لەپرسی جولەکەوە بۆ پرسی فەڵەستین

14/05/2021

شێركۆ كرمانج

لەپرسی جولەکەوە بۆ پرسی فەڵەستین
مێژووی هەزاران ساڵ لەچەند دێڕێک

ئەوەی ئەمڕۆ پێیدەگوترێت پرسی فەلەستین لەئەساسدا پرسی جولەکەکان بوو. لەڕاستیدا ‏پرسی فەلەستین لە 1948 لەگەڵ دابەشکردنی فەلەستین لەلایەن نەتەوە یەکگرتوەکان سەرهەڵدەدات و تەمەنی کەمتر لە 100 ساڵە، بەڵام ‏پرسی جولەکەکان بەو غەدرە دەستپێدەکات کە نەبوخوزنەسەری دووەم، پاشایەکی بابلییەکان، ‏لەجولەکانی دەکات‌و تەمەنی زیاتر لە 2500 ساڵە. نەبوخوزنەسەر لە586ی پێش زاینی ‏بەزۆرەملێ جولەکەکان لەئیسرائیل دەگوێزێتەوە بۆ کەنارەکانی شاری بابل لەمیزۆپۆتامیا.

‏هاوکات، نەبوخوزنەسەر زێڕو زیوی ئەو پەرستگایەی جولەکەکانیش دەدزێت کە لەماونت ‏تێمپڵ (پەرستگای سەر شاخەکە، ناوەکەتان لەبیرنەچێت) لە 957ی پێش زاینی‎ ‎‏ ‏دروستکرابوو، دواتریش پەرستگاکە وێراندەکات. لەگۆرانییەکی تیپی بۆنی ئێم کە لە1979 گوتراوە ئەم نەهامەتییە خراوەتەڕوو. ‏

جولەکەکان بۆ سەدان ساڵ لەسەر دەستی فیرعەونەکانی میسر ئازارو دەربەدەری زۆریان ‏چێشت، لەوێ فڕێ دەدرێن بۆ ئەوێ، وەک تۆپ. لەگەڵ هاتنی ڕۆمانەکانیش بۆ ناوچەکە ئیدی ‏دەردەسەری جولەکەکان ئێجگار گەورە دەبێت بەتایبەتی کە ڕۆمانەکان تەبەنی دینی کرستیانی ‏دەکەن‌‌و لە شوێنی پەرستگاکەی سەر شاخ کڵێسایەک دروستدەکەن. کاتێک موسڵمانەکان دێن، ‏عومەری بن خەتاب و یاوەرانی کڵێساکە دەڕوخێنن‌و مزگەوتی ئەلئەقسا لەسەر هەمان ئەو ‏گردەی کە پەرستگای جولەکەکانی لێبوو لە شوێنی کڵێساکە دروستدەکەن. چەند ساڵێک دواتر ‏عەبدولمەلیک بن مەروان قوبەتلسەخرە دروست دەکات ڕێک لەسەر ئەو شوێنەی کە ‏پەرستگای سەر شاخەکەی لێدروستکرابوو، لەسەر نیمچە ئەشکەوتێکی بچوک کە گوایە ‏پێغەمبەری موسڵمانان سەردانی کردوە. ‏

بێجگە لە گرنگی پەرستگاکە بۆ جولەکەکان، هەر ئەو شاخەی، کە ئەو هەموو پەرستگاو ‏مزگەوت‌و کڵێسەی لەسەر دروستکراوە، لای جولەکەکان پیرۆزییەکی تایبەتیی هەیە. ‏جولەکەکان پێیانوایە کە ئەو شاخەی کە پەرستگاکەی لەسەر دروستکراوە یەکەمین بەردی، یان ‏بناغەی، دروستکردنی زەوییە لەلایەن خواوە. ئەمەش شاخەکە دەکات بە چەقی زەوی، چەق ‏لێرە مەبەست ناوکی زەوییە نیە. بەڵکو ئەو خاڵەیە کە بنیاتنانی زەوی لێیەوە دەستپێدەکات‌و نزیکترین ‏خاڵە لە ئاسمان. هاتنی پێغەمبەری موسڵمانان بۆ قودس‌، بۆ سەر ئەم شاخەو لەوێش چوونی بۆ ئاسمان لە ‏ئیسراو میعراج هەر بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە شاخەکە چەقی زەوی‌و نزیکترین خاڵە لە ئاسمان، ‏بۆیە گوایە پێغەمبەری موسڵمانان هاتۆتە ئەم شاخەو لەوێشەوە چووە بۆ لای خوا. ‏

کاتێک خاچپەرستەکان دێن، مزگەوتی ئەلئەقسا دەکەن بە تەویلەی وڵاغان‌و کڵێسا کۆنەکە هەر ‏لەسەر شاخەکە دروستدەکەنەوە. کە سەلاحەدینی ئەیوبی خاچپەرستەکان دەردەکات‌ لە قودس‌، ‏مزگەوتی ئەلئەقسا لەسەر کڵیسا کاوڵبووەکە نۆژەن دەکاتەوە. ‏

لەم هینەو بەردەدا جولەکەکان لە هەمووان زیاتر زەرەرمەند بوون چونکە ئەوەی ڕووخاوەو ‏تێکدراوەو دروستکراوەتەوە لەسەر ئەو شاخە دروستکراوە کە جولەکەکان یەکمجارو یەکەم ‏پرستگای دینی خۆیان لەسەر بنیادنابوو. ئێستا پەرسگاکە کەوتۆتە بنی بنەوە بەتایبەتی دوای ‏ئەوەی کە موسڵمانان قوبەتولسەخرەیان لەسەر دروست کرد. لەو نێوەدا جولەکەکان لە ‏هەمووان زیاتر، لە سەردەمی نەبوخوزنەسەر تا وەعدی بەلەفۆر، بێدەسەڵاترو ‏دەربەدەرکراوتر بوون. ‏

لەمانەش گرنگتر، ئەو هەموو شەڕو ماڵوێرانیە لەسەر خاک‌و شاخ‌و پەرستگاکەی جولەکەکان ‏بووە مایەی ئاوارەیی هەزاران هەزار جولەکە بەسەرتاسەری دنیادا. لە ئاوارەییدا، بەگشتی ‏جولەکان لەلایەن موسڵمانەکان باشتر داڵدەدراون لەوەی کە کرستیانەکان لە ڕۆژئاوا مامەڵەیان لەگەڵ ‏کردون. ‏

لە سەدەکانی ناوەڕاست لە تەواوی ئەوڕوپا بەتایبەتی لە ئیسپانیا بەشێکی زۆر لە جولەکەکان ‏بە زۆروزۆرداری کران بە کریستیان، بۆیە ژمارەیەکی زۆریان ڕوویان لە دنیای موسڵمانان ‏کردەوە بەتایبەتی لەوەی ئێستا پێیدەگوترێت فەلەستین‌و مەغریب. لە سەدەی بیستیش لەلایەن ‏نازییەکانەوە نزیکە شەش ملیۆنیان لێ جینۆساید کرا. بەڵام پێش جینۆسایدکردنیان ‏جولەکەکان لە شاری بازل، لە سویسرا، کۆنفرانسێک دەبەستن‌و بڕیاری دامەزراندنی دەوڵەتێک ‏بۆ خۆیان دەدەن لە نیشتیمانی ئەژدادو ئابائیان. ‏

هەوڵەکانی جولەکەکان بەسەرۆکایەتی هێرتزل وەعدی بەلفۆری لە1917دا لێ شین دەبێت، ‏کە به‌ریتانیای مەزن بڕیاردەدات پشتیوانی جولەکەکان بکات لە دامەزراندنی دەوڵەتێک بۆیان. ‏جینۆسایدەکەی نازییەکان وایکرد کە کۆمەڵگەی نێوەدەوڵەتی پشتیوانی لە بیرۆکەکەی ‏جولەکەکان لەگەڕانەوەیان بۆ ئیسرائیل‌و دروستکردنی دەوڵەتێک بکات. 

لەگەڵ هاتنی بەریتانیا بۆ ناوچەکەو دەرپەڕاندنی عوسمانییەکان، ئیدی جولەکەیەکی زۆر ‏لەسەر داوای سەرکردەکانیان گەڕانەوە بۆ ئیسرائیل، هەم هێزی سەربازیان بنیاتنا هەم خاک‌و ‏زەویان لە عەرەبەکان کڕی. لەوانەش گرنگتر لە کارە دیبلۆماسییەکانیان بەردەوام بوون.‏

کاتێک بەریتانیا لە1947 بڕیاری کشانەوە دەدات لەفەلەستین، ئیدی پرسەکە ڕادەستی نەتەوە ‏یەکگرتوەکان دەکات. نەتەوە یەکگرتوەکان بڕیاری دابەشکردنی فەلەستین لە1948 دەدات. ‏نزیکەی نیوەی خاکی فەلەستین درا بەعەرەب‌و لەنیوی کەمێک زیاتر درا بەجولەکەکان، ‏بەڵام زیاتر بیابان بوو ئەوەی بەر جولەکەکان کەوتبوو. فەلەستینیەکان پێشنیارەکەیان ‏قەبوڵنەکردو جولەکە قەبوڵیان کرد. لەم نێوەدا عەرەبەکان شەڕیان بە جولەکەکان فرۆشت‌و ‏جولەکەکانیش لەبەرئەوەی باشتر خۆیان بۆ شەڕ ئامادەکردبوو ئیدی خاکێکی زۆریان لەفەلەستینیەکان داگیرو زەوتکردو بە‏ملیۆنانیان لێ ئاوارەکردن. لەوکاتەوە، واتە لە 1948، ئەوەی وەک پرسی جولەکە ناسرابوو ‏ئیدی بوو بەپرسی فەلەستینییەکان.‏

لەبەشی داهاتوو، قسە لەسەر پرسی فەلەستینیەکان دەکەم لە 1948وە تائێستا. لەبەشی ‏سێیەمیش قسە لەسەر دوا پێشهاتەی شەڕی حەماس‌و ئیسرائیل دەکەم.‏

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی