ئەحمەد دەروێش

ڕیشەی لیبڕالیزم /ڕیشەهزرییەكەی دەگەڕێتەوە بۆسەدەی حەڤدەهەم وبەتایبەتیش بۆهەریەك لەجۆن لۆك ومۆنتسكیۆ و فۆلتێر و دایڤیدهیوم كەئەمانە ئەستێرەی درەوشاوەی فكری لیبڕالیزمن ،جێی ئاماژەبۆكردنە كەلەسەردەستی ئادەم سمیس وڕیكاردۆدا ،فۆڕم وناوەرۆكێكی تەواوی بەبەرداكراو،بەتایبەتیش كەئادەم سمیس كتێبەبەناوبانگەكەی بڵاوكردەوە لەژێرناوی سامانی گەلان لەساڵی 1776ز. لەمێژووی بیری ئابووریدا ،چەندان قوتابخانەو مەزهەبی فكری هەن كەئەمانەن : بازرگانییەكان ، سروشتییەكان ، لیبڕالیەكان (لیبڕالیزمی كلاسیك )،سیاسەتی دەستتێخستنی دەوڵەت ،ماركسیزم و....هتد.

لەنێولیبڕالیزمیشدا، لیبڕالیزمی كلاسیكی ،لیبڕالیزمی كۆمەڵایەتی (لیبڕالیزمی نوێ)، دواجاریش نیۆلیبڕالیزم .پێویستە ئەوە بڵێین كەزۆركەس هەردووچەمكەكە(لیبڕالیزمی نوێ New Liberalism ، نیۆلیبڕالیزم Neo Liberalism ) تێكەڵ دەكەن لەكاتێكدا تەواو جیاوازن. نیۆلیبڕالیزم وەك زاراوە و هەم وەك چەمك و تێگە لەساڵی 1938 لەسیمینارێكدا بەفەرمی ڕاگەیەندرا كەئەمانە لەخۆدەگرێت:
 : 1- میكانیزمی نرخ 2- دامەزراوە ئازادەكان 3-سیستمی كێبڕكێ 4-دەوڵەتی بەهێزوشەفاف. 

لێرەداپێویستە هەڵوەستەیەك لەسەر لیبڕالیزمی كلاسیك ونیۆلیبڕالیزم بكەین ، هی یەكەمیان هیچ پەراوێزێكیان بۆدەستتێخستنی دەوڵەت نەهێشتبووەوە و ئەركی دەوڵەتیان لەسێ خاڵدا دیاریكردبوو (پاراستنی سنوورەكان ، بەرقەراركردنی ئاسایش ودادوەریی – دادگاكان ، جێبەجێكردنی هەندێ پڕۆژەی گەورە كەلەتوانای تاكدا نییە ) ، بەڵام نیۆلیبڕالیزم پەراوێزێك بۆدەستتێخستنی دەوڵەت جێدەهێڵێ، هەرچەندە هەردووكیان (كلاسیك و نیۆلیبڕالیزم ) هاوئاهەنگن لەدەستگرتن بەبنەماكانی سیستمی سەرمایەداری . نیۆلیبڕالیزم لەدوودەیەی كۆتایی سەدەی بیستەم ولەسەردەستی هەریەك لە تاچەر و رۆناڵدرێگان ، تادەهات پتر پێی لێهەڵدەكێشا وتەنانەت تاچەر نكۆڵی لەهەبوونی كۆمەڵگە دەكردو دەیگوت شتێك نییە بەناوی كۆمەڵگە ، ڕوونتر بڵێم ، تاكگەرایی (الفردانیە) ی بەپیرۆز تەماشادەكرد ،لەگەڵ هاوشانەكەیدا ( ڕێگان ) تادواهەناسە دەجەنگان بۆبەرتەسككردنەوەی زێدەتری دەستتێخستنی دەوڵەت (تدخل الدولە)
 . پاش شكست ولەبەریەكهەڵوەشانی یەكێتیی سۆڤیەتی پێشوو ، بەیەكجەمسەربوونی دنیا ، نیۆلیبڕالیزم هەمووسنوورەكانی بڕی ، ئیقتیحامی تەواوی بەربەست ونەیارەكانی كرد تاهاتنی كۆڤید19. سیستمی سەرمایەداریی لەدرێژەی تەمەنی خۆیدا بەچەندان هەورازو نشێو ، چەندان قەیراندا تێپەڕیوە بەڵام سەرەنجام وێڕای دەستگرتنی بەبنەماكانی خۆی ، وەڵامی پێداویستییەكانی سەردەمەكەی داوەتەوەو توانایەكی زۆری هەبووە لەخۆگونجاندن و،چەند قۆناخێكی دیكەی بڕی بەڵام لەناو هەمان بازن كەسەرمایەدارییە وەك : جیهانگیری وسەردەمی زانیاریی وپەیوەندییەكان ، ئابووری مەعریفە. توانیی قەیرانی ئابووری جیهانیی (1929 -1932) كەبەبێبازاڕییە گەورەكە ناودێركرا تێپەڕێنێ ، تیۆری كینز ڕەواجێكی باشی لەسەرئاستی دنیا پێدرا ، هەروەها لەقەیرانی دارایی (2008) جارێكی دیكە و زۆرێك لەئابوریناس و فەیلەسوفان دەستیان كردەوە بەتەپڵ كوتان بۆكۆتایی ومەرگی سەرمایەداریی بەنموونە زیزەك وچۆمسكی و.....هتد.

بێگومان لەم ساتەوەختەشدا كۆی وڵاتانی دنیا گیرۆدەی كۆڤید19 بووە و، یەكێكە لەگەورەترین ڕوداوی مێژوویی كەڕاستەوخۆهەڕەشە لەگیانی مرۆڤ دەكات و ناڕاستەوخۆش بەحوكمی وەستان و سڕبوونی چالاكییە ئابوورییەكان لەڕێگەی بێكاری و شوێنەوارەكانی ، دیسان هەڕەشەیە بۆژیانی مرۆڤ و شارستانییەت .

زاناو فەیلەسوفان كۆكن لەسەرئەوەی كەدنیای دوای كۆڕۆنا زۆر جیاوازدەبێت لەدنیای پێش كۆڕۆنا و . پرسیارەگەورەكە ئەمەیە : بەدیلی نیۆلیبڕالیزم چییە؟ گرنگترین سیناریۆكان ئەمانەن : *  

سۆسیالیزم وئیسلامیزم : یەكەمیان وەك هزرێكی مرۆڤیی ، لەتەواوی وڵاتانی دنیادا مەقبولیەتی هەیە بەڵام لەواقیعدا شتێكی دیكەیە ، زاناوفەیلەسوفانی لیبڕالیزمی كەفۆڕمەلە و پاشان بنەماكانی سیستمی سەرمایەدارییان داڕشت(موڵكایەتی تایبەت ، هاندەری قازانج وكێبڕكێ ،ئازادی چالاكییە ئابوورییەكان ،میكانیزمی نرخ وئابووری بازاڕ) هەروەها دەستە شاراوەكە (یدالخفیە) ی ئادەم سمیس و تیۆرەكانی زاناو فەیلەسوفەكان شتگەلێكی زۆریان بۆسیستمەكە سەرباركرد كەتائێستاش درێژەی هەیە
 . بەپێویستی نازانم بچینەنێو پرسیارگەلێك كەبۆچی سۆسیالیزم لەواقیعدا پراكتیزە ناكرێت یان زەمینەی نەبووە لەڕووسیا و یەكێتیی سۆڤیەتی جاران و، یان لینین غەدری لێكردووە و یان دەگوترێ ئەوە سۆسیالیزم نەبووە بەڵكوسەرمایەداریی دەوڵەتیی بووە وچەندان پرسیاری دیكەش. بەڵام ئیسلامیزم بەحوكمی ئەوەی لەسەرئاستی فكر ،تەواوی دنیاپێی ئاشنانییەو هەروەها كۆی ئایین وئایینزاكان یەكتر ڕەتدەكەنەوە ئەمەلەلایەك و،لەلایەكی دیكە تەنانەت ئەو وڵاتانەی كەئیدیعاشی دەكەن لەشێوەی سیستمێكی ئابووری ،ڕەنگدانەوە و گەشەسەندنی ئابووری لێنەكەوتووەتەوە و هەندێكیشی لە بنەڕەتدا پەیڕەوی ناكەن .
* گەڕانەوە بۆلیبرالیزمی كۆمەڵایەتی /لیبڕالیزمی نوێ : ئەم جۆرەی لیبڕالیزم ئاوێتەبوونی لیبڕالیزمە لەگەڵ دەستتێخستنی دەوڵەت ، بەمانایەكی دیكە بریتییە لەئابوورییەكی تێكەڵ( كەرتی گشتی وكەرتی تایبەت ) . لیبڕالیزمی نوێ سنوورێك دادەنێت بۆ نیۆلیبڕالیزم كەدەوڵەت هەموو دەرگاكانی بۆخستووەتە سەرگازەرای پشت و، هیچ سنوورێكی بۆچاوچنۆكیی سەرمایەدارو كۆمپانیا فرەڕەگەزەكان نەهێشتووەتەوەو ، دامەزراوە تایبەتە زانستییەكان چەكی بایۆلۆجی و قڕكەریان بەرهەمهێناوە كەلەهەمووئان وساتێكدا هەڕەشەیەكی جدیە لەسەرتەواوی زیندەوەران ،پرسی قەتیس بوونی پلەی گەرمیی و پیس بوونی ژینگە ، هەمووئەمانە بەرەنجامی نیۆلیبڕالیزم وفەلسەفەی فەردانیەتە كەبەئاقاری خاڵیكردنەوەی ژیان لەمۆڕاڵ ئاراستەكراوە . * دوای كۆڕۆناو ،لەناوچوونی بەساڵاچوان ودەردەداران لەكیشوەری ئەوروپا و ئەمریكای باكوور ،بەمانایەكی دیكە گەنجبوونەوەیان وەك كۆتایی سەدەی نۆزدەو سەرەتای سەدەی بیستەم ، نیۆلیبڕالیزم بەگڕوتینێكی زیاتر ،ئەحمەق وملهوڕانەتر درێژە بەمۆدێلی خۆی دەدات.

ئەحمەد دەروێش

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی