ستراتیجیەتی ڕاستەقینە بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لە قۆناغێكی ترسناك

31/03/2020

د. سەیران طە

  
  كارەساتی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بۆتە هۆی دروست بوونی زیانێكی گەورە لە ئاستی ئابوریدا كە خۆی لە دابەزینی نرخی نەوت و داڕمانی بۆرسە جیهانیەكان و زەرەرمەندبوونی پیشەسازیە گەورەكان دەبینێتەوە. كەواتە گەورەترین كێشەی دارایی بۆ دەوڵەتە زەبەڵاحەكانی پیشەسازی و ئابوری دروست كردووە، ئەی دەبێت بارودۆخی ووڵاتە هەژارەكان چۆن بێت؟ وەبێگومان پێش بینی دەكرێت لەو ووڵاتانەی كە نوقمی گەندەڵی بوون كارەساتێك بقەومێت. هەروەك چۆن سندووقی دراوی نێودەوڵەتی نیگەرانی خۆی نیشانداوە ئاماژە بەوە دەكات كە گەورەترین مەترسی لەبەردەم عێراق و سودان و یەمەندا هەیە، وە زۆر سەختە كە بتوانن ڕووبەڕووبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا ببنەوە. وە لەهەمان كاتدا ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە ڕەنگە عیراق ببێتە كانگای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەكە ئەمەش دوای بینینی ئەو وێنە ترسناكانە بوون كە لەلایەن شیعەكان كە گەورەترین پێكهاتەی عێراقن لە زیارەتكردنی مەزارە ئاینیەكانیان بەبێ هیچ گوێپێدان بەڕێنمایی تەندروستی ڕێوڕەسمی خۆیان ئەنجامدا؟ 

     لە ئێستادا جیهان لە ڕووبەڕوونەوەی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنادایە، هەموو ووڵاتان پلانی كتوپڕیان  دادەنێنن وە قوربانی بە بە سامان و ئابوری ووڵاتەكانیان دەدەن و چیان هەبێت دەیخەنە خزمەت میللەتەكانیان. لە هەموو ووڵاتانی دنیا شێوازی ستراتیجیەتی ڕووبوونەوەی جیاواز پەیڕەو دەكرێت وە هەوڵ دەدەن بەهەموو شێوازێك پێداویستی هاووڵاتیان دابین بكرێت، هەرلە تەرخانكردنی بوودجەی قەبە، پاشان دڵنیایی بە هاووڵاتیان دەدرێت كە خەمیان نەبێت، حكوومەتەكانیان بە خێویان دەكات ئەگەر نەچن بۆسەر كارەكانیان مووچەكانیان پێدەدەن، وەیان هەر هیچ نەبێت هەموو پێداویستەكانیان بۆ دابین دەكەن . وە تەنانەت وە داوای گەڕانەوەی سەرجەم  خانەنشین كراوەكان دەكەن لە كەرتی تەندروستی بگەڕێنەوە سەر كارەكانیان. سەبارەت بە حكوومەت عێراق بەهەموو كارەساتی گەندەڵی وتایەفەگەری پاشاگەردانی سیاسیەوە تائێستا دەستی بۆ مووچەی خەڵکی عیراق نەبردووە. كەچی هاووڵاتیانی كوردستان لە جەنگێكی دەروونیدان ترسیان هەیە لەم بارودۆخەدا كە حكوومەت وحیزب لەبری یارمەتیدانیان دەست بەسەرمووچەكانیاندا بگرێت؟ ئێستا هەرێمی كوردستان جارێكی تر لەبەردەم مەترسی نەدانی مووچە وەیان كەمكردنەوە و بڕینی دەرماڵەكانن كە بەناوی پرۆژەی یاسای چاكسازیەوە ئەم پلانە جێبەجێ بکەن ؟ 

     حكوومەت دەڵێێن لە عێراق و هەرێمی كوردستان سیستەمی تەندروستی وەك پێویست نیە و كەرتێكی پڕ لە كەموكوڕییە، هەرچەندە نەك هەر ئەم كەرتە بەڵكو هەموو كەرتەكانی تری خزمەتگوزاری وێرانن ؟ لیرەدا مافی هاووڵاتیانە كە بپرسین كێ بەرپرسیار و هۆكارە؟ جگە لەمانەش بەئاشکرا جیاكاری تەواوەتی لە تەرخانكردنی بەشە داهاتی شارەكان وخزمەتگوزاریان دەكرێت كەسیش لەسەری نایەتە دەنگ؟  چونکە هەموو حیزبەكان خەریكی قایم كردنی شوێن و دەستكەوت و بەشە داهاتی خۆیانن. ڕاستە ئەم بارودۆخە قورساییەكی گەورەی بۆ ئیدارە و بەڕێوەبەرایەتی شارەكانی هەرێمی كوردستان دروست كردووە كە باجی گرژی و ناكۆكی و شەڕی ساردی نێوان حیزبە باڵادەست وكوتلەكانی ناو حیزبەكان دەدەین،هەموو جارێكێش قوربانیەكە مووچە  و دەرامەتی هاووڵاتیان بووە.

      مافی خەڵکە كە بپرسێت، وەپێتان بڵێن پێش ئەوەی دەست بۆ مووچەكانمان بەرن و بەبیانووی قەیرانی ڤایرۆسی كۆرۆناوە بە نەدانی یان كەم كردنەوەی؟  كوا پارەی هەناردەی نەوت و شیرینیەكانی نەوت و گرێبەستەكانی کە لە حسابی بانکی كەسی سەرکردە وئەندامانی خێزانەكانیان دادەنران بۆچەندین ساڵە وپەردە پۆش كراوە. جگە لەمانەش هەرچی ئەندامانی باڵای حیزبەكانن كە توانیویانە لەسەر حسابی داهات و بودجەی خەڵکی كوردستان سامانێكی بێشوماركۆبكەنەوە وخاوەنی دەیان كۆمپانیای زەبەلاحی بازرگانی و دەرمان ونەوتن و گواستنەوەیانن، وە خاوەنی سەدان كۆشك وباڵاخانە وڕێستۆرانت، ئەمە جگە لەهەزاران یەكەی نیشتەجێبوون جا لە خودی هەرێم یان لەووڵاتانی دراوسێ وئەوروپا و ئەمەریكا بێت، تەنانەت خاوەنی كەشتی و فرۆكەی تایبەتن. سەرەڕای ئەمانەش كار گەیشتۆتە قۆرغ كردن و خاوەندارێتی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی و تەنانەت سەندیكا و ڕێكخراوە مرۆیی و خێرخوازەكانیشن؟ 
    ڕاستیەك هەیە دەبێت بووترێت كە حكوومەت پێش سەرهەڵدانی قەیرانی كۆرۆنا بەنیاز بوو، لەژێر ناوی یاسای چاكسازی پلانی كەم كردنەوەی نیوەی مووچەی فەرمانبەران دارشتبوو لەڕێگەی بڕینی لەنیوە زیاتری دەرماڵەكان، بەڵام بەبێ ئەوەی دەست بۆ كەم كردنەوەی لابردنی مووچە نایاسایی و بن دیوارەكان بەرن، كە لەگەڵ دەست بەكار بوونی هەرسەرۆكی حكوومەتێك لەهەر كابینەیەكدا سوپایەك لە پلەی وەزیفی وسەربازی و ڕاوێژكاری وەك منحە پێیان دەبەخشرا. تاوان نیە جیاوازی نەكرێت لە نێوان بەڕێوبەرێكی گشتی كە ٢٥ بۆ ٣٠ساڵ خزمەتی فیعلی هەبێت لەگەڵ ئەو بەڕێوبەرانەی یەك مەرجیان تێدا نەبووە وە ساڵی خزمەتكردنیان نەبوە وەك یەك بەراوورد بكرێن؟  تاوان نیە ڕاوێژكاران لەسەر بنەمای پەیوەندی خزمایەتی وهاوڕییەتی تایبەتی هەڵبژێراون مووچەی خانەنشینیان هەبێت؟ 

   مافی خەڵكی كوردستانە، داوابكات، پێش ئەوەی دەست بۆ مووچەكانمان بەرن، دەبێت دەست بۆ مووچەی سوپایەك لە خانەنشینی پەرلەماندار و وەزیر و ڕاوێژكارو بەڕیوبەری گشتی بن دیوار بەرن جا لە ناوخۆ یان دەرەوەی هەرێم ژیان بەسەربەرن، كە دوومووچە یان زیاتربە ناڕەوایەتی وەردەگرن، جگە لەمانەش بە هێندەی ژمارەی ڕاستەقینە لە فەرمانبەر و پێشمەرگە و ئاسایش، بەهەمان شێوە  فەرمانبەر و پێشمەرگە و ئاسایشی بن دیوار لە هەرێم بوونیان هەیە. سەرەڕای ئەمانە ئەو ژمارە زۆرەی حیمایەی بەرپرسانی سیاسی و وەزیر و ئەندام پەرلەمانەكان كەبارگرانیەكی گەورەن بۆ مووچە وە بودجەی میللەتێك كە  پێویستە چارەسەری ڕاستەقینە بۆ ئەم بارودۆخە بكەن. وە لەهەمووی كارەساتبارتر هەندێك لە كەسانی سیاسی و بن دیوار و نایاساییەكان، لە پێناو زامنكردنی پلە و دەستكەوتی باشتر لە حیزبەكەی خۆیان، ئێستا خەریكی تەراتێنی حیزبایەتین یان سیخوڕی كردنن بۆ حیزبێكی دەوڵەمەندتر، بەداخەوە دوورلە هەموو بنەمایەكی ئاكاری و یاسایی پۆستی ڕاوێژكارو وەزیریان پێ دەبەخشرێت (ئەوان بوون كە ڕۆژێك ئاگری ناوخۆیان خۆش دەكرد یان بەشێكن بوون لەو مێژووە وبەرپرسیارن، لەبری دادگایی كردنیان پاداشت دەكرێن)؟ 
      مافی هاووڵاتیانی كوردستانە كە متمانە وبڕوایان بە پەرلەمان وحكوومەت نەبێت، وە سەرزەنشتی توندی پەرلەماندارانی كوردستان بكات كە لەبری بەرگری كردن لەدەستكەوت وپارێزگاریان لە دەرامەت ومووچەی فەرمانبەرانی كوردستان بكردایە و دژی پاشەكەوتی مووچە بونایە و داوای گەڕانەوەیان بۆ میللەت بكردایە، وە دژی خانەنشینی پەرلەمانداران و پلە تایبەتیەكان بوونایە. بەڵام بە پێچەوانەوە لەخەمی زامنی مووچە و ئیمتیازات و خانەنشینی خۆیانن، بە گۆرانی وشایەربێژی وچەپڵەڕێزان بەرنامە و كارنامەی حیزبەكانیان تێدەپەڕێنن، جوانكاری بۆ دۆسیەكانی گەندەڵی دەكەن وە بەدیار چاوی میللەتەوە خەریكی بەیاسایی كردنیانن، خۆیان كەڕو نابینا كردووە لەسەر سەدان دۆسیەی كەڵەكەبووی گەندەڵی ونەبوونی شەفافیەت لەدۆسیەكانی نەوت وداهاتەكانی ناوخۆ. نە ڕۆڵ و نە هەڵوێستیان هەیە لە ناڕەوایەتی و نا دادپەروەریەی بەرامبەر بە میللەت دەكرێت، وە نە دەتوانن لێپێچینەوە لە حكومەت بكەن ؟ وە هەرگیزناتوانن هەڵوێستان هەبێت. چونكە بنەمای كاندیدكردن وهەڵبژاردنیان لەسەر پێوەری گوێڕایەڵی حیزب وكوتلە وكەسانی ناو حیزبەكانیانە نەك میللەت. وە بێباكن لەوەی چ بارگرانیەكیان بۆقووتی هاووڵاتیان دروست كردووە، ڕەنگە هەندێك جار ناڕەزایەكی شەرمنانە و ڕووكەشیانە هەبووبێت، بەڵام سەرجەم پەرلەمانداران بە حیزبە دەسەڵاتداران وئۆپۆزسیۆنەكانی (پێشوو هاوپەیمانەكانی ئێستا)، سەندیکایان هەیە بۆ بەرگری لە مووچە وئیمتیازاتەكانیان. وەپاش خانەنشین بوونیان كاری ڕاوێژكاری یان نوێنەرایەتی  دەرەوە، یان خاوەندارێتی كۆمپانیا، یان ئیدارەی زانكۆی ئەهلی  وسەنتەری ئەكادیمی وكاری بازرگانی دەكەن. وە خۆ ئەگەر ئەو ئیمتیازاتە ناشەرعیانە نەبوایە هەرگیز تەراتێنی سیاسی و كێبڕكێ ناتەندروست بەوشێوەیە بۆ كەسانی نەشارەزا و نەشیاو بۆ پەرلەمان دروست نەدەبوو، كە پەرلەمان بووە بە دەزگایەكە بۆ خۆدەوڵەمەندكردن لەبری بەرگریكردنی لە قووتی هاووڵاتیان. 

    ئەوەی پێشبینی دەكرێت ڕەنگە ئەم بارودۆخە چەند مانگێكی تر دەخایەنێت؟ ڕەنگە بەهای نەوت بە چەند مانگی تریش نەگەرێتەوە بارودۆخی جارانی وبەهای نەوت بەرزنەبێتەوە. ئایا دەبێت ئەم جارەش تەنها خەڵكی كوردستان باجەكەی بدەن؟ وەك چۆن باجی شەڕی ناوخۆ، شەڕی داعش و باجی تێكچوونی پەیوەندییەكان هەرێم لەگەڵ بەغداد، باجی قەرز و دۆڕاندنی دۆسیەكانی داناگاز و قەرەبووكرنەوەیان لە مووچەی پاشەكەتكراوی فەرمانبەراندرا. ئایا كاتی ئەوە نەهاتووە سەرجەم بەرپرسانی ئەم ووڵاتە بەبێ جیاوازی دەست بۆپارە وسەرچاوەی دارایەكانتان بەرن ئەوانیش بۆ جارێك باج بدەن؟ بەبێ نمایشی خێرخوازی یان شیوازی سواڵكردن بە میللەتێك ، بەڵکو لەڕێگەی دەزگاكانی چاودێری لەدەستەی دەست پاكی، دەزگای چاودێری دارایی ووردبینیەكی تەواوەتی و ئاشکراكردنی  سامان و داهاتی سەرجەم پلە باڵا سیاسیەكانی حیزبەكان بەبێ جیاوازی بە سەرۆکی حكومەت و هەرێمەوە  بكرێت وە تەرخانكردنی بەشێك لە سامانەكانیان بۆ بودجەی هەریم و كێشەی نەبوونی مووچەی پێ چارەسەردەكرێت.

   گەر ستراتیجیەتی ڕوون و ڕاستەقینەیان بۆ چاكسازی دەوێت، پێویست دەكات مووچەی شەهیدانە ببڕن كە كوڕ و كچەكانیان وەزیر و ڕاوێژكار و ئەندام پەرلەمانن و خاوەن كۆمپانیاكانن ، سەرو تەمەنی یاسایین و پێویستیان بە مووچە نیە؟ وە پێویست دەكات مووچەی زیندانی سیاسی بن دیوارو شەهیدانەی سەرۆك جاشەكان و دیواخانە و بەشە بودجەی حیزبەكان ببڕن؟   گەر باسی چاكسازی دەكەن پێویستە دوو مووچە و سێ مووچە لە حیزب و حكوومەت نەمێنێت، وە ئەم قۆناغە پێویست دەكات ئەولایەنگران و كادرانەی كە فەرمانبەری حكوومەتن  دەبێت مووچەی پلەی حیزبیەكانیان ببڕیت، وە دەبێت دەست بۆ نەسریەی پلەباڵاکان وحیزبەكان ببرێت، ئەو هەموو وەزیری بێ وەزارەت و وەزیری دەوڵەت وە بریكارەكانیان و ڕاوێژكاران هەڵبوەشێنرێتەوە كە لە پێناو موجامەلەیەكی حیزبی یان گۆڕینی سەنگەری حیزبەكانیان پاداشت كراون كە گەورەترین بارگرانیان بۆ بودجە ومووچەی هەرێم دروست كردووە؟ 

وە پێشنیار دەكەم بۆ حكوومەت  ئەو بڕگەیە لەپرۆژەی یاسای چاكسازی كە تایبەتە بە مووچەی خانەنشینی ئەندام پەرلەمانەكان و ئەندامانی ئەنجوومەنی پارێزگاكان، وە ئەو پلە تایبەتیانەی هیچ پێشینەیەكی خزمەتكردنیان نیە و  نایاسایین هەڵبوەشێنرێتەوە. خۆ ئەگەر لەداهاتودا دەركەوت هەر ئەندام پەرلەمانێك یان ئەندامانی ئەنجوومەنی پارێزگا، وە یان هەر سیاسیەك هەبوو كەم دەرامەت بوون و هیچ سەرچاوەی دارایی تریان نەبێت، لە كۆمپانیا و بازرگانی و كەرتی تایبەت كارناكەن، سیستەمی بیمەی كۆمەڵایەتیان بۆ دابمەزرێنرێت  بۆ ئەوان بۆ ئەو هاووڵاتیانەی هیچ سەرچاوەی بژێویان نیە بخرێنە سەر ئەو سیستەمە، كە سیستەمێكی یاسایی و مەشروعە لە هەموو ووڵاتانی پێشكەوتوو پەیڕەو دەكرێت كە كۆنترۆڵی گەندەڵی دەكەن ومافی هاووڵاتی بوون تیایدا پارێزراوە. 

      حكوومەتی هەرێم گەورەترین هەڵەی ستراتیجی دەكات گەر دەست بۆ سادەترین مافی هاووڵاتیان ببات وەبیەوێت ئەوەندە سەبری خەڵکی كوردستان تاقی بكاتەوە. ستراتیجیەتی ڕاستەقینە بۆ ئەم قۆنا‌غە، وەك مۆڕاڵی مرۆڤایەتی هەر وەك چۆن لەلایەن ئەو حكوومەتانەی كە دڵسۆزی میللەت و ووڵاتەكانیانن پەیڕەوی دەكەن، پێدانی مووچەی فەرمانبەرانە لە كاتی خۆیدا و تەنانەت قەرەبووكردنەوەی فەرمانبەرانی کەرتی تایبەت لە مسۆگەركردنی مووچەكانیان. ئێستا دەبوایە گرنگترین هەنگاو دامەزراندنی دەرچووەكانی کەرتی تەندروستی بێت لە پزیشك و كارمەندانی تەندروستی وە پاداشت كردنیان. بەڵام بەداخەوە حكوومەت بەنیازە فرسەتی كەرەنتینە كردن و خراپی دۆخەكە بقۆزێتەوە بۆ بڕینی مووچەی هاووڵاتیان وكەم كردنەوەیان. گەر حكوومەت  ئەم هەنگاوە بنێت بەخراپترین شێوە لەبارودۆخی سیاسی هەرێمداا دەشكێتەوە، وە كاتێكیش شاڵاوی دەنگی ناڕەزایەتی هاوڵاتیان دژ بە دواکەوتنی موچەکانیان یان كەمكردنەوەی بەرزکرایەوە بەهەڕەشەی لابردن و دەركردنیان لە كارەكانیان پاشەكشەیان پێناكات. ڕەنگە ئەم جارە خۆپیشاندانە جەماوەریەكان زۆر كاریگەرانەترهاوشێوەی بەغداد وشارەكانی تری عێراق گۆڕانکاری لەسیستەم و سەرتاپای پرۆسەی سیاسیدا دروست بكات.

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی