شێرکۆ کرمانج

دوای دەستبەسەركردنی ساڵح موسلیم لە پراغ، پایتەختی چیك، خەڵكێكی زۆر لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان هێرشیان كردە سەر وڵاتە ئەوڕوپییەكان‌و دامودەزگاو دامەزراوەكانی. هەندێك لەوانە توڕەیی‌و خەمخۆریی بوو سەرچاوەی ڕەخنەو هێرشەكانیان بەڵام هێرش‌و ڕەخنەكانی هەندێكی دیكە هەڵقوڵاوی پاشخانی ئایدیۆلۆجی بوو جا چ ئیسلامییەكان بووبن یان چەپی توندڕەو. بێجگە لەم دوو گروپە خەڵكانێكیش هەبوو لە كەم شارەزایی لە سیستەمەكانی ڕۆژئاواو ئەوڕوپا گلەیی‌و هێرشەكانی خۆیان دەكرد. 

لەم كورتە بابەتە هەوڵدەدەم  چوارچێوە تیورییەكانی لیبرالیستەكان بكەم بە دیدگایەك بۆ تیشك خستنە سەر ئەم بابەتەو هۆكارەكانی بەهەڵە تێگەیشتن لە سیستەم‌و شێوازی كاركردنی دامەزراوە دەوڵەتییەكان بخەمەڕوو.    
سەرەتا دەمەوێت ئەوە بڵێم كە لەماوەی چەند ڕۆژی ڕابردو، بەتایبەتی لەوەتەی هێرشەكانی توركیا بۆ سەر عەفرین دەستیانپێكردوە بەزەقی بێدەنگیی  وڵاتانی ڕۆژئاوا هەستیپێدەكرێت. لەوكاتەوە منیش بەبنەما لەسەر تێگەیشتنی ڕیالیستەكان بۆ سیاسەتی نێودەوڵەتی چەندجارێك باسم لە كەمبایەخیی بەهاو ئەخلاق كردوە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان. ئێستاش هەر پێموایە كە ڕیالیستەكان تاڕادەیەكی چاك لێكدانەوەكانیان لەو پەیوەندە ڕاستە، بەدەربڕینێكی دیكە بۆچوون‌ تێگەیشتنەكانیان ڕێی تێدەچێت. 

سەرەڕای ئەوە من هەمیشە پێموایە كە هیچ قوتابخانەیەكی فكریی یان تیورێك ناتوانێت هەموو دیاردەكان‌و یان ڕووداو پێشهاتەكان شەرح‌و تەفسیل بكات. هاوكات پێموایە بۆ تێگەیشتن لە هەڵسوكەوتی وڵاتەكان‌و دامەزراوەكانیان ناتوانین بەگەڕانەوە بۆ یەك تیور، یەك بیرمەند یان یەك قوتابخانەی فكری تێیبگەین، یان هەموو دیوەكانی دیاردەكە ببینین‌و وەڵامی پرسیارەكانمان دەستكەوێت. 

ئەو تیورەی كە دیاردەیەك باش ڕوندەكاتەوە لەوانەیە بۆ ڕونكردنەوەی دیاردەیەكی دیكە كورت بێنێت. بۆنمونە، كاتێك باس لە بێدەنگی وڵاتانی ڕۆژئاوا دەكەین لەبەرابەر هێرشەكانی بۆ سەر عەفرین ئەوە تیوری ڕیالیستەكان وەڵامێكی چاكتری پێیە بەبەراورد لەگەڵ تیورەكانی دیكە. ڕیالیستەكان لە حالەتێكی ئاوەهادا بێدەنگیەكە بۆ بێبایەخی ئەخلاق‌و بەها مرۆییەكان لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان دەگێڕنەوەو دەڵێن ئەوە بەرژەوەندییەكانە كە سەرچاوەی بڕیارو هەڵوێستی وڵاتەكانە لەبەرابەر وڵاتێكی دیكە. 

بەڵام ئەگەر ئەوە بەبیر خۆمان بێنینەوە كە ڕیالیستەكان پێیانوایە كە دەوڵەت (state) یەك یەكەی سیاسیەو بە یەك دەنگ‌و بە یەك ڕەنگ‌و بە یەك زمان قسەدەكات ڕەفتار دەنوینێت ئەوە لە پەیوەند بە ئازادكردنی ساڵح موسلیم بۆمان دەردەكەوێت كە تیوری ڕیالیستەكان كورتدەهێنێت. 

پرسیارەكە ئەوەیە كە بۆو لەچیدا تیوری ڕیالیستەكان كورت دەهێنێت؟ لە وەڵامدا دەڵێین ئەگەر دەوڵەت یەك یەكەی سیاسی بێت كەواتە هەموو دامەزراوەكانی دەبێت بە یەك دەنگ‌و بەیەك ڕەنگ‌و بە یەك زمان قسەبكەن‌و ڕەفتار بنوێنن، هاوكات لەسەر یەك بنەما پرسەكان هەڵبسەنگێنن‌و بڕیاری لەسەر بدەن. ئەوەش بەو مانایەیە كە‌ دەبوایە چیك بەرژەوەندییەكانی خۆی ڕەچاوبكردایەو لەسەر داوای توركیا ساڵح موسلیمی نەك هەر ئازاد نەكردبا بەڵكو ڕادەستی توركیا بكردایەوە. كەچی ئەوەی بەدیكرا ئەوەبوو كە دامەزراوەی دادگا لە دەوڵەتی چیك عەدالەت‌و ڕاستیی‌و بەڵگەی كردن بە بنەماكانی هەڵسەنگاندنی كەیسەكە نەك بەرژەوەندی‌و قازانج. بەواتایەكی دیكە، دادگای چیك عەدالەت‌و بەڵگەی بە بنەما وەرگرت نەك بەرژەوەندی بۆیە ساڵح موسلیم ئازادكرا. 

ئەمەش پشتڕاستی تیوری لیبرالەكان/ئایدیالیستەكان لەمەڕ دەوڵەت دەكات كە پێیانوایە دەوڵەت یەك یەكەی سیاسی نیە بەڵكو دامەزراوەكانی بەگەڕانەوە بۆ بنەمای جیاجیا بڕیارەكانیان دەدەن. ئەوان دەڵێن زۆر جار دەوڵەت لەمیانی گفتوگۆ لەنێوان دامەزراوەكان بەبڕیاری خۆی دەگات. بۆنمونە، وەزارەتی دەرەوەی وڵاتەكان بەگشتی بەرژەوەندی نیشتیمانیی ڕەچاودەكەن لەكاتی هەڵسەنگاند‌ن‌و بڕیاردان كەچی دادگاكان یان وەزارەتی پەروەردە لەوانەیە دادی كۆمەڵایەتی، یەكسانی، بەڵگە، ئازادی هتد بكەن بە بنەمای تێگەیشتن‌و بڕیارەكانیان.

لەژێر تیشكی ئەم گفتوگۆیانە بۆمان دەردەكەوێت كە ناحاڵیبوونێك لە دنیای كوردی بۆ شێوازی كاركردنی دەوڵەت‌و دامەزراوەكانی وڵاتانی ڕۆژئاوا هەیە، ئەم ناحاڵیبوون، یان بەدحاڵیبوونە، سەرچاوەی زۆربەی هێرش‌و ڕەخنەكانی ئەو خەڵكانەیە كە لە چەند ڕۆژی ڕابردو لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەرچاودەكەوتن.

شێركۆ كرمانج

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی