له‌دواى رووخانى رڕێمى به‌عس له ساڵى 2003، ئه‌و هێزه سیاسیانه‌ى که له عێراقدا ده‌سه‌ڵاتى سیاسیان به‌ده‌سته‌وه گرت ،هیڤیان خاوه‌نى ێرۆڕه‌ى ده‌وڵه‌ت نه‌بوون بۆ بنیاتنانه‌وه‌ى عێراقى نوآ، به‌ڵکو هه‌ریه‌که‌یان به دیدێکى بڤوکى تائیفى و مه‌زهه‌بى و خێڵا ده‌سه‌ڵاتیان به‌ده‌سته‌وه گرت و له ێاش 15 ساڵا له ئه‌و جۆره حوکمڕانیه ئێستا عێراق له خراێترین دۆخدا ڕیانى سیاسى و ئابورى و کۆمه‌ڵایه‌تى ده‌گوزه‌رێت، له سه‌رده‌مى رڕێمى به‌عسدا ێایه‌کانى ده‌وڵه‌ت و دامه‌زراوه‌کانى به‌هێز بوون، به‌ڵام ئه‌وه‌ى ئیشکالى بۆ ئه‌م رڕێمه دروست کردبوو جۆرى سیستمه سیاسیه‌که‌ى بوو که باکگراونده‌که‌ى مه‌رجه‌عێکى دیموکراسى نه‌بوو، به‌ڵکو ێێکهاتبوو له ێێکه‌وه گرێدانى فاشیه‌ت و ره‌گه‌زێه‌رستى نه‌ته‌وایه‌تى عه‌ره‌بى و له‌نێو ئه‌ویشدا کارکردن له‌سه‌ر تۆخ کردنه‌وه‌ى سوننى گه‌رایى له نێو عێراق و له‌نێو سوننه‌کانیشدا به‌عسیه‌کان.
له‌دواى روخانى رڕێم فه‌لسه‌فه‌یه‌ک نه‌بوو بۆ به‌ڕێوه‌بردنى ده‌وڵه‌ت و ێرۆڕه‌یه‌کى هه‌مه‌لایه‌نه نه‌بوو بۆئه‌وه‌ى عێراقى نوآ بکرێته سه‌ره‌تاى وه‌رڤه‌رخانێکى نوآ بۆ بنیاتنانى سیستمێکى دیموکراسى ێێشکه‌وتوو له‌سه‌ر بنه‌ماى دادێه‌روه‌رى و شه‌فافیه‌ت و ئازادى تاک و ڤه‌سێاندنى مافه‌کانى هاوڵاتى، به‌ڵکو دوباره‌کردنه‌وه‌ى هه‌مان خه‌یاڵدانى سیاسى رڕێمى ێێشوو بوو به‌ڵام به فۆڕمێکى نوآ، ئه‌مجاره‌یان له جیاتى ئایدۆلۆجیاى به‌عس ،ێارته سیاسیه نوێیه‌کان له‌نێو بازنه‌ى تائیفیه‌ت و مه‌زهه‌بیه‌ت و خێڵدا ئیشیان کرد، تائیفیه‌ت به‌و مانایه‌ى که ته‌نها گروێه سیاسیه‌که‌ى خۆى ده‌کاته سه‌نته‌ر و ئه‌وانیتر له نه‌ته‌وه‌و مه‌زهه‌ب و خێڵا و ێێکهاته‌کانى تر ده‌کاته ێه‌راوێز، واته له‌م جۆره له ده‌سه‌ڵاتى سیاسیدا شتێک نیه به‌ناوى ێرۆڕه‌ى ده‌وڵه‌ت و مافه‌کانى هاوڵاتى و شه‌فافیه‌ت و رێزگرتنى راى به‌رامبه‌ر، به‌ڵکو له رێگه‌ى ئه‌م جۆره له حوکمڕانیه‌وه رێگه خۆش ده‌کات بۆ گه‌نده‌ڵى و خزم خزمێنه و قوڵا کردنه‌وه‌ى ململانێى حیزب و تائیفى و مه‌زهه‌بى، ئه‌گه‌ر سه‌یرى عێراق بکه‌ین له دواى رووخانى رڕێم که‌وته ئه‌م زۆنگاوه‌وه‌و به درێڕایى 15 ساڵى رابردوو ئه‌م سیاسه‌ته‌یان ڤه‌سێاندوه، به‌هۆى ئه‌مه‌شه‌وه هه‌موو که‌س و لایه‌نێک که له‌گه‌ڵا ئایدیۆلۆڕیاو مه‌زهه‌بى ێارتى حوکمڕان نه‌بووبێت بوونه قوربانى و به ئه‌م هۆیه‌شه‌وه به‌هۆى ململانآ مه‌زهه‌بیه‌کانه‌وه سه‌دان هه‌زار که‌س بوونه قوربانى، به‌ێێى سه‌نته‌رى راێرسى ئینگلیزى (ORB) له ساڵى 2003 هه‌تا کشانه‌وه‌ى ئه‌مریکا له عێراق 60% ئه‌و عێراقیانه‌ى که کوڕراون به‌هۆى ململانآ مه‌زهه‌بى و تائیفیه‌کانه‌وه بووه.
هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر سه‌یرى کورد بکه‌ین که له عێراقدا له‌ڕوى دانیشتوانه‌وه دووه‌مین نه‌ته‌وه‌ى عێراقه و به‌شدارى بنیاتنانه‌وه‌ى عێراق و نوسینه‌وه‌ى ده‌ستورى کردووه، به‌ڵام له ئێستادا ێارته عه‌ره‌بیه ده‌سه‌ڵاتداره‌کان به شیعه و سوننه خراێترین هه‌ڵوێستیان به‌رامبه‌ر به کورد و مافه ده‌ستوریه‌کانى هه‌یه و ئاماده نین مادده‌یه‌کى ده‌ستورى وه‌ک 140 جێبه‌جآ بکه‌ن له ناوڤه جێناکۆکه‌کاندا و هاوتاى به‌عسیه‌کان بۆ ڤاره‌سه‌رى ئه‌م مادده‌یه ێشت به هێزى میلیشیا و هه‌ڕه‌شه‌و نکوڵى کردنى مافى کورد بوونى که‌رکوک و ناوڤه‌کانى تر ده‌که‌ن.
بریجنسکى راوێڕکارى نه‌ته‌وه‌یى ێێشووى ئه‌مریکا ده‌ڵێت باشترین هۆکار بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى سیستم و ده‌وڵه‌ت و گه‌لان بریتیه له قوڵکردنه‌وه‌ى ململانآ نه‌ته‌وه‌یى و ره‌گه‌زى و تائیفیه‌کان، ئه‌ویش به ێشتیوانى کردنى تائیفه‌یه‌کیانه دڕ به ئه‌وانى تر بۆ سه‌رکوت کردن و له‌ناوبردنیان.
به‌هۆى ئه‌وه‌ى که ێارته سیاسیه عێراقیه‌کان بۆ خۆیان خاوه‌نى ئه‌و ێرۆڕه ستراتیجیه نه‌بوون که عێراق له قه‌یرانه‌کان رزگار بکه‌ن و خۆیان بوونه سه‌رڤاوه‌ى قه‌یرانه نوێیه‌کان، له‌به‌رئه‌وه ئه‌مانه ناتوانن عێراق به‌ره‌و که‌نارى ئارامى به‌رن و بیکه‌ن به نموونه‌ى وڵاتێکى ێێشکه‌وتوو خۆشگوزه‌ران، سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى که عێراق یه‌کێکه له ده‌وڵه‌مه‌ندترین وڵاته‌کان به سامانى نه‌وت له‌سه‌ر ئاستى ناوڤه‌که و جیهان، ڤونکه ئه‌م ێارته سیاسیانه ئامانجه‌کانیان له ده‌ورى کۆمه‌ڵێک خه‌ونى بڤوکدا ده‌سوڕێته‌وه ،بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش گه‌لى عێراق و هاوڵاتیانى عێراقیان کردۆته قوربانى و قوڵا بوونه‌وه‌ى ململانێکان و رڕانى خوێنى سه‌دان هه‌زار که‌س و نقوم بوونى ده‌وڵه‌ت له گه‌نده‌ڵیه‌کى ناهه‌مواردا هه‌مووى شایه‌دى ئه‌و حاڵه‌ته‌یه.
له‌به‌رئه‌وه ئه‌گه‌ر سه‌رنج بده‌ینه ێێکهاته‌ى ێارته سیاسیه‌کان و مه‌رجه‌عیه‌تى بیرکردنه‌وه‌یان ده‌توانین بڵێین ئاینده‌ى عێراق به‌ره‌و ئاسۆیه‌کى روون هه‌نگاو نانێت، ڤونکه ئه‌م ێارتانه له عه‌قڵیه‌تیاندا شتێک نیه به‌ناوى دیموکراسى و کۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نى و میدیاى ئازاد و داننان به مافى هاوڵاتى و ێێکهاته‌کان و ده‌سته‌به‌رکردنى مافى هاوتا بۆ هه‌موان، به‌ڵکو ئه‌مانه له‌ێێناو مانه‌وه‌یان له ده‌سه‌ڵاتدا ێه‌نا بۆ هه‌موو کارێک ده‌به‌ن . بورهان غلیۆن ده‌ڵێت :له ێێناو ئامانجه تائیفیه‌کانى خۆیاندا یاساو هه‌لى یه‌کسان ده‌که‌نه قوربانى و ده‌وڵه‌تیش ده‌گۆڕن بۆ ده‌وڵه‌تێکى تائیفى، ئه‌گه‌ر سه‌یرى ئه‌نجامه‌کانى کۆتا هه‌ڵبڕاردنه‌کانى ئه‌نجوومه‌نى نوێنه‌رانیش بکه‌ین هه‌مان راستیمان بۆ ده‌رده‌که‌وێت و به سه‌رنجدان له هه‌ڵوێستى ێارته سیاسیه‌کان ده‌گه‌ینه ئه‌و راستیه‌ى که عێراق له ئێستادا له خراێترین دۆخدایه و هه‌ریه‌که‌یان ته‌نها ئامانجیان به‌ده‌ست هێنانى کورسى و به‌رڕه‌وه‌ندیه تایبه‌تیه‌کانى خۆیانه‌و له عه‌قڵیه‌تى ئه‌م ێارته سیاسیانه‌دا شتێک نیه به‌ناوى به‌رڕه‌وه‌ندى گشتى و ێاراستنى ئاسایشى ده‌وڵه‌ت و بنیاتنانى ده‌وڵه‌تى خۆشگوزه‌ران، له‌به‌رئه‌وه ئه‌گه‌ر دۆخه‌که به‌م جۆره به‌رده‌وام بێت و ئه‌م ململانێیانه زیاتر گه‌رم ببن دورنیه که عێراق به‌ره‌و شه‌ڕى ناوخۆو ێێکدادن بڕوات و هه‌موو عێراقیه‌کانیش ببنه قوربانى ئامانجه تائیفى و مه‌زهه‌بى و خێڵه‌کیه‌کان.یان جارێکی تر له سه‌ر بنه‌مای تائیفى و مه‌زهه‌بی رێک ده‌که‌ونه‌وه‌و ئه‌وه‌نده‌ى تر عێراق به‌ره‌و وێرانى و گه‌نده‌ڵى ده‌به‌ن .
عمر على محمد
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی