بەرپرسی بۆردی ئەکادیمی لەناوەندی چاوی کورد بۆ پەرەپێدانی سیاسی لەدوای ڕوخانی حکومەتی بەعس لەسەر دەستی سوپای هاوپەیمانان بەسەرۆکایەتی وویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، عێراق لەناو بۆشایی سیاسی ودەستوری وئیداریدا ماوەی ساڵێکی لەژێر حوکمی فەرماندەی مەدەنی پۆل بریمەر بەڕێکرد، لەماوەی ئەو ساڵەدا، تەواوی دامەزراوەکانی عێراق بەفەرمانی ناوبراو سەرلەبەری هەڵوەشاندەوە تەنها ئەو دامەزراوانە نەبێت کە مۆرکی دارایی وخزمەتگوزاری پیوەبوو، ئەوانیش کەوتنە ناو بۆشاییەکی کارگێڕییەوە.
بۆ یارمەتیدانی حوکمداریکردن، لەسەرو بەندی سەرلەنوێ بنیادنانەوەی دامەزراوەکاندا وتێروانینی ئەمەریکا بۆ قۆناغی دوای سەددام حسین، ئەنجومەنی حوکم دامەزرا، یاسای بەڕێوەبردنی عێراق لەو قۆناغەدا کە ناسراو بوو بە" قانون إدارە الدولە للمرحلە الإنتقالیە" سەرەتاکانی نوسینەوەی دەستوری عێراقی بوو، ئەو دەستورەی کەبەرهەمهێنەری تەوافقییەت بوو لەعێراق لە ڕووی پراکتیکییەوە، لە ساڵی ٢٠٠٥ ەوە تا ساتی نوسینی ئەم ووتارە عێراق بەپێی دەستور کارناکات، ئەوەی کە هەیە تەنها بریتییە لەعورفێکی سیاسی کەلایەنە سیاسییەکانی عێراق لەسەری رێککەوتوون، باشترین بەڵگە پێشێلکارییە دەستورییەکانی دامەزراوە فەرمییەکانی دەوڵەتی عێراقە بەرامبە بەیەکدی.
وەنەبێت ئەو عورفە سیاسییە تەنها سەرچاوەکەی دەستوری توندوتۆڵی عێراق بێت، بەر لەنوسینەوەی دەستور هێزە سیاسییەکانی عێراق، لەسەرجەم کۆبونەوەکانیاندا لەناوخۆی عێراق ودەرەوەی عیراقدا، لەسەر پەیڕەوکردنی ئەو تەوافقییەتە هاوڕابوون. بوونی جیاوازی لە نێوانیاندا، سەبارەت بەخودی تەوافقییەت نەبووە، بەهیندەی جیاوازییان بووە لەسەر خودی دابەشکردنی دەستکەوت وپۆستەکان، ئەم عورفە سیاسییە لەوساتەوە تا ئێستا بەردەوامە، بەرهەمی ئەو تەوافقییەتە لەبەر ئەوەی لەسەر بنەماکانی تەوافقی راستەقینە نەبوو، تەقینەوە وئاوارەبوون وداعش بوو، هۆکاری نائارامی سیاسی وکۆمەڵایەتی وئابووری لەعێراقدا تەوافقییەت نییە، بەڵکو هۆکارەکەی بریتییە لەناڕیکی ونەبوونی ئامرازەکانی تەوفقییەت لەسیستەمی سیاسی عێراقدا.
لەوەی سەرەوە دەگەینە خاڵێکی زۆر گرنگ کەتایبەتە بەئەگەری هەرگۆڕانکارییەک لەفۆرمی حوکمڕانیکردن لەعێراق، ئەگەر سیستەمی سیاسی عێراقی لە ٢٠٠٥ ەوە تا ئێستا کامڵ نەبووبێت، دروستە ئیمە کاربکەین بۆ گۆڕینی ئەو سیستەمە، یان پیاچوونەوە بەهەڵەکانی ناو سیستەمەکە بکەین بەر لەوەی حوکم لەسەر فەشەلی سیستەمەکە بدەین؟ چونکە هەر بڕیارێکی لەو شیوەیە ئەگەری ناسەقامگیری سیاسی وکۆمەڵایەتی وئابوری بەهێزتر دەکات، بەپێوەری ئەوەی کەدامەزراوەکان (المۆسسات) مەڵبەندی ئەنجام دانی چالاکی سیاسین.
تیۆری میکانیکی لەبواری سیاسیدا وەلامی دروستی ئەم پرسیارەی پێیە بەو پێیەی کەئەم تیۆرە بریتییە لەدەروازەیەکی مەعریفی بۆ ووردبوونەوە لەجوڵەی تەنەکان وهۆکارەکانی ئەو جولەیە، ئەم تیگەیشتنە داینامیکییەی تیۆری میکانیک لەبواری سیاسیدا پیمان دەلێت کەدەشێت پڕۆسەی سیاسی لەتێروانینی تیۆری میکانیکییەوە شرۆڤە بکەین بەوەی کەئەم پڕۆسەیە بەهۆی چەند فاکتەریکەوە لەقۆناغێکدا دووچاری وەستان ببێت، بەلام ئەوە مانای ئەوە نییە کەئەو پڕۆسەیە هەرەسی هیناوە. لێرەدا جوڵەی هەر تەنێک وئاڕاستەی ئەو جوڵەیە پەیوەستە بەکۆمەڵە فاکتەرێکەوە کەبەپێی هەلومەرجەکان گۆڕانکارییان بەسەردا دێت، دینامیکییەتی پڕۆسەی سیاسی بەهەمان میتۆد، دەکەوێتە ژێر هەژمون وکاریگەری فاکتەرەکانی تایبەت بەجوڵەی ئەو پڕۆسەیە، لێرەدا سیستەمی سیاسی پێکهاتووە لەکۆمەڵە توخمێکی تەواو بەستراو لەناو تۆڕێکی پەیوەندیدا کەئاڕاستەی سیستەمەکە بەئاڕاستە ئەرێنی یان نەرێنییەکان ئەهاژون.
نمونەیەکی بەرچاوی ئەم بوارە پرۆسەی ئاشتیییە لەڕۆژهەلاتی ناوەڕاست، لەدوای سالی ١٩٩٢ وکۆبونەوەی مەدرید، لایەنە بەشداربووەکانی ناو ئەو پڕۆسەیە بەسەرجەم ووڵاتانی بەژدار لەناو کۆبونەوەکاندا، بەردەوام باس لەپڕۆسەی ئاشتی دەکەن، بەبی ئەوەی کەئاشتی لەڕۆژهەلاتی ناوەڕاست بەدیبیت، ئەوە مانای ئەوە نییە کەپڕۆسەی ئاشتی بوونی نییە، بەڵکو پرسیارەکە لەوەدایە کەدەشێت ئاشتی بەدینەیەت بەڵام فاکتەرەکانی پشت پڕۆسەکە بەردەوام بن.
ئەو نمونەیەی سەرەوە دەتوانریت وەک دەروازەیەکی تیۆری پیوانەی پێبکرێت بەمەبەستی بنکۆڵکردنی ئاڕاستەی پڕۆسەی سیاسی لە عێراق، هەموو ئەو گرفتانەی ڕووبەڕووی کاری سیاسی وبنەماکانی پێکەوە ژیان بۆتەوە لەعێراق هۆکارەکەی ناگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کەئەو پڕۆسەیە بوونی نییە، یان پڕۆسەیەکی شکستخواردووە، بەڵکو ناکامڵی سیستەمی سیاسی، نەبوونی مەرجەکانی سەرکەوتن بەسەر گرفتەکان لەوەها سیستەمێکدا کەتەوافقییە لەبنەڕەتدا، بڕوانەبوونی نوخبەی سیاسی بەیەکدی، شکاندنی شکۆی سیستەمەکە بەهۆی ڕەفتارە خۆوویستییەکانی ئەو نوخبەسیاسییە، بەردەوامبوونی گرفتەکان بەبێ دۆزینەوەی ڕێگاچارەی گونجاو، ئەمانە وچەندین هۆکاری دیکە پێکەوە کاریان کردووە بۆ گەیشتن بەم کەشە سیاسییەی دوچاری سیستەمی سیاسی عێراق بووە، کەواتە سیستەمەکە گونجاوە بەڵام ڕێکارەکانی پێکەوەژیان وکارکردنی توخمەکانی ناو سیستەمەکە لەناو تۆڕەپەیوەندییەکانی نێوان توخمەکان لەلایەک وخودی دەرئەنجامەکانی ئەو بارودۆخە گرفتەکەن، هەر بۆیە پێویستە ئەو فاکتەرانە چارەسەربکرێن، لەبری ئەوەی کەتەوای پڕۆسەی سیاسی لە عێراق بخرێتە ناو مۆزەخانەی مێژووی سیستەمەکانی پێشوو، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کەهەر هەوڵێک بەو ئاڕاستەیە زۆر مەترسیدارترە وهیچی کەمتر نییە لە بڕیارەکانی بریمەر تایبەت بەهەڵوەشاندنەوەی تەواوی دامەزراوەکانی حکومەتی عێراقی لە ساڵی ٢٠٠٣، جارێکی دیکە پێویستە نەگەڕێیەنەوە بۆ ئەو کاتە، گەلی عێراق بەرگەی ئەو گۆڕانکارییە ناگرێت.
شەماڵ ئەحمەد ئیبراهیم
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی