وردی عێراقی كردووە، بەڵام بەهۆی شەڕی سارد ئەمریكا ڕۆَلی لە چاودێریكردن گۆڕاوە بۆ یاریكەرێكی سەرەكی، بۆ ئەم یاریكردنەش كورد كرانە چەقی ڕووداوەكان. لەو كتێبەدا ئەو ڕوندەبێتەوە كە هەركاتێك عێراق و یەكێتی سۆڤیەتی جاران پەیوەندییەكی توندوتۆڵیان بنیاتناوە، ئەمریكا زیاترو قوڵتر دەستی وەرداوەتە ڕەوشەكەو ویستویەتی هەرچۆنێك بێت، هاوكێشەكە پێچەوانە بكاتەوە. 

لەو كتێبەدا ئەوە ڕونكراوەتەوە كە: كۆنتڕۆڵكردنی عێراق لە لایەن ئەمریكاوە هەر بەتەنها بە ئامانجی ئەوەی نەبووە كە بەر بە تەوژمی سۆڤیەتی بگرێت، بەڵكو دەستبەسەرداگرتنی نەوت و داهاتەكەشی ئامانجێكی دیكەی ئەمریكا بووە. 

ململانێی نێوان ئەمریكاو سۆڤیەت لە عێراق كە حەڤدەساڵی خایاند، ڕێگەی بۆ سەرهەڵدان و هاتنەی ئارای چەندین شەڕو ڕووداوی مێژووی خۆشكرد. لەوانە بەرپابوونی چوار كودەتا بوو لە عێراقدا. 

لەماوەی نێوان ئەو حەڤدە ساڵەدا (1958-1975) چەندین ڕێككەوتنامەی پێفرۆشتنی چەك لە نێوان سۆڤیەت و عێراق مۆركران. سۆڤیەت هانی عێراقی داوە كە كۆمپانیاكانی نەوت خۆماڵی بكات. كاتێكیش ئابلوقەی فرۆشتنی نەوت خراوەتە سەر عێراق، سۆڤیەت هاوكاری عێراقی كردووەو بازاڕی ساغكردنەوەی نەوتی بۆ دابینكردووە. 

ئەمریكا بۆ دەستوەردان لە عێراق و ڕێگری لە باڵادەستبوونی سۆڤیەت، سی ئای ئای لە ساڵی 1959 هەوڵیداوە عەبدولكەریم قاسم لەناوبەرێ و بۆ ئەو مەبەستەش یارمەتی حیزبی بەعسیدا تا لە ساڵی 1963قاسمی لەناوبرد. بەڵام تا ئێستا ئەو زانیاریانە بەتەواوی پشتڕاست نەكراونەتەوە.

ئەوە سەلمێنراوە كە سی ئای ئای لەسەرەتای شەستەكانەوە پەیوەندی بەرژەوەندیخوازانەی لەگەڵ ئەمریكا پەیدا كردووە. سۆڤیەت لە هەندێك كاتدا پشتگیری بەرژەوەندیخوازانەی كوردی كردووە، ئەمەش بۆ دروستكردنی جۆرێك لە نائارامی بووە لە عێراق بووە تاكو چەكی پێبفرۆشێت. لەهەمان كاتدا  هانی عێراقی داوە تا لەگەڵ كورد ڕێك بكەوێت. 

لەو كتێبە ئەوە ڕوندەبێتەوە كە دوای شۆڕشی چواردەی تەموز ململانێی دەسەڵات لە نێوان سێ گروپدا پەیدا بووە:
1- سەركردەی شۆڕش عەبدولكەریم قاسم. 
2- ناسیۆنالیستەكان عەبدولسەلام عارف.
3- حیزبی شیوعی كە یەكێتی سۆڤیەت پشتگیری دەكردن.

قاسم نیگەران و دوو دڵ بووە لە پێكهێنانی یەكێتی كۆماری عەرەبی میسر، سوریاو عێراق. عارفیش لەگەڵ بەشداریكردن بووە. 

ململانێیەكی زۆر لە نێوان عەبدولكەریم قاسمو عەبدولسەلام عارف هەبووە، لەو نێوەدا جەمال عەبدولناسری سەرۆكی میسر، پشتگیریی عارفی كردووەو عارفیش بەمەبەستی دوورخستنەوە، لەلایەن قاسم كراوەتە باڵوێزی ئەڵمانیاو پاشان خرایە زیندانەوە. وەرگێڕ لە لاپەڕە پەنجای ئەو كتێبە سەربردەیەكی خاڵی خۆی بەناوی حاجی سەعدەدین گێڕاوەتەوەو تیایدا ئاماژە بەوەكردووە كە : حاجی سەعدەدین پاسەوانی ئەو زیندانە بووە كە عارفی لێ زیندانی بووە، عارف كاتێك متمانەی پێكردووە، پێی گوتوە كە " من دەبمەوە كاربەدەست". 

لە پایزی 1958 سەرەتای نیگەرانبوونی ئەمریكا بوو لە سۆڤیەت. نیگەرانیەكانی ئەمریكا لە سێ ڕوەوە بوو. یەكەم: نیگەرانبوون لە گەڕانەوەی مەلا مستەفا بۆ عێراق. دووەم: نیگەرانبوون لە بەردەوام پێفرۆشتنی چەك لە لایەن سۆڤیەت بە عێراق. 

سێیەم: نیگەرانبوون لەوەی قاسم لە شیوعیەكان نزیك دەبێتەوە، ئەمەش دوای ناكۆ لەگەڵ قەومیەكان. 

لە لاپەڕە 53 ی ئەو كتێبە ئەوە ڕونكراوەتەوە كە كاربەدەستانی ئەمریكا نیگەرانبوون لەگەڕانەوەی بارزانی گومانی ئەوەیان هەبوو كە وەكو ئاژانێكی سۆڤیەت بجوڵێتەوە. (گەڕانەوە بۆ ل 57-58-59) 

ململانێی بەریتانیاو ئەمریكا لەسەر قاسم
ئەمریكاو بەریتانیا لە ساڵی 1959ململانێ و ناكۆكیان هەبووە لەوەی قاسم دووربخرێتەوە یان لەدەسەڵاًت بمێنێتەوە، ئەمریكا بەهەموو شێوەیەك پشتگریی روخانی قاسمی دەكرد. بە پێچەوانەوە بەریتانیا لەگەڵ مانەوەی قاسم بووەو ڕۆڵی هەبووە لە دەسگیركردنی ئەو كەسانەی كە هەوڵی روخاندنی عەبدولكەریم قاسمیان دەدا. 

هەر لە چوارچێوەی ئەو هاوكێشەیەدا راونتری چاوی بە ناسر كەوت و تاوتوێی هاوكاریەكانیان كرد دژی قاسم. بەڵام كاتێك راونتری گەشتی كرد بۆ عێراق چاوی بە قاسم كەوت و قاسم وتی: پەیوەندییەكی دۆستانەمان لەگەڵ ئەمریكا هەبێت. ئیسرائیل لە لایەك هاوهەڵوێست بوو لەگەڵ ئەمریكا لەبارەی مانەوەی سۆڤیەت لە عێراق، لەهەمان دەمدا هەمان نیگەرانی بەریتانیای هەبوو لە ناسر. ململانێ و بۆچوونی ئەمریكا لەگەڵ سۆڤیەت تا شەستەكان بەوجۆرە مایەوە. 

سی ئای ئای چۆن وەسفی قاسمی كردووە؟ 
دەزگای سیخوڕی سی ئای ئای ئەمریكی لە كانونی دووەمی 1959وەها وەسفی عەبدولكەریم قاسمی كردووە كە: بیچمێكی تەمومژاویە خۆی لەسەر هیچ كۆمەڵ و هۆبەیەكدا ساغ ناكاتەوە. پێیوایە دەتوانێ ڕۆلێك لەسەروی ململانێكان بگێڕێت. لەگەڵ ئەوەشدا ئەو بۆ ماوەیەكی كورتخایەن چەقی بازنە بوو. ئیدارەی ئایزنهاوەر، راوێژكارەكانی، دەزگای سی ئای ئای و ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی هەموویان سوربوون لەسەر باڵادەستبوونی سۆڤیەت و كۆمۆنیست لە عێراقدا. بەڵام لە چۆنیەتی بەرەنگاربوونەوەو مامەڵەكردنیان و دانانی پیلان و پلان ناكۆك بوون.  

هاتنی جۆن كەنەدی و چۆنیەتی مامەڵەكردنی لەگەڵ قاسم (1961- 1963) 
كاتێك جۆن كەنەدی دەسەڵاتی گرتە دەست كۆمەڵێك گۆڕانكاری ئەنجامدا، كەنەدی دەستەیەك ڕاوێژكارو ئابوریزانی بۆ تیمەكەی خۆی دانا. دواتر كاتێك عێراق لە مانگی حوزەیرانی 1962عێراق تاكلایەنە پەیوەندییە دیپلۆماتیەكانی لەگەڵ ئەمریكا بڕی، كاردانەوەی توندی جۆن كەنەدی بەرامبەر عێراق لێكەوتەوە. بەجۆرێك كە ئەم كاردانەوەیەی ئەمریكا بەرامبەر عێراق گوشاری دیپلۆماتی و كردەی ژێربەژێری گرتەوە. ئەمەش بووە مایەی شلۆقبوونی زیاتر دۆخی ناوخۆی عێراق و ڕێگەی خۆش و تەختكرد بۆ ڕوخاندنی عەبدولكەریم قاسم. 

كێشەی كوێت 
قاسم جاڕیدا كە كوێت بەشێكە لە عێراق. بەریتانیاش بۆ پاراستنی كوێت هێزی رەوانەكردو ئەمریكاش هێزی خۆی ناردە بەحرەین. دواتر بەهەر هۆیەك بێ بەریتانیا هێزەكەی كشاندەوەو لەوبارەوەش سی ئای ئای دەڵێت: قاسم بەبڕی 50- 60ملیۆن دۆلاری وەك بەرتیل داوەتە بەریتانیا لەبەرامبەر كشانەوەی هێزەكانی لە كوێت. 

(شۆِرشی ئەیلول)
بەگوێرەی زانیارییە ئاماژە پێكراوەكانی نێو ئەم كتێبە كە پشتی بەستوە بە راپۆرتی دەزگای سی ئای ئای كە راپۆرتەكە تۆماركراوە. ئەوە ڕونكراوەتەوە كە: ڕۆژی 10ی ئەیلول لەسەر سنور بۆسەیەك بۆ سەربازانی عێراقی دانرایەوەو هەموویان كوشتن. دوو ڕۆژ دواتر بۆسەیەكی تر دانرایەوەو لەو بۆسەیەش 23سەربازی عێراقی كوژران. ئەم چالاكیانە لەلایەن چەكدارانی غەیرە بارزانی ئەنجامدران و بارزانیش لەدەرەوەی بەیەكدادانەكەدا بوو. كاتێك بۆمبابارانی گوندەكانی كردو ڕۆژی 19ی ئەیلولیش هی بارزان. ئەوكات بارزانی لەكاردانەوەدا لەگەڵ شەڕەكە كەوتو شۆڕش هەڵگیرساو ئەو زانیاریانەی لە شەڕی پارتیزانی هەیبوو هێنایە نێو شۆرشەكە. 
ئایزنهاوەر و جۆن كەنەدی
لە چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ عێراق و عەبدولكەریم قاسم، (ئایزنهاوەر) پەیڕەوی سیاسەتی چاوەڕێبكە ببینە-ی پەیڕەو كرد. لەسەردەمی ئیدارەی كەنەدی (1961-1962) ئەم سیاسەتە گۆڕا بۆ سیاسەتی پەیوەستبوون و كردەی ژێربەژێر. لەو ماوەیەدا وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا سەرەداوی كردەی سیاسی، ئابوری، سایكۆلۆژی و سەربازی كێشا. ئەمریكا هەوڵیدا بە نزیك بوونەوە لە عێراق بەرژەوەندییەكانی خۆی بپارێزێت، بۆ ئەمەش ئامادەی چەند كارێك بوو كە بۆ عێراق ئەنجامیبدا. لە ساڵی 1961-1961 سی ئای ئای مەیلی زیاتر بەلای بەعسدا ڕۆیشت. 
سی ئای ئای لە شەستەكانەوە دزەی كردبووە نێو ریزەكانی حیزبی بەعس زانیاری بەدەستدەهێنا دەربارەی هەر جموجۆڵێك. ئیدارەی كەنەدی لەبەهاری 1962 سیاسەتی دووسەرەی بەرامبەر عێراق پەیڕەوكرد كە خۆی لە پەیوەندی دیپلۆماسیانەو كردەی ژێربەژێریشەوە دەبینیەوە. 
ئەوەی باڵكێشە پەیوەست بە ئێران كە لەو كتێبەوە  لە لاپەڕە 134 ئاماژەی پێداوە، ئەوەیە كە: ئێران بڕیاریدابوو كەوا كورد ئامرازێكی بەكەڵكن بۆ شلۆقكردنی دۆخی عێراق و سەرقاڵكردنی سوپای عێراقی پێیەوە. ئەمەش خەڵاتێكی گەورە بوو بۆ ئیسرائیل. 
لە لاپەڕە (137) باس لەوەكراوە كە : لە زۆربۆنەدا بارزانی لەشای ئێران چۆتە پێش و داوای هاوكاری لێكردووە دژی عێراق. بارزانی بەڵێنی بە شای ئێران داوە كە لەبەرامبەر هاوكاریەكانی كوردستانی عێراق بە ئێرانەوە بلكێنێ. شا ئەم داوایەی بارزانی رەتكردۆتەوە. 
دانا ئادەمز كە ڕۆژنامەنووسێكی ئەمریكی بوو چەند وتارێكی لەسەر كورد نووسی و بەهۆی ئەو وتارانەوە رای گشتی ئەمریكای جوڵاند. دانا لە وتارەكەیدا كە بەسێ بەش لە واشتن پۆست بڵاو بوەوە، دەیەویست ئەو وێنەیە لای ئەمریكا دروستبكات كە كورد بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا بە سوود دەبن. لێ ئیدارەی كەنەدی سوربوو لەسەر ئەوەی كە ئەمە پرسێكی نێوخۆی عێراقە. قاسمیش بەو وتارانەی دانا قەڵس و نیگەرانبوو ئەو وتارانەی وەك بەڵگەیەك دەبینی بەوەی كە ئەمریكا یارمەتی كورد دەدات و هەوڵی پێشوی نانەوە دەدا لە عێراق. 
لەسەردەمی ئیدارەی جۆن كەنەدی ئەمریكا دژی هەڵگیرساندنی شەڕی نێوان كوردو حكومەتی عێراق بوو. ئەحمەد حەسەن بەكریش سووربوو لەسەر سیاسەتی سەركوتكردنی كورد. دواتر لە ساڵی 1963شەڕی نێوان كوردو حكومەتی عێراقی دەستپێكرد. ئەمریكاش لەوكاتەدا لەبەر پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆی دژی شەڕ بوو، ئەوەش بەهۆی ئەوەی نەبادا سۆڤیەت سوود لە شەڕو نائارامی ببینێت بۆیە دژی شەڕ بوو. هەر چی پەیوەستیش بوو بە بەریتانیاو ئێران و ئیسرائیل، لەو سەردەمدا سیاسەتی ئەو دەوڵەتانە لەگەڵ ئەمریكا یەكینەدەگرتەوە. ئامانجی سیاسەتی بەریتانیا لە عێراق پاراستنی بەرژەوەندییەكانی بوو لەكەنداو. ئیسرائیل بۆ ئەوە كاری دەكرد عێراق لاواز بێت. ئێران دەیویست لە ناوچەكەدا باڵا دەستیبَت. بوونی بەریتانیا لە كەنداو بۆ ئەمریكا گرنگ و پێویستبوو. چونكە ببوە مایەی هەبوون و ڕاگرتنی هاوسەنگی هێزی هەرێمی بۆ ئەمریكا. لە لایەكی دیكەش ڕێگەی لە ئێران و سۆڤیەت دەگرت بێنە ناوچەكە تیایدا جێگیر ببن، ئەمەش بە دڵی ئەمریكاو هاوكات لە بەرژەوەندیشیدابوو. كاتێكیش ئەمریكا هەوڵیدا بەریتانیا پاشگەز بكاتەوە لەو بڕیارەی دابووی سەبارەت بە كشاندنەوەی هێزەكانی لەكەنداو هیچ ئاكامێكی نەبوو، بەریتانیا سوربوو لەسەر كشانەوەی هێزەكانی و جێبەجێكردنی بڕیارەكەی. هەرچەندە ئەمریكا ئامادەبوو خەرجی هێزەكانی ئەو زیانانەشی بداتەوە كە لە ئەنجامی كێشەی كۆمپانیا نەوتیەكانی تووشی هاتبوو، بەڵام هەر سوودی نەبوو. كاتێك ڕێكەوتنامەی 11ی ئاداری ساڵی 1970 لە نێوان كوردو حكومەتی عێراقی واژۆكرا، ئێران و ئیسرائیل دژی ئەو ڕێكەوتنە بوون، ڕێككەوتنەكەیان بەوە دەزانی كە یەكێتی سۆڤیەت هانی عێراقی داوە لەگەڵ كورد ڕێك بكەوێت.  
كوردو ڕێككەوتنی 11ی ئادار 
كاتێك لەسەردەمی ئەحمەد حەسەن بەكرو سەدام حسێن كوردو عێراق دیدارو دانیشتنیان بەمەبەستی ئاشتی و دانوستاندن ئەنجامدا، ئەو دیدارانە بەرهەمی ڕێككەوتنی 11ی ئاداری لێكەوتەوە كە تیایدا هەندێك ماف و دەسكەوتی بۆ كورد مسۆگەر كردبوو. ڕێككەوتنەكە بەدڵی ئێران، ئیسرائیل و تەنانەت ئەمریكاش نەبوو. چونكە هەموو لایەك كارتی كوردیان لەدەستدەچوو. حكومەتی عێراقیش سوربوو لەسەر چارەسەركردنی كێشەی كورد. ئەو سێ وڵاتەی باسكران، هەر سێكیان هەوڵیانداو كاریان بۆ ئەوەكرد ، كە ڕێككەوتنی كوردو حكومەتی عێراق سەرنەگرێت و بۆ ئەو مەبەستەش ئامادەی پێدانی دەیان چەكی پێشكەوتوو بوون تەنها بۆ ئەوەی كورد شەڕهەڵبگیرسێنێتەوە. ئەگەر چی ئیسرائیل و ئێران لەمەدا شكستیان هێنا، بەڵام زۆری پێنەچوو كە حكومەتی عێراق لە 29-ی ئەیلولی 1971لە ڕێگەی كۆمەڵێك مەلا ویستی مەلا مستەفا تیرۆر بكات. ئیدی هێندەی نەبرد كە جارێكی دیكە شەڕ هەڵگیرسایەوەو بە هەڵگیرسانەوەی شەڕو مۆركردنی ڕێككەوتنی جەزائیر خۆری جوڵانەوەی ئەیلول بەبێ هیچ دەسكەوت و بەرهەمێك ئاوا بوو.  
كورد چۆن و بۆچی كرانە بەردەباز؟ 
هەریەكێك لە ئەمریكا، ئێران و ئیسرائیل لە نزیكبوونەوە لە كوردو پێشكەشكردنی هاوكاری ماددی و لۆجستی ئامانج و بەرژەوەندی تایبەت بەخۆیان هەبوو. ئەمریكا نیگەران و ناڕازی بوو لەوەی كە یەكێتی سۆڤیەت كۆنتڕۆڵی عێراقی كردووەو هەژموونی خۆی بەتەواوی بەسەر عێراقدا سەپاندوەو ئەمەش دەبێتە مایەی ئەوەی كە گرەو لە ئەمریكا بەرێتەوە. ئیدارەی ئەمریكاو سی ئای ئای و هەموو ئەو سەرۆكانەی لەماوەی ئەو حەڤدە ساڵەدا دەسەڵاتیان لە ژێردەستدا بووە، تەنهاو تەنها ئامانجیان پاراستنی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا بووە لە عێراق و ناوچەكە. جا پاراستنی ئەو بەرژەوەندییانە گرنگ نەبووە كە لەسەر حسابی چی و كێ بووبێت، تەنانەت هاوپەیمان و دۆستەكانیشیان. ئەمریكا لەهەندێك قۆناغەدا كاتێك هەوڵیداوە پەیوەندی لەگەڵ عێراق ئاسایی بێت و بەرژەوەندییەكانی وەها پارێزراو دەبن، دژی هەڵگیرساندنی شەڕی كوردو حكومەتی عێراق بوو. ئەمریكا لە ساڵی 1972 لەسەردەمی ئیدارەی نیكسن بەفەرمی پشتگیریكردنی كوردی لە عێراق پەسەند كرد، بەڵام ئەم پشتگیرییەی ئەمریكاو ئیدارەی نیكسنیش بۆ كورد نەبووە فریادرەسی كورد. هەرچی پەیوەست بووە بە ئیسرائیل و دەزگای مۆسادی ئەو وڵاتە، بۆ ئەوە پەیوەندی لەگەڵ كورد دامەزراندوە تا ئەوەیش بە هەمان شێوە بەرژەوەندیەكانی پارێزراو بن لە ناوچەكەدا. ئیسرائیلیش بەهەمان شێوە دژی بوونی یەكێتی سۆڤیەت و پەیوەندی نێوان عێراق و ئەو وڵاتە بووە. شەڕی نێوان وڵاتانی عەرەبی لەگەڵ ئیسرائیل، كە عێراقیش یەكێك بووە لە بەشدارانی شەڕەكە دژی ئیسرائیل، وای كردووە كە هێزێك بدۆزێتەوە بۆ ئەوەی دژی حكومەتی عێراق بەكاریانبێنێت، تاهیچ نەبێت عێراق لەرووی سەربازییەوە لاواز ببێت. ئێران و شای ئێران دوو ئامانجی سەرەكی هەبوون لە  عێراقدا، یەكێكیان ئەوەبوو كە لەساڵی 1937 كێشەی ڕێڕەوی ئاوی شەتولعەرەب لە بەرژەوەندی عێراق یەكلایی كرابووەوە، شا دەیەویست بەهەر شێوەو نرخێك بێت شەتولعەرەب بەدەستبێنێتەوە. شا دەیەویست وەك وڵاتێكی بەهێز لە ڕوڵی لە ناوچەكەدا هەبێت و هێزو باڵادەستی خۆی لە ناوچەكەدا بسەلمێنێت و بەتەواوی كۆنتڕۆلی ناوچەكەی لە ژێردەستدابێت. بۆ دەسەبەركردن و بەدەستهێنانی ئامانجەكانی كورد كارتێكی گرنگ و بەهابوون لای شای ئێران. لێرەو لەسەردەستی ئەمریكا، ئێران و ئیسرائیل كورد بوونە بەردەبازی هەر سێ وڵات و هەریەكەو بۆ بەرژەوەندییەكانی خۆیان كارتی كوردیان لەدەستی خۆیان قایمكردبوو. كاتێك ئێران لە 3ی حوزەیرانی 1975هەلی بۆ ڕەخساو ئاوی شەتولعەرەبی بە پێی ڕێككەوتنەكە بۆ گەڕایەوە، داری لە بن پێی ئەمریكا، ئیسرائیل بڕی و كۆتای بە جوڵانەوەی ئەیلول هێنا. كاتێك ڕێككەوتی جەزائیر كرا بەتەواوی كار لەكارترازا. ڕاهێنەرو ئەفسەر ئیسرائلیەكان هەر هێندەیان پێكرا كە لەترسی دەسگیركردنیان لەلایەن حكومەتی عێراق خۆیان بگەیەننە سەر سنوری ئێران و لەوێشەوە بۆ ئیسرائیل. دەگوترێت و باسدەكرێت كە شای ئێران كاتێك لە كۆبونەوەی ساڵانەی ڕێكخراوی ئۆپیك چاوی بە سەدام حسێن كەوتبوو، زەمینەی مۆركردنی ڕێككەوتنەكەیان ڕەخساندبوو، كاتێكیش هەردوولا ڕێككەوتنەكەیان بە نهێنی واژۆكرد هەموو شتێكیان كۆتایی پێهێنا. ئیدی ئێران ڕایگەیاند كە سنور دادەخات و پێویستە لەماوەیەكی دیاریكراو چەكدارانی كورد یان خۆیان تەسلیمی حكومەتی عێراق بكەنەوە یان وەك پەناهەندە بێنە ئێران. كورد هەوڵیدا جوڵانەوەكەی بەردەوامبێت، بەڵام ئەمریكاش كەمتەرخەم بێباك بوو لەوەی جوڵانەوەكە بەكۆتا بێت. مەلا مستەفاش دەیزانی كەبە بێ پشتگیری وڵاتان، ئاسنی سارد دەكوتێت، بۆیە جوڵانەوەكەی كۆتای پێهێناو بووە پەناهەندە لای شای ئێران. ئەگەر كورد چەند مانگێك بەرگری كردبا، ئەوكات ئەمریكاو ئیسرائلیش ڕەنگە وەك پێشتر جارێكی دیكە هاوكاری ماددی كوردیان بكردابایە، ئەوكات ڕەنگە هاوكێشەكە بەجۆرێكی دیكە بوایە. لەماوەی حەڤدە ساڵدا ئێران، ئیسرائیل و ئەمریكا جگە لەچەك ملیۆنان دۆلاریشیان وەك هاوكاری پێشكەشی كورد كرد. لێ ئەو هاوكاریانە لەبەر خاتری چاوی كاڵی كورد نەبوون، بەڵكو بۆ ئەوە بوون كە كورد باشترو ئاسانتر بكرێنە ئەو بەردەبازەی كە خۆیان دەیانویست. دواجاریش كورد بە بێ ئەوەی خوێندنەوەو پلانی بۆ ئەگەرەكان هەبێت بەكاردەهێنراو دواجاریش بوون بە سەپانی پوش. 

بەخوێندنەوەی زانیاریی و ڕووداوەكانی نێو ئەو كتێبە دەگەینە ئەم پوختەو ئەنجامانەی خوارەوە: 
+ عێراق لەماوەی ئەو حەڤدە ساڵەدا (1958-1975) پڕ بووە لە مملانێی ناتەندروستی نێو خۆی، ناكۆكی نێوان وڵاتانی زلهێزو هەرێمی، كوشتنو بڕین، كودەتاو خوێن ڕشتن، شەڕ لەسەر كورسی دەسەڵات و چەندین ڕووداوی جیاجیا كەلەماوەی ئەو حەڤدە ساڵە لە عێراق رویانداوەو بەشێكی زۆری رووداوەكانیش پەیوەست بوونە بە كورد. لەو نێوەدا كورد كراونەتە بەردەبازی وڵاتان. 
+ عەبدولكەریم قاسم بە خوێن ڕشتن و كودەتا و لەناوبردنی بنەماڵەی پاشایەتی عێراق دەسەڵاتی گرتە دەست و بۆ ماوەی پێنج ساڵ حوكمرانی عێراقی كرد. 
+ لەو كاتەی قاسم لەسەر تەختی دەسەڵاتدارێتی عێراق بوو، جەنگی ساردی نێوان ئەمریكاو یەكێتی سۆڤیەتی لە ئارادابوو، شەڕی ساردی نێوانیان كاریگەری زۆری هەبووە لەسەر ڕەوتی ڕووداوەكانی ناوچەكە، هاوكات عێراق ببوە چەقی ململانێی نێوان ئەمریكاو یەكێتی سۆڤیەت. 
+ لەماوەی نێوان ئەو ساڵانەدا هەژموونی یەكێتی سۆڤیەت بەتەواوی ڕەنگی دابوەوە لە عێراق. یەكێتی سۆڤیەت و عێراق چەندین ڕێكەوتنامەی كڕینی چەكیان لەگەڵ یەكتر واژۆكردبوو. یەكێتی سۆڤیەت بەتەواوی باڵادەستبوو لە عێراق. 
+ باڵادەستبوونی یەكێتی سۆڤیەت لە عێراق و ئەو ڕۆڵەی كە لەناوچەكە دەیبینی بەدڵی ئەمریكا نەبووە، بۆیە ئەمریكا بەردەوام هەوڵی ڕوخاندنی دەسەڵاتی عەبدولكەریم قاسمی داوە. 
+ سەرۆكە یەك لەدوای یەكەكانی ئەمریكا كە لەماوەی ئەو حەڤدە ساڵە وڵاتەكانیان بەڕێوە بردووە، خەم و ئامانجی یەكەم و كۆتاییان پاراستنی بەرژەوەندییەكانی وڵاتەكەیان بووە لە عێراق و ناوچەكەدا. بۆ ئەو مەبەستەش سیاسەتی خۆیان داڕشتوەو بەڕێوەیان بردووە. 
+ دەزگای سی ئای ئای ئەمریكی، ساواكی ئێرانی، مۆسادی ئیسرائیلی و بەرپرسانی كۆشكی سپی و باڵوێزەكانی ئەمریكا لە عێراق و ئێران ڕۆڵیان هەبووە لە ئاراستەكردنی سیاسەتی ئەمریكا لە ناوچەكەدا. 
+ لەسەردەمی عەبدولكەریم قاسم، عەبدولسەلام عارف، عەبدولرحمان عارف، ئەحمەد حەسەن بەكرو سەدام حسێن پەیوەندی نێوان كورد لەگەڵ عێراق، هەڵبەزو دابەزی زۆری بەخۆیەوە بینیوە.چەندین شەڕ، دانوستاندن و ڕێكەوتنامە لەو ماوەیەدا ڕویانداوە، بەڵام هیچ شەڕو ڕێكەوتنامەیەك، جگە لە ڕێكەوتنامەی جەزائیری نێوان عێراق و ئێران دۆخەكەی بەلایەكدا نەخست. 
+ پَش ئەوەی مەلا مستەفا سەركردایەتی شۆڕشەكە بگرێتە دەست، شۆرش لە لایەن خەڵكەوە دژی عێراق دەستیپێكردبوو. لە دوو بۆسەی جیادا لەسەر سنور، دەیان سەربازی سوپای عێراق كوژران. كاتێكیش رژێمی ئەوكات كوردستان و زێدی بارزانی بۆمبابارنكرد، بارزانی سەركردایەتی جوڵانەوەی ئەیلولی گرتە ئەستۆ. 
+ ئایزنهاوەر لەسەردەمی دەسەڵاتدارێتی خۆیدا سیاسەتی چاوەڕێبكە ببینەی پەیڕەوكرد.هەرچی سەردەمی كەنەدی بوو ئەمەر گۆڕا بۆ سیاسەتی پەیوەستبوون و كردەی ژێر بەژێر. هاوكات لەسەردەمی نیكسن بڕیاردراوە كە ئەمریكا دەستبكات بە یارمەتی كورد بە شێوەیەكی نهێنی و ژێربەژێر. 
+ ئیسرائیل و ئێران ڕۆلی زۆریان هەبووە لە یارمەتیدانی كوردو كاریگەریان هەبووە لەسەر ئەوەی كە ئەمریكاش یارمەتی كورد بدات. ئامانجی ئیسرائیل لە یارمەتیدانی كورد بۆ ئەوە بووە كە سوپای عێراق لە سەرقاڵ بكات تا سوپاكە لاواز ببێت و نەپرژێتە سەر بەشداری شەڕی وڵاتانی عەرەبی دژی ئیسرائیل. هەر چی ئێرانیش بوو، ئامانجی ئەوەبوو كە ڕۆلی كاراو كاریگەری هەبێت و لەناوچەكەدا بەتەواوی باڵادەستبێت و ئامانجی سەرەكیشی بەدەسهێنانی ئاوی شەتولعەرب بوو كە دەمێك بوو خەونی پێوە دەبینی وەك وەرگێڕیش باسی كردووە لەمێژبوو مرخی لێخۆشكردبوو. هەر چی پەیوەست بوو بە ئەمریكا، ئامانجی نەهێشتنی تەوژمی كۆمۆنیست و نەهێشتنی دەسەڵاتی یەكێتی سۆڤیەت بوو لە عێراق. 
+ مۆركردنی ڕێكەوتنامەی جەزائیر كۆتای بەهەموو  شتێك هێناو ئەوەی كورد لەماوەی حەڤدە ساڵ بۆی  تێكۆشا هەمووی بووە  بڵقی سەر ئاو. 
+ ئەگەرچی شای  ئێران بەردەوام  هانی ئەمریكای دەدا بۆ ئەوەی پشتگیری كورد بكات، بەڵام دواجار شای ئێران كڵاوی كردە سەر ئەمریكا، ئیسرئیل و كورد. 
+ ئامانجی ئەمریكا لە عێراق لەپاڵ ڕێگەگرتن لە  باڵادەستبوونی سۆڤیەت، ئامانجێكی دیكەی ئەمریكا بریتی بوو پاراستنی بەرژەوەندییە ئابوری و بازرگانیەكانی و دەستبەسەرداگرتنی نەوت و پێفرۆشتنی چەك بووە بە عێراق. 
+ كورد كاری بۆ بەدەسهێنانی مافەكانی دەكردو بۆ ئەمەش چەندین پێشمەرگەو خەڵكی كورد بوونە قوربانی، وەلێ ئەوە ڕونە كە كورد لە لایەن وڵاتانی زلهێز بەكاردەهێنرا. 
+ نیكسن و هنری كیسنجەر ئەگەر مەبەستیان بووایە، دەیانتوانی نەهێڵن كورد تووشی شكست و نشوستی بێت، وەلێ بەهۆی دڵرەقی و كەمتەرخەمیان لە كاتی لێقەومان و مۆركردنی ڕێككەوتنی جەزائیر هیچ شتێكی وایان بۆ كورد نەكرد. دواجار هەموو شتێك كۆتایی پێهات. 

ئاكۆ حەمەد رابی

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی