ئیبراهیم میکە عەلی
پوختەی توێژینەوە
پێشتر و لەبۆنەی جۆراوجۆردا یان لە سەرچاوە مێژووییەکاندا لەسەر لایەنەکانی کەسایەتیی و ژیان و هەوڵ و چالاکیەکانی مەحموودخانی دزڵی (١٨٧٠ - ١٩٤٦) قسە کراوە، بەڵام تا ئەو جێگەی لێکۆڵەری ئەم بابەتە دەستی پێی ڕاگەیشتبێت و ئاگای لێبێت قسە نەکراوە لەسەر ئەو لایەنە گرنگەی: کە بۆچی مەحموودخان بۆ لەشکرکێشیەکەی ٢٠/٥/١٩١٩ی ئازاد کردنی سلێمانی، ڕێگە و ڕێڕەوی (دزڵی - پێنجوێن - شارباژێڕ - سلێمانی) گرتوەتە بەر و ڕێگە و ڕێڕەوی (دزڵی - خورماڵ - شارەزور - سلێمانی) نەگرتووەتە بەر؟ لە کاتێکدا کە ڕێگە و ڕێڕەوی یەکەم: سەخت و دوور و دژوار و ڕێگە و ڕێڕەوی دووەم: نزیک لە ناوچەی نفوزی خۆی و تەخت و نزیک و پڕ ئاوەدانی تر بووە.
ئەم لێکۆڵینەوەیە تایبەتە بە قسەکردن لەسەر ئەو بابەتە و وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارە جەوهەرییە و قسەکردن لەبارەی ژمارەی هێزەکەی مەحموودخانەوە، هەوڵ دراوە دیوە شاراوەکانی نهێنی پشت هەڵبژاردنی ئەو ڕێڕەوە و چەند ڕەهەندێکی تری ئەو لەشکر کێشییە بخرێنە ڕوو کە تا ئێستا تیشکیان نەخراوەتە سەر و قسەیان لەسەر نەکراوە.
لەبەر ئەوەی لەسەرچاوە مێژووییەکاندا بەوردی قسە لەسەر ئەم بابەتە نەکراوە، بۆیە لێرەشدا نەتوانراوە بۆ سەرجەم لێکدانەوەکان بەتەنها پشت بەسەرچاوەی نوسراو ببەسرێت، بۆیە لەگەڵ پشت بەستن بە سەرچاوەکان، پشت بە ئامرازی چاوپێکەوتن و موشاهەدە (بینینەوە و سەرنجدانی شوێنی ڕوداو و ڕێڕەوی هێزجوڵاندنەکە) ش بەسراوە.
گوند یان شارەدێی دزڵی یەکێکە لە گوندە گەورە و مێژوویی و کاریگەرەکانی هەورامان لە دیوی ئێرانەوە، لە مێژوی هاوچەرخدا دوای شارۆچکەی نەوسود و گوندی هانەگەرمڵە بە گرنگترین ناوەندی فەرمانڕەوایی سەردەمی فەرمانڕەوایی سان و خانەکانی هەورامان دادەنرێت و پایتەختی هەورامانی شەمیانە و گوندێکی کوێستانیی و گەشتیاریی هەورامی نشینە، ناوەکەی لە بنەڕەتدا (دژڵە) بووە کە لە هەورامیدا بە واتای قەڵای بچوک دێت و دواتر گۆڕدراوە بۆ دزڵی.
دەکەوێتە ٢٨ کیلۆمەتری شاری سەوڵاوا و ١١٥ کیلۆمەتری شاری سنەوە و لە ڕووی کارگێڕییەوە سەربە شاری سەوڵاوایە و بەپێی سەرژمێری ساڵی ٢٠٠٦ دانیشتوانەکەی ٢٦٢٧ کەسە، لە دیوی باشورەوە هاوسنورە لەگەڵ گوندی زەڵم و گوندی دەرەو مەڕیٛ و شارۆچکەی خورماڵ. ١
لە کەسایەتییە دیارەکانی ئەم گوندە بێجگە مەحموودخان و بنەماڵەکەی، زانای ئایینی و شاعر و کەسایەتی ناودار مەلا حەسەنی دزڵییە.
پەنجەرەی یەکەم
ئاشکرایە کە ناوەندی حوکمڕانیی مەحموودخانی دزڵی، شارەدێی دزڵی بوە و لەوێوە دەسەڵاتی هەبووە بەسەر ناوچەکانی: هەورامانی تەخت و بەشێک لە هەورامانی ژاوەرۆ و دۆڵی شەمیان و مەریوان و چەند گوندێک لە هەورامانی ئەمدیو وەک گوندەکانی: زەڵم و هانەو قوڵی و هیٛڵانپیٛ و بانیشار.
لەو کاتەشدا کە پەیامەکەی شێخ مەحموودی لە ڕێگەی ئەحمەد خواجەوە بەدەست گەیشتووە و شێخ داوای لێکردووە بەناوی زیارەتی مەزاری کاک ئەحمەدی شێخەوە بێت بە هانای دەسەڵاتەکەیەوە، مەحموودخان خۆی و ڕاوێژکارەکانی هەر لە شارەدێی دزڵیدا بوون. 2
دوای وەرگرتنی پەیامەکە و ڕاوێژ لەگەڵ دەستەی ڕاوێژکارەکانیدا کە ئەحمەد خواجە لە بیرەوەریەکانیدا نوسیویەتی: لە کوڕەکانی و کوێخا و مەلا ناودارەکانی گوندەکان پێک هاتووە، مەحموودخان بڕیاری هاتوەتە سەر ئەوەی کە بچێت بەدەم داوا و بانگەوازەکەی شێخ مەحموودەوە، بۆ سەرلێشێواندنی دوژمن و چەواشەکردنی هەواڵنێرەکانی ئینگلیز، بەناوی زیارەتی مەزاری کاک ئەحمەدی شێخەوە 3 کەوتوەتە کۆکردنەوەی پێویستییە لۆجیستییەکانی هێزەکەی، بە نهێنیش پەیوەندی کردووە بە کەسە متمانەپێکراوەکانیەوە هەتا سوارچاک و تفەنگچی شەڕکەری بۆ ڕەوانە بکەن گوایا بۆ پارێزگاری و هاوڕێیەتی لە سەفەری زیارەت و سەردانەکەیدا بۆ سلێمانی.
زۆرێک لەسەرچاوەکانی وەک کتێبی:
- یادداشت، ڕەفیق حیلمی.
- چیم دی، ئەحمەد خواجە.
- مێژوی ڕاپەڕینی کورد، عەلائەدین سەجادی.
- مەحموودخانی دزڵی، عومەر مەعروف بەرزنجی.
- سیاست إیران در قبال کُردها، هردی مهدی میکە.
- سی. جی. أدموندز، کورد و تُرک و عَرب.
لە باسی لەشکرەکەی مەحموودخاندا نووسیویانە کە لەشکرێکی زۆر و پڕچەک و سوارە بووە و سەرچاوەکان ژمارەی جەنگاوەرەکانیان لەنێوان٣٠٠ - ٤٠٠٠ کەسدا مەزەندە کردووە ١ و هۆکاری ئەم جیاوازییەش لە خەمڵاندنەکاندا وەک دواتر ڕوون کراوەتەوە، بۆ ئەو پلانە سەربازییەی مەحموودخان دەگەڕێتەوە کە لەشکرەکەی دابەش کردووە بەسەر چەند دەستەیەکی تایبەتدا و جوڵەی دەستەکانیش جیاوازییان هەبووە و بەشێوەی زنجیرەیی و بەدوای یەکتردا دەستەکان گەشتونەتە شارباژێڕ و نزیک سلێمانی، بەهۆی دووریی ڕێگەی نێوان دزڵی و سلێمانیشەوە وەک لە ئامادەکارییەکانی مەحموودخاندا دیارە، لانیکەم چەند شەووڕۆژێک لەڕێگەدا ماونەتەوە.
سەرچاوە مێژووییەکان، سوپای ئینگلیزی داگیرکەر و بەکرێگیراوە خۆجێییەکانی بە فەرماندەیی میجەر دانلیس لەوکاتەدا لەسلێمانی بە ٢٠٠٠ کەسی پیادە و ٤٠٠ سوارە مەزەندە دەکەن. 2
ئەمانە و چەندین ئاستەنگ و وێستگەی تری سەربازیی و ئەمنیی و ئابوریی لەبەردەم مەحموودخان و لەشکرەکەیدا بوون تا بەسەلامەتی گەیاندونیەتە سەر چیای گۆیژە و سازی کردوە بۆ ڕووبەڕوو بونەوە لەگەڵ سوپای ئینگلیزی داگیرکەر و بەکرێگیراوەکانیدا کە سوپایەکی زۆر و پڕچەک و سوارە و پیادە بووە.
ئەم زانیارییانە پێمان دەڵێن: گواستنەوەی هێزێکی لەوچەشنە لە هەورامان و گوندی دزڵییەوە بۆ سلێمانیی و بڕینی 200 کیلۆمەتری وشکانی لەهەڕەتی وەرزی بەهاردا و بەناو دەیان گوند و شارو شارۆچکەدا و شاردنەوەی زانیارییەکان لە هەواڵگر و هێزە ئاسمانیەکانی ئینگلیز، چەشنێکی گرنگە لە هونەری سەربازیی و پارتیزانیی.
پەنجەرەی دووەم
لەبەر ئەوەی وەک پێشتر گوترا: وردەکاریی ئەم لەشکرکێشییە لە سەرچاوە مێژووییەکاندا تۆمار نەکراوە بۆیە، لێکۆڵەر ناچارە پشت بە گێڕانەوەی دەما و دەم و شرۆڤەی ڕووداوەکان بەپێی ئەنجام و ڕەوتی ڕووداوەکان و بەڵگە بەردەستەکان ببەستێت بۆ کێشانی وێنایەکی نزیک لەڕاستییەوە لە بارەی زۆرێک لە ڕوداوەکانی ئەو سەردەمە و هێزجوڵاندنەکەی مەحموودخانەوە.
بۆیە بۆ تێگەیشتن لە سروشتی لەشکرکێشییەکە هەر دەبێت پەنا ببەینەوە بەر سەلیقە و هونەری بەڕێوە بردن و دونیابینیی و هونەری سەربازیی مەحموودخان خۆی تا پێمان بڵێت: گواستنەوەی ئەو هێزە کە چەشنەکەی و سام و هەیبەتەکەی گرنگترە تا ژمارە و قەبارەی، لەو هەلومەرجە ناهەموارەدا دەشێت بەم شێوەیە بووبێت:
- بە پێی سەرجاوەکان و یاداشتەکان و ڕای شارەزایانی ناوچەکە، نەخشەی ڕەوتی هێزجوڵاندنەکەی مەحموودخان لە دزڵیەوە تا سلێمانیمان کێشاوەتەوە . 3
- بە تێگەیشتنی دووقۆڵی نێوان: ئەحمەد خواجە وەک نوێنەری شێخ مەحموود و مەحموودخان ئاراستە و کاتی لەشکر کێشییەکە و وادەی گەیشتنی بە سلێمانی دەسنیشان کراوە.
- داڕشتنی نەخشەی کاری چالاکیەکە و ئامانج لە لەشکرکێشییەکە لە پەیامەکەی شێخ مەحمووددا دیاریی کراوە.
- هەڵبژاردن و دەسنیشانکردنی ڕێگەیەک کە بە ئەمین و سەلامەت بزانرێت و هەواداری هەم خان و هەم شێخ مەحموودی لەسەر بێت بەم شێوەیە: دزڵی... لێواری سنوریی دزڵی سورێن کانیمانگا... پێنجوێن... ناڵپارێز... پاڕەزان... حاجی مامەن... باراو... وێڵەدەر... گۆیژە.
بەپێی لێکدانەوەی شارەزایانی ناوچەکە ١ وردەکاریی ڕێڕەوی جوڵەی دەستە سەربازییەکانی لەشکرەکەی مەحموخان، دەشێت بەم شێوەیە بووبێت: دزڵی... لێواری سنوری نێوان عێراق ئێران... گۆخڵان... دەرەوەرگان... نزارە... هەنگەژاڵ... وریاوا... ساڵیاوا... ڕێگەی پیرەژن گلێن... ڕەنگێنە... شێخەڵمارێن... قەڵاتێ... پاڕەزان... حاجی مامەن... سێدەر... نێوان شوٙکێ و وەنەرێنە... شارستێن... کانی گوڵ... عازەبان... کانی گەورە... ئەو شوێنەی کە لە هەشتاکانی سەدەی ڕابوردودا پێیان دەگوت: داری حسک... وێڵەدەر.
- دابەشکردنی لەشکرەکە بەسەر چەند دەستەیەکدا و ڕابەرایەتی کردنی دەستەی سەرەکی و یەکەم لەلایەن مەحموودخان خۆیەوە و سپاردنی دەستەکانی تر بە چەن بەگ و کوێخا و کەسی متمانە پێکراوی تر لەلایەن خانەوە و دیاری کردنی کاتی دەرچوون و ئاراستەی جوڵەی هەر دەستەیەک، بەچەشنێک نە هێندە دووربن لەیەکەوە کە هانایان بەیەکتر نەگات و نە هێندەش نزیک بن لەیەکەوە کە لە ئەگەری هێرشی هەوایی یان ڕووبەڕووبونەوەدا هەردوکیان بەر شاڵاوی هێزی هەوایی یان وشکانی دوژمن بکەون.
لەم بارەیەوە ئەحمەد خواجە لە کتێبی (چیم دی) دا دەڵێت: (ئەو ڕۆژە پاشنیوەڕۆ گەڕامەوە، شەو لە پاڕەزان بووم گوتیان لەشکری مەحموودخان ئیمڕۆ لێرانەوە ڕابورد. لەپێش گەیشتنەوەی ئێمەدا مەحموودخان و لەشکرەکەی گەیشتبووە کانی سارد.
پاش دوو ڕۆژیش حەمەڕەشید بەگی وەیسەیش لەسەر ڕاسپاردەی خانی دزڵی بە لەشکرەوە گەیشتە کانی سارد.
لەشکری هەورامی ١٢٠٠ چەکدار لەبەینی دارو دەوەنی کانی ساردا بڵاو بوونەوە). 2
لەم یادداشتە کورتەدا ئەحمەد خواجە باسی لە دوو دەستە کردووە کە مەحودخان وەک فەرماندەی گشتیی و سەردەسەی یەکەم و حەمەڕەشید بەگی وەیسەش وەک سەردەسەی دووەم و لەدوو کاتی جیاوازدا کە دوو ڕۆژیان بەین بووە گەیشتونەتە گوندی کانی سارد.
- داڕشتنی پلانێکی لاوەکی بۆ سەرقاڵ کردنی دوژمن و بەکرێگیراوەکانی لە هەڵەبجە بۆ ئەوەی نەوەک لە پشتەوە زەفەر بە لەشکرەکەی خان ببەن یان لەکاتی نەبونی خاندا پەلاماری ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی بدەن، ئەوەش بەو پلانەی کە هاوکات لەگەڵ جوڵەکەی خان و گەیشتنیدا، هێرش بکرێتە سەر هەڵەبجە و حاکمی سیاسی بەریتانیا بە دیل بگیرێت و دانوستان ساز بکرێت لەسەر چۆنیەتی ئازاد کردنی.
ڕەفیق حیلمی لە کتێبی یادداشتدا نوسیویەتی: پێش ئەم هەرایە خەتی کەرکوک بڕابوو، لەبەر ئەمە هەواڵی شۆڕش و گرتنی سلێمانی لە ڕێی هەڵەبجە و خانەقینەوە دوای دوو ڕۆژ ئەگاتە بەغدا، ویڵسوٙن بە فڕۆکە هاتە سلێمانی و بەسەر دەبۆکەوە گەڕا و مەنشورێکیشی بۆ شێخ خستە خوارەوە. لەم مەنشوورەدا داوای ئەوەی لێ ئەکرد کە بۆ چاوپێکەوتنی ویلسۆن و گفتوگۆ بچێتە بەغدا. شێخ بە واستەی ئینگلیزەکانەوە کە لە دەبۆ گیرابوون هەندێ شەرتی دانابوو، ئەم چاوپێکەوتنە کە دەستی نەدا بۆ ویلسۆن. دوای ئەمە ویلسۆن چووە هەڵەبجە. حاکمی ئەوێش لەلایەن هەورامیەکانەوە گیرابوو. ویلسۆن نەیتوانی یارمەتی ئەم حاکمە بدا، بەڵام دوای بەینێک بەیارمەتی خانمی وەسمان پاشا (عادیلە خانم) لەدیلی ڕزگاری بو و خۆی گەیاندە خانەقین. خانمییش لە پاداشتی ئەم خزمەتەدا بوو بە خان بەهادوور. ١ *
- دیاریی کردنی وێسگە سەرەکیەکانی مانەوەی لەشکرەکە بە شێوەیەک بەر ئەو گوند و ناوچانە بکەوێت کە دۆست و هەواداری شێخ مەحموود بوون بۆ نمونە: گوندی حاجی مامەن لە شارباژێڕ کە سەید و شێخ و کەسە قسەڕۆیشتوەکانی ناوچەکە وەک: سەی ئەحمەد لە حاجی مامەن هەواداری شێخ مەحموود بوون و هاوکار بوون بۆ مانەوەی لەشکرەکەی خان و وچاندانی.
پەنجەرەی سێیەم
گرتنە بەری ئەم ڕێکارانە بە دوو ئامانج بووە:
١- بەمەبەستی گەیشتنی سوپاکە بە سەلامەتی بۆ سلێمانیی و توانای ڕاپەڕاندنی ئەرکەکەی کە تەمێ کردنی مێجەرسۆن و سوپای داگیرکەر و دەربازکردنی سلێمانی و دەسەڵاتەکەی شێخ مەحموود بوو لە ژێر پەردەی زیارەتی مەزاری کاک ئەحمەدی شێخدا.
٢- خۆلادان لە ڕووبەڕووبونەوەی لاوەکی لەگەڵ ئینگلیزەکان و بەکرێگیراوەکانیان لە ناوچەکانی هەڵەبجەو شارەزوور، چونکە هەڵەبجە و شارەزوور و ڕیٛگەی سەرەکیی نێوان هەڵەبجە و هەورامان - سلێمانی لەو کاتەدا لە ژێر ڕکێفی داگیرکەری بەریتانیدا بووە.
٣- ئامانج لە دابەش کردنی لەشکرەکە بەسەر چەند دەستەیەکدا دەشێت ئەم خاڵانەی خوارەوە بووبن:
- لەبەر ئەوەی ئامانجی جوڵەکە بە زیارەتی مەزاری کاک ئەحمەدی شێخ ڕاگەیەنراوە و زیارەتی مەزارێکیش زیاد لەدەستەیەکی پارێزگاریی پێویست نییە، بۆیە ئەگەر خان بە ناچاریی تووشی هەچ ڕووبەڕوو بوونەوەیەک ببوایەتەوە تەنها دەستەیەکی لەگەڵدا بووە.
- بۆ ئەوەی ئەگەر بەر هەر هێرشێکی ئاسمانی یان زەمینیی بکەون کەمترین زیانیان بەر بکەوێت و لە ڕێڕەوی خۆیان نەترازێن و زۆرترین ژمارەی لەشکرەکە بگات بە ئامانجەکەی.
- سەرەڕای ئەوەی لەسەر ڕاسپاردەی فەرماندەی سەرەکیی لەشکر (مەحموودخان) جەنگاوەرەکان هەریەکەو مەتارەی ئاو و ١٠٠ فیشەک و هەمبانەی تایبەت بەخۆی پێبووە کە بەشی دە ڕۆژ توی وشک و نان و پێداویستیی تێدا بووە، دابەشکردنی لەشکرەکەش بەسەر چەند دەستە و کاتی جیاوازدا، بە مەبەستی ئاسانکاریی بووە بۆ دابین کردنی شوێنی مانەوە و خۆراکی لەشکرەکە و دەسخستنی ئالیک و پەناگە بۆ ئەسپەکانیان لەو وێستگانەدا کە لێی دەمانەوە.
پەنجەرەی چوارەم
بۆ ئەوەی کەمێک لە سروشتی ئیدارەدانی مەحموودخان بۆ لەشکرەکەی تێبگەین، ناچارین بگەڕێینەوە بۆ ئەو سەرچاوانەی کە باسیان لە چەند لایەنێکی لەشکرکێشییەکە کردووە:
* ئەحمەد خواجە لە کتێبی (چیم دی) دا بەسەرهاتێک دەگێڕێتەوە و نوسیویەتی: پاش نیوەڕۆ چووم بۆ دزڵی، کە زۆر نزیک بوو لە هەوارگەکە. ئەمە وێنە و یادداشت و بینینەکەی مەحموودخانی دزڵییە، من لەو باوەڕەدا نەبووم لە دزڵیدا شتێک ببینم کە بە درێژایی ژیانم یادی بکەم.
- دیوەخانەکەی دوو نهۆم و بە وشکە بەرد بە بێ گەچ و قوڕ بینا کراوە،
- لەسەر سەربانەکە ئاڵایەکی کوردستان داکوتراوە و دەلەرێتەوە،
- لە ژێر ئاڵاکەدا بۆریەژەنێک وێستابوو کاتی نان خواردن و پیێش بانگ لەهەموو کاتێکدا و ژەمێکدا بە بۆری مۆسیقا ئاگادار دەکران،
- گەیشتمە دیوان مەحموودخان ماوەیەک هات بەپیرمەوە زۆری پێ خۆش بوو،
- نامەکەم پێدا وەری گرت و ماچی کرد و ڕووی کردە کۆمەڵی پیران و وتی: کوێخا زۆراب مەلا بانگ بکە.
- هات بۆی خوێندەوە و وتی: سەر... دارایی... کوڕ... عەشرەت... لەهەموو پێشتر گیانی خۆم و فاتمەخان لە پێناوی شێخ مەحمووددایە.
- تێگەیشتم لە هەموو دێهاتەکانی پیاوێک ، کوێخایەک، بەناوی کۆمەڵی پیران لە دزڵی بۆ پرس و پێکهێنانی کاروبار بەڕێوەبردن، وەک خەرج، باج، زەکات، دەیەک لای خۆی بوون و هەموو پیاوێکی هەورامی دەبێت تفەنگێک و ١٠٠ فیشەک، هەمانەیەکی بچوکی پڕ لە توێشوو بە جوتێک کڵاشەوە ئامادە بێ و لەناو هەمانەکەدا تووی وشک، مێوژ، نانی دەڕۆژی تێدا بێت). ١
هەروەها لەهەمان سەرچاوەدا هاتووە: لەوکاتەدا پیادەی لیڤی لە فەرماندەیی ڕەزا بەگ و سوارەی لیڤی لە فەرماندەیی جەمال عیرفاندا لە بناری گۆیژە و سەرکارێزی حسێنە جۆڵا لە چادردا بوون.
بەڵام مێجەرسۆن، شێرەکەی ویلسن شەوی ٢٠/٢١ ی مایس ١٩١٩ سەری خۆی دەرکرد و چوو بۆ کەرکوک، دانلیس و هێزەکەی کرد بە تەڵەی مەرگەوە. 1
هەروەها ئەدموندز لە کتێبی (کورد و تُرک و عَرب) دا باس لە ڕۆڵی کاریگەری مەحموودخان دەکات کە چۆن لە دیوی ئێرانەوە پەلاماری داگیرکەری داوە و لە دیوی عێراقیشەوە پشتیوانی و بەشداری کاریگەری هەبووە لە شۆڕشەکەی شێخ مەحمووددا و لە هەمان کاتدا پەیوەندیشی کردووە بە ئەتاتورکەوە بۆ دەسخستنی پشتیوانی دژ بە داگیرکەری ئینگلیز. 2
ئەگەر قۆناغێک ئەولاتر بڕوانین دەبینین مەحموودخان سەرەڕای پەیوەندی گەرم و گوڕی لەگەڵ سمکۆی شکاک و سەردار ڕەشیدی ئەردەڵان و شێخ نەجمەدینی بیارە و شێخ مەحموودی حەفید و ئەوانی تریشدا، بیرکردنەوە و دونیابینی مەحموودخان سنورە خۆجێییەکانی بەزاندووە و بۆ ڕووبەڕووبونەوە لەگەڵ سیاسەتەکانی دەوڵەتی ناوەندی ئێران، وەک لە کتێبی (سیاست إیران در قبالی کُردها ١٩٢١ - ١٩٤١) نوسینی د.هردی مهدی میکە هاتووە: (مەحموودخانی دزڵی بۆ دەستەبەر کردنی ئامانجەکانی خۆی و ڕووبەڕوو بونەوە لەگەڵ سیاسەتەکانی دەوڵەتی ناوەندی ئێران و هەژمونی ئینگلیزەکان لە ناوچە کورد نشینەکاندا، لەساڵی ١٣٠٠ هەتاویی، چەند بۆنەیەکی قۆستوەتەوە و بۆ هەمان مەبەست لە دوتوێی نامەیەکدا بۆ کەمال ئەتاتورک سەرۆک کۆماری ئەوکاتی تورکیا دۆستایەتی خۆی بۆ تورکەکان دەربڕیوە، بەڵام دوای ئەوەی ئامانجی تورکەکانى لە ناوچە کوردنشینەکاندا بۆ دەرکەوتووە، لەو پەیوەندیەی نا ئومێد بووە و دەستی لێ شۆردوون.
بەپێی بەڵگەنامەیەک لە وەزارەتی موستەعمەراتی ئینگلیز بە ژمارەی ١٩-٧٣٠ c.o. لە بەرواری ٩/٢/١٩٢٢ز نوێنەری پایەبەرزی ئینگلیز لە عێراقدا لە دوتوێی ڕاپۆرتێکدا کە بۆ وەزارەتی موستەعمەراتی ناردووە هەواڵی داوە کە مەحموودخانی دزڵی لە بیری بەستنی پەیوەندیدایە لەگەڵ مستەفا کەمال ئەتاتورکدا تا لەو ڕێگەیەوە چەند کێشەیەک لە ناوچەکانی هەورامان و هەڵەبجەدا بنێتەوە، بۆیە نابێت ئەم پرسە نادیدە بگیرێت). 3
دەرەنجام
پاش ئەم تاوتوێ و لێکدانەوانە لێکۆڵینەوە دەگاتە ئەو ئاکامەی کە:
- مەحموودخان ئەنجومەنی ڕاوێژکاریی و سەرای فەرمانڕەوایی هەبووە و ئاڵای کوردستان بەسەر سەرای حوکمڕانیەکەیەوە شەکاوە بووە و کارەکانی ڕێکخراو بوون.
- هەڵبژاردنی ڕێڕەوی هەورامان - پێنجوێن - شارباژێڕ - سلێمانی لەلایەن مەحموودخانەوە بۆ پاراستنی لەشکرەکەی بووە لە ڕووبەڕووبونەوەی لاوەکی و گەیاندنی لەشکرەکە بە کۆکیی و سەلامەتی بۆ سلێمانی.
- هەڵنەبژاردنی ڕێڕەوی هەورامان - شارەزوور - سلێمانیش لەبەر هەمان هۆکار بووە.
- لەشکرەکە هەمووی نە لەیەک ڕەتڵدا بووە نە لەیەک کاتدا جوڵاوە، ڕێڕەوی لاوەکیشیان گرتوەتە بەر بەڵام ئامانجی گەیشتنیان یەک بووە.
- هاوکات لەگەڵ لەشکرکێشیەکەیدا بۆ ئازادکردنی سلێمانی، چەند پلانی سەربازیی لاوەکی هەبووە، لەوانە هێرش کردنە سەر هەڵەبجە و بەدیل گرتنی حاکمی سیاسی ئینگلیز لە هەڵەبجەدا، بەمەستی سەرقاڵ کردنی دوژمن و پاراستنی بەرەی پشتەوە.
- هەر جەنگاوەر و تفەنگچییەک، تفەنگ و پێڵاو و مەتارەی ئاو و هەمانەی تایبەت بەخۆی و نان و توی وشک و مێوژ و پێداویستی سەرەکیی بەشی دەڕۆژ و ١٠٠ فیشەکی پێبووە.
- لەو لەشکرکێشییەدا مەحموودخان سەرکەوتوو بووە لە پلانەکانیدا و ئامانجەکانی پێکاوە و ئەمە یەکەم لێکۆڵینەوەیە لەم بوارەدا دەکرێت.
نەخشەی ژمارە (١) ئامادە کردنی ئومێد ئیبراهیم مەیکە عەل
سەرچاوەکان
١- ئەحمەد خواجە، چیم دی، ئامادەکردنی سدیق ساڵح.
٢- عومەر مەعروف بەرزنجی، مەحموودخانی دزڵی، چاپی دووەمی بژارکراو، ٢٠٠٠.
٣ - عەلائەدین سەجادی، مێژوی ڕاپەڕینی کورد.
٤ - سی. جی. أدموندز، کورد و تُرک و عَرب، ترجمة: جرجيس فتح الله، دار آراس للطباعة والنشر، منشورات الجمل.
٥ - هردی مهدی میکە، سیاست إیران در قبال کُردها، (١٢٩٩ - ١٣٢٠ش \ ١٩٢١ - ١٩٤١م) ٢٠١٩م ١٣٩٨ش.
٦- ڕەفیق حیلمی، یادداشت، کوردستانی عێراق و شۆڕشەکانی شێخ مەحموود.
