ئەگەر بڕیاربێت لەم چەقبەستویە ڕزگارمان بێت و نوێبینەوە و هەنگاو بەرەو گەشەی ئابوری درێژخایەن بنێین و نزیكبینەوە لە وڵاتە گەشەكردوەكان، پێویستە لەم هەڵبژاردنەوە بەدواوەوە حیزبەكانی باشوری كوردستان (بەتایبەتی حیزبەكانی ئۆپۆزسیۆن، چونكە زیاتر لەخەمی گشتیدان) كێبڕكێ بكەن لەسەر ئەوەی كامیان بەرنامەی وردتر و كاریگەرتریان هەیە بۆ پەرەپێدانی كەرتەكانی پیشەسازی‌و كشتوكاڵ و گەشتوگوزار، كامیان بەرنامەی چڕتریان هەیە بۆ ئەوەی زۆترین هەلی كار دابینبكەن و بێكاری كەمبكەنەوە.
یەكێك لە پێشمەرجە گرنگەكانی گەشەی ئابووری بریتییە لەجێبەجێكردنی سیستەمی لامەركەزی و فیدرالیەت، چونكە كێبڕكێ دروست ئەكات لە نێوان پارێزگا و شار و شارۆچكە جیاوازەكاندا لەسەر ئەوەی كامیان زۆترین خزمەتگوزاری پێشكەش بكەن و كامیان زۆترین سەرمایە و وەبەرهێنان بەرەو لای خۆیان ڕابكێشن و هەنگاوی خێراتر بنێن بەرەو پیشەسازیبون. واتە گرنگە حیزبەكانی ئۆپۆزسیۆن لەم هەڵبژاردنەیدا تەركیز بخەنە سەر گەشەی ئابوری كە كاریگەری ڕاستەو‌خۆیان هەیە لەسەر ژیانی هاوڵاتیان و دابینكردنی هەلی كار و بەرەوپێشبردنی گوزەرانیان. گەشەی ئابوریش بەبێ پەیڕەوكردنی سیستەمی لامەركەزی و شۆڕكردنەوەی دەسەڵات و داهات بۆ پارێزگاكان جێبەجێنابێت.
بەكورتیەكەی، چركردنەوەی هەمو وزە و تواناكان بۆ گۆڕینی سیستەمی سەرۆكایەتی بۆ پەرلەمانی سودێكی ئەوتۆی نییە و كوتینی ئاسنی ساردە. بۆچی؟ چونكە یەكەم لە هەرێمی كوردستاندا پارە و هێزی چەكدار لە دەستی دوو حیزبدایە، ئیتر سیستەمەكە پەرلەمانی بێت یان سەرۆكایەتی، هیچ لەو واقعە ناگۆڕێت و زۆر لە هێزی ئەوان كەمناكاتەوە. ئەمە بەو مانایە نیە كە بێهیوابین و كۆڵبدیەن، بەپێچەوانەوە ئەبێت لە جاران زیاتر هەوڵبدین كە پارە و چەك لە دەستی حیزبەوە بخەینە دەست حكومەت. بەڵام ناكرێت ژیان و خۆشگوزەرانی هاوڵاتیانیش بكرێت بە قوربانی ئەو ململانێیەی كە پێناچێت بەم زوانە كۆتایی بێت. ئەكرێت هەردو شەڕەكە هاوزەمان پێكەوە بكرێن، بەڵام زیاتر تەركیز بخرێتە سەر پەرەدان بە ئابوری و باشكردنی گوزەرانی هاوڵاتیان، بە تایبەتی لە پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەكانی گەرمیان و ڕاپەڕیندا، چونكە زۆرترین زیانیان بەركەوتوە لە ئەنجامی ئەم ململانێ درێژخایەنە و پەیڕەوكردنی ئەم سیستەمە مەركەزیەدا.
ئەگەر بە نمونە وەبەرهێنانی دەرەكی وەربگرین. لە ساڵی (٢٠٠٦ ەوە تا ٢٠١٥)، ٥.٥ ملیار دۆلار وەبەرهێنانی دەرەكی لە هەرێمی كوردستاندا كراوە؛ لەم ٥.٥ ملیارە، نزیكەی ٥ ملیاری لە پارێزگای هەولێردا بوە، وە نیو ملیاری لە پارێزگای دهۆك وەبەرهێنراوە، و تەنها ٣٠ ملیۆن دۆلاری لە پارێزگای سلێمانی وەبەرهێنراوە. واتە ٩٠% ی سەرمایەی بیانی لە هەرێمی كوردستاندا، لە پارێزگای هەولێر وەبەرهێنراوە لە كاتێكدا تەنها لە ٣٦% ی ژمارەی دانیشتوانی كوردستان لە پارێزگای هەولێر نیشتەجێن. لە بەرامبەردا كەمتر لە ١% ی وەبەرهێنانی دەرەكی بەر پارێزگای سلێمانی دەكەوێت، لە كاتێكدا ٣٨% ی دانیشتوانی هەرێم لە پارێزگای سلێمانیدا دەژین. بە واتایەكی تر، زیاتر لە ٩٩% ی وەبەرهێنانی دەرەكی لە سنوری زەردا بوە و كەمتر لە ١% ی لە سنوری سەوز و نیلیدا بوە.
نێچیرڤان بارزانی و سەرانی پارتی بە ئاشكرا ئەیانەوێت سیستەمەكە زیاتر بەرەومەركەزیەت بەرن و ئەو دەسەڵاتە كەمەش كە ئەنجومەنی پارێزگاكان هەیانە لێیان وەربگرنەوە و ناوچەی سەوز و نیلی كە جێنفوزی پارتی نین، هێندەی تر بەرەو هەژاری و لاوازی بەرن. ئاشكرایە كە خزمەت بە پارە و دەسەڵات ئەكرێت، پارە و دەسەڵاتیش بەهۆی سیستەمی لامەركەزیەوە ئەدرێت بە پارێزگاكان، بۆیه سەرانی پارتی لە ڕێی دژایەتی سیستەمی لامەركەزی و پەیڕەوی سیستەمێكی تەواو مەركەزیەوە، توانیویانە ئەم سنورە لە پارە و دەسەڵات و خزمەتگوزاری بێبەش و بێبەریبكەن؛ وەك ئەبینین لە هەولێری پایتەخت بەهۆی بونی پارە و دەسەڵاتەوە شەقامی ١٠٠ مەتری و ١٢٠ مەتریان بە زیاد لە ملیارێك دۆلار تەواو كردوە، دەستیشیان كردوە بە شەقامی ١٥٠ مەتری، بەڵام سلێمانی هێشتا شەقامی ١٠٠ مەتریشی نیە و شەقامە سەرەكیەكانی زۆربەی هی زەمانی ڕژێمی بەعسە و لە دوای ڕاپەرینەوە هیچ شاڕێیەكی سەرەكی لە سلێمانیدا دروستنەكراوە. بە كورتیەكەی بۆ پرۆژەكانی هەولێر و سنوری زەرد پارە هەیە، بەڵام بۆ پرۆژەكانی سلێمانی و سنوری سەوز و نیلی پارە نیه.
بۆیە هێزەكانی ئۆپۆزسیۆن، بە تایبەتی بزوتنەوەی گۆڕان كە زۆرترین دەنگی لە پارێزگای سلێمانیدا هێناوە بەبێ تەزویر، لەم هەڵبژاردنەدا پێویستە بەرنامەی سەرەكیان بكەن بەوەی كه لە ڕێی سیستەمی لامەركەزیەوە، دەسەڵات و پارەی زیاتر بدرێت بە پارێزگارەكان و دەسەڵاتی لێپرسینەوەی زیاتریش بدرێت بە ئەنجومەنی پارێزگاكان بۆ ئەوەی پارێزگار بتوانێت زیاتر خزمەتی شار و ناوچەكەی خۆی بكات و گەشە بە كەرتەكانی پیشەسازی و كشتوكاڵ و گەشتوگوزار بدات و ئەگەر كەمتەرخەمیشی كرد، ئەنجومەنێكی بەهێزی پارێزگا بتوانێت لێیبپرسێتەوە و لەكارلایبدات. بەدەر لەمە، ئەبێت بۆ چەند ساڵێكی تریش كات بەفیڕۆ بدەین و لە كاروانی گەشەی ئابوری دواكەوین و لە ناو هەمان بازنەی ململانێدا بخلوێینەوە، كە پشكی شێری زیانەكانی بەر سنوری سەوز و نیلی دەكەوێت.
دواجار، كاتێك خەلكی ئەم سنورە دەنگ بە گۆڕان یان هەر هێزێكی تر ئەدەن، لە بەرامبەردا چاوەڕێی خزمەتگوزاری و دابینكردنی هەلی كارن. ئەمانەش لە ڕێی پارە و دەسەڵاتەوە دابینئەكرێن كە تەنها سیستەمی لامەركەزی و فیدرالی ئەتوانێت دەستەبەریان بكات.
بۆیە باشترین چارەسەر بۆ ئەم دۆخە، پەیڕەوكردنی سیستەمی لامەركەزی و فیدرالیە، چونكە لە سایەی سیستەمی لامەركەزیدا، لە جیاتی ئەوەی گرنگی بە سنورێك بدرێت و سنورێك پشتگوێ بخرێت، هەر شارەو كێبركێ ئەكات لەسەر ئەوەی زۆرترین سەرمایەی دەرەكی بەرەو لای خۆی ڕابكێشێت. ئەگەر ناعەدالەتیش ڕوی داو شارێك لە ڕوی ئابوریەوە كەوتە دواوە، ئەركی حكومەتی ناوەندیە لە هەولێر كە هاوسەنگی ڕابگرێت و یارمەتی ئەو شارە بدات تا هەڵدەستێتەوە سەر پێی خۆی، كە ئەمەش ئارامی سیاسی و كۆمەڵایەتی زیاتر دابین ئەكات لە نێوان شارەكاندا. نەك شارە دەوڵەمەندەكان دەوڵەمەندتر و شارە هەژارەكان هەژارتر بكات كە وا ئەكات نائارامی سیاسی زیاتر ڕوبكاتە ئەم سنوره، كە پارتی بە بەرنامە كاری بۆ دەكات.
بەیار عەمەر عەبدوڵڵا
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی