بەهادین نوری

جیابوونەوەی ئاڵای شۆڕش و سجنی مەلا بەختیار و پشكۆو خولە كەشكۆڵ 
ئامادەكردنی: بەهادین نوری
پاش ١٠ ساڵ لە دامەزراندنی ( یەكێتی ) یەكەم لەتبوونی گەورەی بەخۆیەوە دی ـ جیا بوونەوەی ئاش لە ساڵی ٩٨٥ دا. یەكەم پرسیار كە لێرەدا دێتە پێش : هۆكاری ئەم جیابوونەوە چیبوو؟ خیلافاتی ئەوانە لەگەڵ یەكێتی چیبوو؟ 
ڕەگو ڕیشەی خیلافات و لەتبوونی ئاش دەگەڕێتەوە بۆساڵانی حەفتاكان، ئەو كاتە كە شانە سەرەتاییەكانی كۆمەڵەی ماركسی ـ لینینی لە كوردستاندا دامەزرێنرا. لە هێندێ كەسم بیستبوو كە تاڵەبانی خۆی دامەزرێنەری كۆمەڵەیە، بەڵام لە گوماندابووم كە ئەمە ڕاستبێ تاساڵی ١٩٨٦ كە چوومە بارەگای تاڵەبانی لە یاخسەمەر ـ شارباژێڕ ـ لە گفتوگۆیەكی دووقۆڵی باسمان لەسەر زۆرشت كرد. لەو دانیشتنەدا تاڵەبانی وتی : ( منیش ماوەیەك ماوی بووم ). لەوقسەیەوە گەیشتمە یەقین كە ڕاستە، تاڵەبانی خۆی دامەزرێنەری كۆمەڵە بووە لە ژێر كاریگەری بیرو بۆچونی ماویزمدا. نازانم بۆ چەند ساڵ تاڵەبانی بە فكری ماویزمەوە مایەوە، بەڵام دڵنیام ئەوكاتە پەیوەندی ڕوحی لەگەڵ ماویزم نەمابوو چونكە لەو كاتەدا مه لا به ختیار كەبەرپرسی ئاش بوو لە پارێزگای سلێمانی لە خودی یاخسەمەر بەند كرابوو. ( دواتر باسی ئەمە دەكەم ) . 
شایانی باسە لەوكاتەدا كه تاڵەبانی لە پێگەی فكری نەتەوەییەوە گواستیەوە بۆ پێگەی ماركسی ـ ماوی چەندین حیزب و كۆڕو كۆمەڵ لە وڵاتانی جیاجیا دا ئەم جۆرە گواستنەوەیان ئەنجام دابوو. لە شەستەكان و حەفتاكانی سەدەی بیستەم دا. نمونەی ئەمەش فیدڵ كاسترۆ لە كوبا، حیزبی سۆشیالیست لە باشوری یەمەن، بەرەی میللی و بەرەی دیموكراسی لە ناو فەلەستینیەكاندا، هێندێ لە ناسریەكان لە عێراق و وڵاتی دیكەشدا.... هتد. لەناو كوردیشدا تاڵەبانی و باڵی لەحیزبی دیموكراتی كوردی ڕۆژەلات و پ ك ك و.... هتد. 
كە تاڵەبانی كۆمەڵەی ماركسی ـ لینینی كوردستانی دامەزراند نەیویست خۆی بخاتە ڕوو. وەهای پێباش بوو خۆی لە پشتی پەردەوە بێ وەكو سكرتیری یەكێتی كە لە ٣ بەش پێك هاتبوو، كۆمەڵە كە نەوشیروان مستەفا سكرتێری بوو + شۆڕشگێڕان كە د. فوئاد معصوم سكرتێری بوو + خەتی پان كە ڕیخستنی تێدا نەبوو، كۆمەڵێ ئاغاو شەخسیات بوون تەرتیبێكی پێكهێنابوو بۆ پەیوەندی لەگەڵ هەركەسەو بەشێوەیەك. كاتێ كە ماوی بوو تاڵەبانی هیوای زۆری خسبووە سەر كۆمەڵە، نەوشیروان مستەفای كردبوو بە سكرتێری. لە نیوزەنگ ساڵی ٩٨١ لەگەڵ نەوشیروان لە خێوەتەكەی ئەو دوو قۆڵی دانیشتبووین. لێمپرسی : 
ـ تۆ وەكو سكرتێری كۆمەڵە ڕات چیە بەو ڕێخراوە، چۆنی هە ڵدە سەنگێنیت؟
ـ من قەناعەتم بەم ئیشە نیە ـ نەوشیروان وتی ـ ئەمە مام جلال سەپاندویەتی بەسەرمدا. 
منیش قەناعەتم كرد كە ڕاستی كرد. دەیویست خۆی تەرخانكات بەس بۆ كوردایەتی. 
لە حەفتاكاندا كە كۆمەڵە دامەزرێنرا ژمارەیەكی زۆر لە لاوانی كورد بە حەماسێكی بەرزەوە چوونە ڕیزەكانی كۆمەڵەی ماركسی ـ لینینی هۆكاری ئەمەش دەگەرێتەوە بۆ : 
١ـ هەڵویستی چەوتی حشع پاش هەڵبژاردنی عزیز محمد بە سكرتێر لە ٩٦٤ دا و خۆبەستنەوە بە بەرە كلكا یە تیەكەی لە حەفتاكاندا لەگەڵ ڕژێمی سەدام و پشتكردنە میللەتی كورد لە ڕۆژانی سەختی ئاشبەتاڵی ٩٧٥ دا... هتد 
٢ـ كاردانەوەی لاوانی كورد دژ بە دارمانەكەی ٩٧٥ و حەزو ئارەزوویان لەوە كە كوردایەتی و زیندوكردنەوەی خەباتی چەكداری دارماو گریدەن لەگەڵ خەباتی هەژاران لە پێناوی یەكسانی و عەدالەت لەسایەی ڕژێمی سۆشیا لیستیدا. هیچ ئامادەكاریەكی جدی لە یەكێتیدا نەبوو بۆ تەسقیفی ئەو لاوانەی دەهاتنە ناو كۆمەڵەو خۆشیان هیچ شارەزاییەكیان نە بوو لە تیۆری ماركسیدا. هەرئەوەندەیان دەزانی كە ئامانجی كۆتایی ماركسیستەكان دامەزراندنی سۆسیالیزمە. تاكو تروكێكیان نەبێ كە بۆیان ڕێكەوتبوو شت فێرببن و شت بخوێننەوە. 
بەهەر حاڵبێ ئەو لاوانە بە ئاسانی ڕاكێشران بۆ ڕیزی، كۆمەڵە خۆیان خۆبەخشانە دەهاتن، بەڵام كەس نەیدە توانی بەهەمان ئاسانی دایانبڕێ لە كۆمەڵە. لێرەوە كێشەی كۆمەڵە لەگەڵ سەركردایەتی یەكێتی ( یان لەگەڵ تاڵەبانی ) پەیدا بوو، لێرەوە ڕەگو ڕیشەی خیلافات هاتە ئاراو فكری جیابوونەوە كەوتە نەشونما. مەلا بەختیار كە بەرپرسی ڕێكخراوی كۆمەڵە بوو لە پارێزگای سلێمانی هەر خۆیشی بەرپرسی چالاكیەكان بوو لە هەوڵی جیا بوونەوەدا. 
یەكێ لە ئیشەباشەكانی مەلا بەختیار لە ٩٨٣ دا ئەوە بوو كە بە ئاسانی لەگەڵ مندا ڕێكەوتین كە یاخی ببین هەركەس لە سەركردایەتی خۆی و پێشمەرگەكانمان ڕاپێچی ئەو شەڕە نەكەین. بێگومان ڕێكەوتنەكەمان بەدەرنەبوو لەوە كە هەردوكمان چەپخوازبووین، لە ڕوانگەی چەپایەتیشەوە ئەو هەڵوێستەمان وەرگرت و هەردوكیشمان سزا دراین. ئەو سزایەش پاڵنەربوو بۆ مه لا به ختیار كە لە یەكیەتی جیاببێتەوە. دیارە كە لە ٩٨٥ دا كە بە خێزانەوە گواستیەوە بۆ گوندی تەكێ پرۆژەی جیابوونەوەی لە مێشكی خۆیدا گەڵاڵە كردبوو. بەڵام من هیچ زانیاریەكی كۆنكرێتیم نەبوو لەسەر پرۆژەكەی هەتا سەفەرێكی كرد بۆسەركردایەتی خۆیان و بە ڕویەكی خۆشەوە هاتەوە، وتی : 
ـ ڕێكەوتین لەگەڵ سەركردایەتی یەكیەتی. ئێمە لە ڕووی ڕێخستنەوە جیادەبینەوە، لەڕووی سەربازیەوە هیچ جیابوونەوەیەك ناكرێ. گۆڤارێ دەردەكەین بە ناوی ئاڵای شۆڕش . لیژنەی سەركردایەتیمان ٣ كەسن، من و پشكۆ و شێخ علی ( خولە كەشكۆڵ ). 
دیاربوو مەلا بەختیار زۆر دڵخۆش بوو بەم ڕێكەوتنە. منیش پیرۆزبایم لێكرد. شتێكی ئاساییە كراوە ئەگەر شتێ لە دیموكراسی هەبێ. بەڵام لەگەڵ نەبوونی دیموكراسیدا جیابوونەوە لە حیزب تاوانە و سزای قورسی بەدوادا دێت. ئەو ڕۆژە كە مه لابه ختیار سەرگەرمی چاپكردنی ( ئاڵای شۆڕش ) و گواستنەوە بوو بەرەو شارباژێڕ، بۆ بارەگای حیزبی تازەی لە پڕ هێزی چەكداری مەڵبەند بە سەرۆكایەتی جەبار فرمان و شەوكەتی حاجی موشیر هاتنە تەكێ و ئابڵوقەی ماڵی ناوبراویان داو گرتیان و دەستیان گرت بەسەر هەموو شتێكیدا لەو گوندە. نامەیەكیشیان پێنووسی بۆ مەفرەزەكەی كە چەكەكانیان ڕادەستی یەكێتی بكەن. بەم شێوەیە ڕێكەوتنەكەی م ب و سەركردایەتی ینك پێشێلكراو دەركەوت كە جیابونەوە لە ینك ( وەك لە پارتی و لە حشعیش ) قەدەغەیە. لەو ڕۆژانەدا دەنگۆیەكیش هاتە ئارا كە نەوشیروان مستەفا لەسەرەتاوە ئاگای لەم ڕێكەوتنە نە بوو، دوایی كە پێیزانی هەڵیوەشاندەوە. 
كە لە ٩٨٦ چوومەلای تاڵەبانی گلەیم لێیكرد لەسەرگرتنی مه لابه ختیار و هەردو هاوڕێكەی پشكۆ و خولە كەشكۆڵ، وتم : 
ـ بەناهەق ئەوانەتان گرتووە. بەقسەی مه لابه ختیار ئەوان ڕێكەوتبوون لەگەڵتان كە جیاببنەوەو ئاڵای شۆڕش دروستبكەن وەكو حیزبێ بۆخۆیان و هیچ هێزی چەكدار جیانەكەنەوە. هێز بە یەكگرتوویی بمێنێ لای ینك. جیابوونەوەی حیزبی مافێكی سروشتی خۆیانە. 
تاڵەبانی وەلامی دایەوە، وتی : 
ـ مەلا بەختیار داوادەكات بەریدەین و بیبەینە وڵاتێكی ئەوروپی و دوای ئەوەش مووچەی مانگانەی لەسەر ئێمەبێت. 
ڕێگەم بدە بچمە لای و قسەی لەگەڵ بكەم ـ من داوام كرد. تاڵەبانیش یەكێكی بانگ كردو فەرمانی دا بمبەن بۆسەردانی مه لا به ختیار. پاش ١٠ خولەك گەیشتمە لای. لە ژورێك كە مەترێك خۆڵی كرابوە سەر لەسەیتەرەی بارەگای خودی تاڵەبانی. لەو ژوورەدا دوقۆڵی كەوتینە قسە، پێموت : 
ـ سەركردایەتی یەكیەتی ژمارەیەكی زۆری لەنامەكەت فۆتۆ كۆپی كردووەو ناردویەتی بۆ ئەم و ئەو. 
ـ ئەگەر ئەوەمان نەكردایە ئیعدامیان دەكردین. جا توخوا ئەبو سلام پیاو لە پێناوی چیدا ئیعدام بكرێ؟ 
ئەم وەڵامە نالۆژیكیە زۆر پەستی كردم. بەڵام من لێرەدا لەگەڵ حه پسێكدا قسەدەكەم كە بە ناهەق گیراوە. جگە لەمەش خۆی حیزبەكەی خۆی ـ ینك ـ باش دەناسێت و دەزانێت پیاو كوشتن لەلایان ئاساییە. بابەتی قسەم گۆڕی، پرسیم : 
-مامه ڵه یان لە گەڵتدا چۆنە؟
ـ زۆر باشە، هیچ عەیبی تێدا نیە. 
ـ تاڵەبانی دەڵێ : م ب دەیەوێ بیبەینە وڵاتێكی ئەوروپا و لەوێش مووچەی مانگانەی بدەینێ، ئێمە بەخێویكەین. 
ـ شتی وەهام نەوتووە. با لەم دەرگایەوە بمكەنەدەرەوەو پارەی خواردنی ئەم ماوەیەی سجنیشم لیوەرگرنەوە. 
چوومەوە لای تاڵەبانی و هەموو قسەكانی م ب م بۆ گێڕایەوە. تاڵەبانی وتی : 
ـ ڕاستی ئەوەیە نەوشیروان پێیداكوتاوە. بڕۆ قەناعەتی پێبكەو هەر ئیستە بەری بدەن. پاش مانگێ م ب و سالار عزیز یەكتر دەدەنە بەرشەق و هەڵدەوەشێنەوە. 
ڕۆژی دواتر چووم بۆ بارەگای نەوشیروان لە گوندی بەرگەڵوو. داوای بەردانی مەلا بەختیارم لێكرد، هەوڵ و مناقەشەیەكی زۆرم كرد بێ سوود بوو، وتی : 
ـ بەری نادەین، باوەڕی پێناكەم چوونكە درۆی زۆر لەگەل كردوین. 
پێموت ئەم هەڵوێستە زۆر نابە جێیە و ناهەقە. گەڕامە وە و هیچم پێنەكرا . ئەمەو من خۆم ڕازی نەبووم لە هەڵوێستی م ب. پێموابوو ئەگەر ئەو نامەی پاكانەشی نەنوسیایە ئیعدامیان نەدەكرد. ئەگەر ئیعدامیش بكرایە نە دەبوو نامەكەی بنووسیایە.

جەنگی عێراق ـ ئێران و میللەتی كورد

سروشتی شەخسی سەدام لەبناغەوە سروشتێكی شەقاوەیی بووە، هەمیشە حەزی لەشەڕوو توندوتیژی بووە. لەبیرەوەریەكانیدا بەهەستی خۆشحاڵیەوە باسی بەشداری خۆی لەهەوڵی كوشتنی عەبدولكریم قاسم دەكات لە ١٩٥٩. جا پیاوی وەها بگاتە بەرزترین پۆسیت لە دەوڵەتدا چی لێ چاوەڕێدەكرێ جگە لە توندوتیژی و جەنگ؟ لەدوای هەولی كوشتنی قاسم سەدام عێراقی جێهێشت و چووە لوبنان دەژیا، مووچەی مانگانەی لەهەواڵگری ئەمریكا وەردەگرت، بەرێكەوتن لەگەڵ ئەوانیش چووە ناو پرۆژەی كودەتای سەربازی تەمووزی ١٩٦٨ كە بۆ جاری دووەم حیزبی بەعسی هێنایەوە سەر حوكم. هەرلەسەرەتاوە احمد حسن البكر وەكو دیكۆر دانراو حوكمڕانی فیعلی خودی سەدام بوو. لە ٩٧٩ دا سەدام بەكری بەتەواوی دەركرد و خۆی لەسەر كورسی سەرۆكایەتی دانیشت. بەڕێكەوتن لەگەڵ واشنتۆن و لەندەن بڕیاڕی شەڕی عێراق ـ ئێران دراو هێرشی سەبازی عێراق لە ٢٢ ئەیلولی ١٩٨٠ دەستی پێكرد. هۆكاری شەڕەكە، سەبارەت بە واشنتۆن و لەندەن، دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە ڕژێمی ئیسلامی تاران بە مەترسی دەژمێردرا لەسەر بەرژەوەندی ڕۆژاوا. 
سەبارەت بە خودی سەدامیش بیرۆكەی دامەزراندنی ئیمپراتۆریەتیەكی عەرەبی، وەكو ئیمپراتۆریەتی عەباسییەكان، لە مێشكیدا گەڵاڵەبوو بوو. دەیویست دەوڵەتانی ڕۆژەڵاتی عەرەب كۆبكاتەوە بەسەركردایەتی خۆی لەو دەوڵەتەدا. ئەمەش هەلێكە هاتۆتە دەست و زلهێزەكانی ڕۆژاوا پشتگیری دەكەن، بەڵكو داوای لێدەكەن ئێران بگرێ. ناوچە نەوتیەكەی ئەهواز و بەشی لەكوردستانی ئێران بخاتە سەر عێراق و دواتر وڵاتانی كەنداوی دەوڵەمەند بەنەوت. ئەوكاتە دەچێتە ڕیزی دەوڵەتە زلهێزەكانی جیهان ! 
مەلا حكومڕانەكانی شیعەی ئێران سیاسەتێكی دەرەكی هەڵەو وشكیان گرتبووە بەر، پەیوەندیەكانیان لەگەڵ هەموو وڵاتە پیشەسازیەكانی جیهان ئاڵۆز كردبوو. هیچ دەوڵەتێك نەبوو فرۆكەی جەنگیان پێ بفرۆشێ، بە پێچەوانەی سەدام كە چەكی لە ڕۆژهەڵات و ڕۆژ ئاوا دەكڕی و سوپاكەی پڕچەكبوو. سوپای سەردەمی شا زۆر لاواز بوو بوو، دڵسۆزی بۆ ڕژێمی ئیسلامیش نەبوو. هێزی پاسدارانیش تازە درووستبووبوو، بە گشتی لە گووندنشینە نە خوێندەوارەكان پێكهاتبوو كە بە كلیلی كۆشكی بەهەشتەوە لە گیرفاندا و بەرماڵی نوێژ لەگەڵ خۆدا دەچوون بۆ بەرەی جەنگ. 
هەواڵی بەرپابوونی جەنگی عێراق ـ ئێران مژدەیەكی خۆش بوو بۆ كوردانی عێراق چونكە خۆیان لە ناخۆشیەكی سەخت و ژیانێكی تاڵدا بوون بەدەست صەدامەوە، هەموو گوندەكانی هەرێم هەزاران خێزانی كورد لەشارو گوندی خۆیانەوە گوازرابونەوە بۆشارەكانی باشورو ڕۆژاوای عێراق، دەیەها هەزار لەناو ئێراندا پەریشان حاڵ و سەرگەردان مابونەوە. گوندنشینەكانی هەرێم بەزۆر خزینرابونە ناو ئۆردوگا زۆرەملێیەكان، سەرگەرمی ئەوەبوون هەریەكە كەپرێ یان ژورێ بۆخۆی دروست بكات. كورد لە نەهامەتییەكی ڕاستەقینەی فرە چڕدا بوو. 
لەگەڵ دەسپێكردنی جەنگدا سەدام ناچاربوو سەدان ڕەبایای سەربازی و زێتریش چۆڵكات لە ناوچە شاخاویەكانی هەرێم چونكە پێویستی بەو چەكدارانەبوو لەبەرەی جەنگ دژ بە ئێران. ئەمە گووشاری لەسەر مەفرەزەكانی پێشمەرگە كەم كردەووە، بواری جمووجۆڵ و مانۆڕی بۆ بەربڵاو كردن. تەنانەت هێندێ لە جوتیارەكانیش كە هێنرابوون بۆ ئۆردوگا زۆرەملێیەكان توانیان بگەڕێنەوە بۆ گوندە ڕوخێنراوەكانییان لەسەر سنوری عێراق ـ توركیا و سەروو كە جە خانوو بكەن و بە نهێنی لەوێ بژین. ئەوەیان پێخۆشتربوو تا لەژێر دەستی ڕژێمی سەدامدا بژین. 
جگە لە تویژێ لە جاشەكوردەكان و بەعسی و دانە دانەش لە شیوعیەكان، جەماوەری كوردو شیعەی عێراق بەگشتی دژی سەدام بوون، عەتفیان لەسەر ئێران بوو، هەموو نیشتیمان پەروەربوون، بەڵام خێرو بەرژەوەندی عێراقیان لەڕووخانی ڕژێمی سەدامدا دەبینی، دڕەندەترین و دڵڕەقترین دوژمنی خۆیان لە ڕژێمی سەدامدا بەدیدەكرد. لەناو عەربی سونەشدا توێژێكی بچووك هەبوو لەكەسانی دیموكراتی و نیشتیمان پەروەر كە هەر دژی سەدام بوون. ڕق و كینەی عێراقیەكان دژ بەسەدام پاساویی لۆژیكی خۆی هەبوو : 
١ ـ سەدام دكتاتۆرێكی فاشی زۆر دڕندەترلە هیتلەرو موسولێنی، عێراقی خستە گێژاویی جەنگیی ناوخۆو دەرەكی، كوردستانی كاولكرد، چوار هەزار گوندی ڕووخاند و گوند نشینەكانی دەربەدەر كرد. 
٢ـ یەكەم حكومڕان بوو لە جیهاندا چەكی كیمیاوی بەكارهێنا دژبە میلەتیی خۆی، هەزاران هاوولاتی خۆی ـ كە بە پێی دەستوور و یاسای نێو دەولەتی دەبوو پارێزگاری لەسەرو ماڵیان بكات ـ كوشت لە ژن و مناڵ و گەنج و پیر یان ئیفلیجی كردن. 
٣ـ لەباتی یەكسانی لەنیوان هاووڵاتیان، بە پلەی جیاجیا مامەڵەی لەگەڵ دەكردن، پلە یەك عەشرەتی خۆی بوو، پلە دو سونەی عەرەب و پلە سێ شیعەو كورد. لە هەموو ڕوویەكەوە مامەڵەی جیابوو لەگەڵ ئەم خەڵكانە. 
جا شتێكی سروشتی بوو، چاوەڕوان كراو بوو كە هاووڵاتیانیش بە چاوی دوژمنانە بڕواننە حكومڕانی لەم چەشنە. 
بەدەستتێوەردانی دەوڵەتێكی بێگانە ڕژێمەكەی ڕوخێنراو سەدام گیراو بەدەستی عەرەبی شیعە سزای ئیعدامی تێیدا جێبەجێ كراو كورد زۆر بە خۆشحاڵییەوە تەمەشای دیمەنەكەیان دەكرد. ژمارەیەكی كەم لەوانەی كە زەرەر مەند بوون بە لە ناوبردنی دڵتەنگ بوون. 
جەنگی عێراق ـ ئێران بە ٣ قۆناغدا تێپەڕی. لە قۆناغی یەكەمدا سوپای سەدام باڵا دەست بوو، چووە ناو سنوری ئێران و بە شێكی لەشارو شارۆچكەو دیهاتەكانی داگیركرد. قۆناغی دووەم ئەوەبوو كە هیزی سوپاو پاسداران توانییان هێڵی بەرگری خۆیان بچەسپێنن و ڕێگە لە پێشكەوتنی سەربازی عێراق بگرن. لە قۆناغی سێهەمدا، گەرچی باڵا دەستی لە ئاسماندا هەر بەدەستی سەدامەوە مایەوە، هێزی پیادەی ئێران، كە بەشی كارامەتری پاسداران بوو، نەشو نمای كردوو كەوتە دەركردنی سوپای عێراق لە ناوچە داگیركراوەكان و هێرش بردنە سەر هێندێ ناوچەی عێراق. ١٩٨٨ هێزی ئێران هێرشی كردە سەر شاری بەسڕە كەدوەم یان سێیەم شاری عێراقەو بەندەری سەرەكییەتی. سوپای عێراق نەیتوانی ڕوبەڕوی ئەو هێرشە بێتەوە، داگیركردنی بەسرە بوو بە شتێكی حەتمی ئەگەر سەدام پەنای بە چەكی كیمیاوی نەبردایە بۆ لێدانی هێرشكەرانی ئیران . بە بەكار هێنانی ئەو چەكە سوپای ئێرانی تێشكاو زیانێكی گیانی زۆریشی لیكەوت، چونكە هیج زانیاریەكی نەبوو لەسەربوونی ئەوچەكە لای سەدام، لەبەر ئەوە هیچ ئامادەكاریەكی نەكردبوو بۆ ڕوداوێكی لەم جۆرە. لەوكاتانەدا كە مەلا حكومڕانەكانی ئێران سەرگەرمی دابەشكردنی كلیلی كۆشكەكانی بەهەشت بوون بەسەرشەڕكەرەكانیاندا، سەدام، بەیارمەتی هێندێ لەدەولەتانی ڕۆژاوا، سەرگەرمی دروستكردنی چەكی كیمیاوی بوو بۆ لێدانی سوپای ئیران لەكاتی پێویستدا، بێ گوێدانە ئەوە كە ئەم چەكە قەدەغە كراوە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی. 
ئەم هێرشەی ئێران و بەكار هێنانی چەكی كیمیاوی لەلایەن سەدامەوە نامەیەك بوو بۆ دەولەتە زلهێزەكان كە لە پشتی هاندانی سەدامەوە بوون بۆ هەڵگیرسانی ئەم جەنگە. ئەوان بەتەمابوون سەدام ئێران داگیركات و بەش بەشیكەن، كەچی ئیستە دەبێ بەرگری لە ڕژێمی عێراق بكەن هەتا ئێران نەی ڕوخێنێ ! دیارە بە هیچ جۆرێ ڕوخانی ڕژێمی عێراقیان پێ قووبوڵناكرێ. هیچ چارەیەكیشیان نیە جگە لەوەستاندنی شەڕ. ئێرانیش دەیزانی كە دوای تێكشكانەكەیان لە شەڕی بەسڕەدا، ناتوانن جێگە بگرن لەناو عێراقدا. لێرەدا جموجۆڵی جەنگی زەمینی زۆر كزبوو. سەدامیش كەڵكی لە باڵا دەستی ئاسمانی وەردەگرت و فرۆكەكانی هەمیشە لە ئاسماندا بوون بۆمبارانی تاران و شارەكانی ئێران و، داوای كۆتایی هێنان بە جەنگ بوو بەداوایەكی گشتی لەسەر ئاستی جیهان. لە عێراقدا بڕیار بەدەست تەنها سەدام بوو، حیساب بۆ كەسی دیكە نەدەكرا. ئەویش خوازیاری ئاگر بەست بوو، لە ئێرانیش ئایەتوڵا خومەینی بڕیار بەدەستی سەرەكی بوو، مەلاكانی دەورو بەری گوشارێكیچڕیان خستە سەری تا ئەوپەرداخە زەهرەی خواردەوە ـ خۆی وەتەنێ ـ ئاگر بەستی واژۆكرد لە ٩٨٨. پاش هەشت ساڵ لە شەڕێكی بێ پاساویی نا عادیلانە و كاولكاری و خوێنڕشتن كە سەدام حسین هەڵیگیرساند و گەلانی عێراق و ئێران باجەكەیاندا.

ئەنفال و كیمیاباران

كە ئەنفال دەستی پێكرد مەفارزی چەكداری كورد ٤ ـ ٥ ساڵ بوو پەیدابوو بووەوە. بەڵام پێدەچێ سەدام هیچ حیسابێكی بۆ ئەمە نەكردبێ چونكە دەیزانی كە لاوازن و ناتەبان و بەشاخەكانی سنوری عێراق ـ ئێرانەوەن ئەوشەرەی لە ساڵی ٩٨٣ وە كەوتە نێوان حیزبەكان دەرگای داخست لەهەموكردارێكی هاوبەش دژ بەسەدام.
پاش حەوت ساڵ لەشەڕی ئێران ـ عێراق، لەساڵی ٩٨٨ دا حیزبەكان ئاشتبونەوەیان ڕاگەیان و بەرەی كوردوستانیان پێكهێنا كە دەبوو لە ٩٨٠ وە پێكیان بهێنایە. سەدام كەڵكی باشی لە ناتەبایی و شەڕوململانێی نیوان حیزبەكان وەرگرت وئاگر بەستێكی لەگەڵ ینك ڕاگەیاند لە ٩٨٣ دا. ئەم ئاگربەسە بۆماوەیەك بوو بە فاكتەری پاراستنی پاشەوەی بەرەی جەنگ بۆ ڕژێمی فاشی ڕەگەز پەرست. بەم شێوەیە، لەباتی هەوڵی ڕزگاركردنی ناوچەیەك ( پاریزگایەك یان قەزایەك یان هەرناحیەیەك ) بدەن بەقەد شاخەكانی سنورەوە مانەوە هیچ شەڕێكی ئەوتۆیان نەكرد كە شایانی باس بێ جگە لەشەڕی دابان كە ینك كۆتایی ئاگر بەسەكەی پێهێنا لەگەڵ سەدام. 
سەدام هەستی بە گۆڕانی ترازووی هێزكردبوو بەرانبەر ئێران. دەیزانی كە گەیشتۆتە قۆناغێ كەدەبێ هێندێ پاشەكشەبكات و ڕێبكەوێ لەگەڵ تاران. بەڵام هەستی بە هیچ لاوازیەك نەدەكرد بەرامبەر بە پێشمەرگە. ویستی ئاگربەس لەگەڵ ئێران هاوكات بێ لەگەڵ نەهێشتنی هێزی پێشمەرگە. بۆ ئەم مەبەستەش نەخشەی ئەنفالی داڕشت. 
وشەی ( ئەنفال ) كە سەدام كردی بە ناوی پرۆژە تیرۆرستیە ڕەگەز پەرستەكەی خۆی، لە ئەسڵدا ناوی سورەتێكە لە سورەتەكانی قورعان. مێژوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ١٤٠٠ ساڵ لەمەوبەر. بەهیچ كلوژێ جێگەی نابێتەوە لە چەرخی ئەمڕۆی گڵۆبال ـ عەولەمەو ئینتەرنێتدا. شارستانیەت و مرۆڤایەتی ئەم سەردەمە پرۆژە تیرۆرستیە ڕەگەز پەرستیەكەی سەدامی پێ قوبوول نیە ـ وەك بینیمان. پرۆژەی ئەنفال ئەوەبوو كە هەموو ئامڕازێكی دڕندانە بەكاربهێنرێ بە بەكارهێنانی چەكی كیمیایشەوە، بۆ ئیبادەی هەموو جۆرە خەباتێكی چەكداری كورد و خنكاندنی تەواوی دەنگی ئۆپۆزسوێنی كوردانی عێراق + گۆڕینی دیمۆگرافی كوردستان و تواندنەوەی گەلی كورد بەوشێوەیەی سەدام دەیەوێ. بۆ ئەم مەبەستە دكتاتۆری عۆجەوی هەرچی پێكرا كردی. بەڵام ئەنجامەكەمان بینی : ئەوی ڕوخێنرا و خنكێنرا خودی دیكتاتۆر بوو كە ئیعدام كراو هەتاهەتایە نەفرەتی مێژووی بە شوێنەوەیە، ئەویشی مایەوەو سەركەوت گەلی كورد بوو. 
ڕۆژانی ئەنفال بەرەی جەنگی عێراق ـ ئێران نەختێ هێوربوو، لە جۆرە تەجمیدیەكدا بوو. ئەمە ڕێگەی بەسەدام دا هێزێكی زۆری سەربازی لە سوپاو لە جاشە خاینەكان بباتە بەرەی شەڕ دژی پێشمەرگە. من لەوڕۆژانەدا لە گوندی تەكیەی قەرەداغ بووم، وەكوشایەتحاڵ بەشێ لە ڕوداوەكانی ئەنفالم بینی و دەتوانم قسەیان لەسەر بكەم : هێزی سەرەكی پێشمەرگە لە پاریزگای سلێمانیدا پێشمەرگەی ینك بوو. بارەگای سەركردایەتی یەكیەتیش لەوكاتەدا لەناوچەی شار باژێڕ ـ دۆڵێ ـ بوو. یەكەم هێرشی سەرەكی سەدام بۆسەر ئەو بارەگایانە بوو. قادری حاجی علی كە ئەوكاتە بەرپرسی یەكەمی مەڵبەندی یەكی ینك بوو، بارەگای لە گوندی بەلەكجاڕ ـ قەرەداغ ـ بوو، خۆی و پێشمەرگەی چوون بۆ دۆڵی، بۆ بەرگری لە سەركردایەتی حیزبەكەیان. شەڕی دۆڵێ بەردەوام بوو كە لە دەربەندیخانەوە هێزی سەدام هیرشی هینا بەرەو مەلبەندی یەكی ینك. جەمیل هەورامی ئەندامی مەڵبەندی ینك پێشمەرگەی خۆیان و لایەنەكانی دیكەشی كۆكردەوە، كە زۆرنەبوو ئاشتببونەوە، چوونە سەرزەردە، بەرەنگاری دوژمن بوونەوە. هێندیكیش لە شاخی ناو تاقەوە بەرەنگار بوونەوە، چەند ڕۆژێ بەرهەڵستی كرا بەلام تەرازوی هێز لە بەرژەوەندی حكومەت بوو، سەرشاخی زەردە گیراو بەوەش چارەنووسی شەڕی قەراخ دیاری كرا. لە ٣١ ی ئازاردا شەش رەبیەی سوپاو جاش بەسەر ساخی سێوسێنانەوە بە كۆپتەر دابەزێنرا. 
لەو رۆژەوە پێشمەرگە كشانەوە بۆ ناو قۆپی قەراخ. هێندێكیش لە پێشمەرگەكان ڕویان كردە گەرمیان بە هیوای كشانەوە لە وێوە بەرەو ئێران. هەر لەو ڕۆژەشەوە خەڵكی سیڤیلی گوندەكانی قەراخ دەستیانكرد بە چۆڵكردنی گوندەكانیان، بەشی زۆر رویانكردە سلێمانی. بەلام سەیتەرەی پێشمەرگەی ینك ڕێگەی لەزۆر كەس گرت و گەڕاندنیەوە بۆ قەراخ، ( پێیان ووتن ) : " قووبوڵی ناكەین ناوچەكە چۆڵ بكەن ". هێندێ لەوانەی گەڕێنرانەوە بە ناچاری ڕویانكردە گەرمیان بە هیوای خۆ ڕزگار كردن لەو رێگەوە بەڵام لە گەرمیان كەوتنە دەست حكومەت و چوونە ڕیزی شەهیدانی ئەنفال. گەلێك لە سەرۆك جاشەكان، لە پێش هەمووشیانەوە سەرەكجاشی بێ ئابڕو فتاح بەگی جاف، ڕۆڵێكی زۆریان هەبوو لە گرتن ورادەستكردنی ئەو هاوڵاتیانەی ئەنفال كران. پێویست بوو ئەو سەرەكجاشانە، لەدوای ڕوخانی سەدام، بگیرایەن و بدرایەن بە دادگا لەسەر ئەو هەموو تاوانكاریە، بەڵام بە پێچەوانەوە، هێندێ لە بەرپرسان یارمەتی گەورەترین تاوانبارانیاندا بۆ شاردنەوە لەگەل و ڕۆیشتن بۆ دەرەوەی وڵات.
دێمەوە سەر كیمیابارانی پێشمەرگەو خەڵكی سیڤیلی كوردستان. من وەكو شایەتحاڵ باسی كیمیا بارانی هەرسێ گوندی تەكی و بەلەكجاڕ و بەڵخە دەكەم لە ڕۆژی ٢٧ / ٢ / ٩٨٨. بە پیاسە لە گوند چوو بوومە دەرەوە، بەسەر بەرزاییەكەوە لە نێوان شاخ و گونددا، كە گوێم لە گرمەی فڕۆكەی سیخۆی بوو. تەماشای ئاسمانم كرد ٦ فڕۆكەم ژمارد. كەهاتن یەكەم شت قونبەلەیە كیان فڕێدا بۆ بەلەكجاڕ، غازێكی چڕی مەیلەو زەرد بەرزبووە وە بەرەو باكوری ڕۆژئاوا بە سستی دەجوڵا. دیار بوو بۆ ئەوە بوو كە بزانن هەوا لە كوێوە دیت و بۆ كوێ دەچێ. لە سوڕی دووەمدا فڕۆكەكان بەرەو هەریەك لە گوندەكانی تەكێ و بەلەكجار چوار قونبەلەی ٥٠٠ ( پێنج سەد ) كگمی تێهاوێژرا. نەمزانی چەند دانە بۆ بەڵخە هاویژرا. گوندەكان لەترسی كیمیا باران چۆڵكرابوون، ئەوی مابوو لە گووندا چووبوونە ئەشكەوت و كونە بەرد لەدەرەوەی گوند. ڕۆژی ( ٢٧ / ٢ )، ٣ خێزان و مەفرەزەكەی من مابوون. خێزانێكیان سەدیقی پیرەمیرد و ئاسكەی هاوسەری، لەكاتی بۆمباراندا سەدیق دور لەدێ كاری كشتوكاڵی دەكرد و ئاسكەش لە ئەشكەوتێكی نزیك لە گوند دانیشتبوو تەشی دەرێسا. خێزانی هەردو جوتیار علی حسن و حسین محمد لە تەنیشت قوتابخانەی گوندەوە، نزیكی ٥٠م لە جێگەی كەوتنی قونبەلەیەكەوە دەژیان، بەڵام خانوەكانیان ١٥ ـ ٢٠ م بەرزتربوون. علی بەفەوری بەسواری كەرێ برا بۆخەستەخانەی پێشمەرگە شیوعیەكان لەبەردەمی دەربەندی نارامسین. 
من لەسەر بەرزایەكەوە گەڕامەوە، بڕیارم دابوو پاش چارەكە سەعاتێ بچمە ناودێ بۆ ئەوەی غازی كیمیاوی نەمێنێ. كە چووم بۆنێكی بەهێز، تێكەڵ لە بۆنی سیر و سێو لووتی پڕكردم. بانگی پێشمەرگەكانم كرد و گەرانەوە بۆناو دێ. جەولەیەكم دەسپیكرد بەناو گوندا. یەكەم قوربانی بومبارانی كیمیاویم لەنزیك ماڵی سەدیق بینی : مانگایەك و دوو پارین لە كۆڵانێكدا كەوتبوون لە گیانەڵادا بوون و نەیشمان توانی هیچیان بۆ بكەین. لە كۆڵانەكانی ناو گوندا جەندین دانەی دیكە لە ئاژەڵ و مریشكی مردارەوە بومان بینی. گەیشتمە ماڵی حسین. خۆی هێشتا نە هاتبووەوە، منالەكانی بەدیار فاتەخانی دایكیانەوە بوون و حاڵی شڕبوو. نازانم بۆچی لەم خێزانە تەنها دایكیان و لە خیزانەكەی علیش لە تەنیشتیانەوە تەنها باوك حاڵی خراپ بوو، مناڵەكانیان لەوەزعێكی زۆر باشتردابوون. ئێمە هەشت دەرزیمان هەبوو بۆ ئەم حاڵەتانە . دەرزیەكم دا لە فاتەخان و بە منالەكانیم وت :
ـ مەترسن، دایكتان تا سبەینێ چاك دەبێ. 
هێندێ لەخەڵكی گوند كە زانیان بە بۆمبارانەكە گەڕانەوە لە ئەشكەوت و كونە بەردەكانەوە بۆ گوند. هەیانبوو یەكسەر دەهاتنە ناوگوند و هەشیانبوو نەیان دەوێرا، هەر لەدورەوە دەوەستان و بانگیان دەكرد، هەواڵیان دەپرسی كە نەترسن لە هاتنە ناودێ؟ سەدیق پاش سەعاتێ لە بۆمباران لەسەر زەرعاتەكەیەوە هاتەوە بۆناو دێ. ڕێگەی بەلای قوتابخانەكەدا دەروۆیشت. دوسێ كەس لەولاوە وەستابوون، بانگیان كرد : 
ـ كا سەدیق وریابە، زۆر نزیكی ئەوچاڵە مەڕۆ. 
ـ چاڵی چی؟
ـ چاڵی قونبولەی كیمیاوی.
كە چاڵەكەی بینی چووە پێشەوە، لەكەرەكەی دابەزی و تۆزێ لە گوێ چاڵەكە وەستاو تەماشای كرد. چووە ناوی، جنێوێكی هەواڵەی سەدام كرد و لەقەیەكی كێشا بەو شتە خۆڵەمێشیەدا، وتی : 
ـ ئا ئەمەیە كیمیاوی كە سەدام ئەم عالەمەی پێترساندووە؟ 
لەقەیەكی تری لەدەرمانی ناو چاڵەكە دا لەگەڵی جنێوێكیتر بۆ صدام و هاتە دەرەوە، سواری كەرەكەی بوو بەرەو ماڵی خۆی. ئێوارە دنیا تاریك بووبوو كە یەكێ هات بۆ بارەگاو وتی : 
ـ كا سەدیق زۆر خراپە. فریای نەكەون ئەمشەو ئەمرێت.
چووم بۆ ماڵی حاجی صدیق. لەسەر جێگە كەوتبوو دەینكان. تەنها پیرە ژنی هاوسەری بەدیاریەوە بوو. وتم : 
حاجی مەترسە، دەرزیەكت لێدەدەم و هەتا بەیانی باش دەبیت. بەس دەپرسم : بۆچی چویتە ناو ئەو چاڵەو لەقەت لێیدا؟ نەتدەزانی ئەوە خەتەرە؟ 
ـ خۆ بەخوا هاواریشیان كرد، وتیان : حاجی نەكەیت، خەتەرە ! بڵێم چی شەیتان ئەو هەڵەیەی پێكردم . 
كەس لەگوندی تەكێ نەمرد. پێشمەرگەكانیشم تووشبوون، چاویان سووربوو، ئاوی پێدا دەهاتە خوارێ، خۆیشم هەروەها. لە ڕاستیدا نەمدەزانی ئەنجامی بەچی دەگات، بەلام دەمویست ورەیان بەرز ڕاگرم. لە بەلەكجاڕیش كەسی خەڵكی گوند تووش نەبوو چونكە گوند بەتەواویی چۆڵ بوو. پێشمەرگەی ینكیش ئیحتیاتی خۆیان وەرگرتبوو. دواتر وترا پێشمەرگەیەكی عەرەب لە پێشمەرگە كانی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی بەركەوت و شەهید بوو. گوندی بەڵخەش چۆڵبوو. 
دەپرسرێ : چۆن هەردو خێزانی علی و حسین كە قەڵەباڵغبوون بە مناڵ بەسەلامەتی دەرچوون، هەرنزیكەی ٤٠ ـ ٥٠ مەتریش دور بوون لە تەقینەوەی قونبولەیەكی كیمیاوی وەها گەورەوە؟ پێموایە هۆكاری سەلامەتیان دەگەرێتەوە بۆ تۆپۆگرافییای زەمینەی گوندەكە و قورسی غازی خەردەل و ئەعساب. خانوی هەردوكیان نەختێ لە جێگەی كەوتنی قونبەلەكە بەرزتر بوو. 
ئەوە بۆمبارانی سەرەكی تەكیە و بەلەكجاڕ بوو. وردە بۆمبارانیش بوو بوو بە كارێكی نیمچە ڕۆژانە گولەی كیمیاوی تۆپی دور بورد لەسەر بازگەی دەربەندیجانەوە ئەهات و لە پشتی گوندەوە دەتەقیەوە، غازەكەی بەناو گوندا دەهاتە خوارێ. بەڵام زیندەوەر لە گوندا نەبوو جگە لە چۆلەكە پاساری. 
گوندی سیوسێنان ( كە ئیستە ناوەندی ناحیەیە ) لە مەسافەی ٣ ـ ٤ كم لە ڕۆژهەڵاتی تەكێوە یە. لەو ڕۆژانەدا قەڵەباڵغترین گوند بوو لە قەرەداغدا. خەڵكی ئەوگوندانەی دەورو بەر دەیانوت : 
ـ ئەوە سێوسێنان بۆمباران ناكرێ، نەبە فرۆكە و نەبە تۆپ، چونكە پڕە لە سیخوڕی سەدام.
ـ بەڵێ تا ئیستە بۆمباران نەكراوە، بەڵام كەس نازانێ لەم ڕۆژانەی داهاتوودا دەكرێ یان ناكرێ. 
دنیا تاریك بوو، سەعات دەی ئێوارەی ٢٢ / ٣ / ١٩٨٨ لە تەكێ پاسەوانەكەمان هاتە ژوورەوەو ڕای گەیاند : 
ـ گولە تۆپ زۆر لە دەربەندیخانەوە نرا بە سێوسینانەوە، بەڵام پێموایە بۆمبارانی كیمیاوی بوو، چونكە گولەكان كە دەتەقینەوە تڵپەیان دەهات وەكو ئەو قونبولانەی پێشتر دران بە تەكێ و بەلەكجاردا. 
پاسەوانەكە ڕاستی كرد، ئەوە بۆمبارانی كیمیاوی گوندی سێوسێنان بوو. قونبولەكانیش نزیكەی ( ٤٠ ) ڕەكێت بوون لەدەربەندیخانەوە بە قازیفە تەقێندران بۆ گوندێكی بچووك ـ سێوسێنان. هەموو ڕەكێتەكان لەناو گوندا تەقینەوە. گوندەكەش بۆ نەگبەتی لە زەمینێكی بچووكی نەختێ تەختدایە، كە لە ٧٠ ـ ٨٠ خێزان زیاتری تێدا نەمابوو لەو كاتەدا. قوربانیانی بۆمبارانەكە نزیكەی ٧٠ شەهید و هەموو دانیشتوانیش بە پلەی جیا جیا برینداربوون. هێندێ خێزان قەلاچۆكران. خێزانی مەهدی زۆراب كە لە ١٤ سەر پێكهاتبوون ١٣ كەسیان لەویدا شەهید بوون و محمدی كوڕی مەهدی مایەوە لە ژیاندا چونكە پێشمەرگە بوو، لەناو پێشمەرگەكاندا بوو. عوبەیدی جلدروو لەگەڵ ژنێك و چوار منداڵیدا دەژیا، تەنها خۆی مایەوە. ڕژێمی فاشی ئەوانەی بەدرۆ خستەوە كە دەیان ووت : ( سێوسێنان سیخوڕی سەدامی زۆر تێدایە بۆیە كیمیاباران ناكرێ ). ئەوەتا كیمیا باران كرا بەشێوەیەكی خراپترو دڕندانە تر لەهەمو گوندەكانی تری كوردستان، كە بوو بە هەڵەبجەیەكی بچكۆلە. بە بەراوردیش ٧ ڕۆژ دوای كیمیابارانی هەڵەبجە بوو. 
هەرئەوشەوەو ڕۆژی دواتر ژمارەیەكی زۆر لە گوندنشینانی دەوروبەری سێوسێنان چوون بەدەم شەهیدەكانەوە بۆ بە خاكسپاردنیان. دوای ڕاپەڕینی ٩٩١ هەموو شەهیدانی كیمیابارانەكە گوێزرانەوە لە گۆڕستانیكی تایبەتدا لە تەنیشت گوندی سێوسێنان بەخاك سپێردران.

شەڕی كەنداو و ڕزگاربوونی هەرێم لەسەدام

پاش ٣٠ ساڵ لەخەباتی چەكداری دژی رژێمی عێراق بزووتنەوەی ڕزگاری خوازی كورد گەیشتە ئەنفال و كیمیاباران. هیچ ئاسۆی هەڵسانیكی لەبەردەمدا نەبوو بۆ دواڕۆژێكی دیاری كراو ئەگەر بێعەقڵی دكتاتۆری بەغدا بەداگیركردنی كوێت و یاخی بوون لە ئاغای پێشووی ـ واشنتۆن ـ ئەو هەلەی نە ڕەخسانایەت. هێزی ئۆپۆزسوێنی عێراق، بە عەرەبی و كوردیەوە، زۆر لاواز بوو بوو، خەباتی چەكداری تووشی تێشكان بووبوو. لەدۆخێكی وەهادا شەڕی كەنداوی یەكەم دەستی پێكرد. جگە لەسەدام هەمووكەس دەیزانی كە ئەنجامی شەرەكە چۆن دەبێ. سوپای سەدام لەبەر هێرشی فرۆكەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانان تیشكا بەبێ هیچ شەڕو پێكدادانێكی زەمینی، كەوتە كشانەوەیەكی ناڕێخراو و بێ سەروبەر. كوێت ڕزگار كرا لەداگیركەران, بەڵام ڕژێمی سەدام نە ڕوخینرا, عێراق ڕزگار نەكرا. ئەمە بۆ چی؟ پریما كوف، وەزیری دەرەوەی یەكێتی سۆڤیت لەوكاتەدا وەلامی ئەم پرسیارەی داوەتەوە : 
ـ لەوڕۆژەدا كە سوپای ئەمریكی هاتبوە ناوخاكی عێراق سەدام لە بەغدا پێوەندی كرد بە باڵویزی سۆڤیەتەوە لە بە غداو پێیڕاگەیاند كە بڕیاری داوە دەسەڵات ڕادەستی شیعەكان بكات و عێراق بەجێبهێڵێ، ئەمەش مانای وایە عێراق دەكەوێتە ژێردەستی ئێران.
گەربەچوڤ سەرۆكی ئەوكاتەی یەكێتی سۆڤێت ئەم هەواڵەی بێدواكەوتن گەیاندە سەرۆكی ئەمریكا جورج بوش. لێرەدا پرسیارێكی چاوەڕواننەكراو هاتە بەردەمی بۆش :
كام لەم دوشتە هەڵبژێرێت؟ عێراق بكەوێتە ژێردەستی ئێران یان لە دەستی سەدامێكی تێشكاوو لاوازدا بمێنێ؟ بۆش دەبێ ئەمە تاوتوێ بكات : ئێران دەستبگرێ بەسەر عێراقدا یان سەداەم بمێنێتەوە؟ كامیان لە بەرژەوەندی ئەمریكایە؟ مانەوەی سەدامی پێباشتربوو. فەرمانی دەركرد بە وەستاندنی شەڕ. سەركردەی هێزی سەربازی ژێنراڵ شوارسكۆ داوای لە بۆش كرد: 
- مۆڵەتمبدە لەماوەی چوار سەعاتدا بەغدا دەگرم و شەڕ كۆتایی دێت.
- نەخێر مۆڵت نیە، ئەوە پرسێكی سیاسیە و دەبێ شەڕ بوەستێ.
ئەمریكا شەڕی وەستان و مانەوەی سەدامی لە كورسی دەسەڵات قبووڵكرد. لەوەش زێتر، گڕی سەوزی بۆسەدام هەڵكرد كە بۆی هەیە پاشماوەی هێزی سەربازی خۆی لەگەڵ فڕۆكەكانی كۆبكاتەوە و بەكاری بێنێ دژ بە جموجوڵی شیعەكانی عێراق.
جەماوەری شیعە لەشارەكانی باشوری عێراق یەكەم كەس بوون كە دژی سەدام ڕاپەڕین و دەستیان گرت بەسەر گەلێ شارو جێگەدا. بەڵام سەدام دڕندانە بەرەنگاریان بووەوەو توانی سەركوتیان بكات. ئەوەش ڕۆڵی هەبوو كە شیعەكان ئەزموونی ڕێخستن و خەباتی چەكداریان نەبوو، بە پێچەوانەی كوردەكان كە ئەزموونی دەیەها ساڵی بزووتنەوەی چەكداری و ڕێخستنی چەكداریان هەبوو.

ڕاپەڕینی جەماوەری ١٩٩١

جەنگی كەنداوو تێشكانی سەدام زەمینەیان خۆشكرد بۆ ڕاپەڕین. سەدام ئەو توانایەی پێش جەنگەكەی نەمابوو، بەتایبەتی دەرهەق بە كورد كەهێشتا هێندێ یەكەی پێشمەرگە مابوو بە ئاسانی دەیتوانی ڕیزەكانیان بەربڵاوكات. گومان لەوەدا نیە كە یەكەم شار شەرەفی دەستپێكردنی ڕاپەڕینی پێبڕا ڕانیە بوو، لە ٥ /٣/ ١٩٩١ دا، دووەمیش سلیمانی بوو لە ٧/٣ دا. بەڵام مشتومڕی زۆر لەسەر ئەوەكراوە كە كێ ڕاپەڕینی دەستپێكردو ئایا لەسەر بڕیاری حیزبێ دەستی پێكرد یان بە شێوەیەكی عەفەوی؟ هێندێ كەس دەڵێن : بەبڕیاری ینك دەستی پێكرد. بەڵێ بڕیاری حزبی بووە بۆ بەرپاكردنی ڕاپەڕین، بەڵام حیزبەكان دووربوون لەشارەكانەوە، فریانەكەوتن، تا هاتنەوە جەماوەری لاوانی ناوشار، بەخواست و ئارەزووی خۆیان و بە كاریگەری ڕادیوی یەكێتی، - لانی كەم لە ڕانیە و سلیمانی – دەستیان بە ڕاپەڕین كردبوو. ئەو قسەیەی سید كاكە ڕاستە كە بە نەوشیروانی وتبوو :
( ماڵت خراپ نەبێ ڕاپەڕین دەستی پێكردووەو وا ڕانیە خەڵاسبوو سەروچاوەو چوارقوڕنەو لە هەموو جێگەكان جەیشی سەدام لە تەسلیم بوونن ! ئیتر شانەی چی و چونە خوارەوەی چی؟ ) نەوشیروان گووتی : چۆن؟ ئەمە كێ كردی؟ ( گووتم بابی من خەڵك و عەسكەری فیرار هەموویان بەیەكەوە هیرشیان بۆسەر مۆڵگەكانی بەعس دەسپێكردووە ) 
لەسەرەتاوە گەنجەكانی ناوشار، كەیەكپارچە بوون لەڕق و كینە بەرانبەر بەرژێمی سەدام، هێزی سەرەكی سەرشەقام بوون و رۆڵیكی گەورەیان هەبوو. بەڵام ئەم حاڵە زۆری نەخایاند چونكە ئەزمونی سیاسیان نەبوو، لەروانگەی بەستەڵكی بیروباوەر دەجووڵان. یەكەم پرۆژەیان هەڵبژاردنی سۆفیتات بوو بۆ گەرەك و شارو توێژە جیاجیاكانی كۆمەڵگە، وەك ئەوەی لە كۆمۆنەی پاریسدا كرا، ئەوەیان نەدەزانی كە نە سلێمانی پاریسە و نەدۆخی كۆمەڵایەتی ئێرە وەكو دۆخی كۆمەڵایەتی فەرەنسایە لە رۆژانی كۆمۆنەدا و نەئەزموونی كۆمۆنەی پاریس سەركەوتنی بەدەستهێنا هەتا ئێستە تەقلیدی بكەین. كە حزبەكان گەرانەوە بۆناو شار، بەسەركردایەتی كادرو پێشمەرگە بەچەكەكانیانەوە، بەمێژوویەكی خەباتگێڕی وئەزموونێكی زێترەوە لەكاروباری سیاسی و ڕێكخراوەییدا، وردە وردە تەرازووی هێز گۆڕدرا لەبەرژەوەندی ئەو حیزبانە و لەهەموو گرنگتر دەسەڵاتیان گرتە دەست.
شیوعیەكانیش كە هێشتا نەبرینی بەرەی پاشكۆگەری لەگەڵ سەدام و نەبڕینی پاشكۆگەری بۆ پارتی دژی ینك یان سارێژ نەكردبوو، لەدۆخێكی وەها دانەبوون، كە بتوانن كەڵك لەو گۆرانكاریانە لە كوردستاندا وەربگرن. هەموو ئەزموونێ كە فێری بوون لەكارەساتی پشتاشان بریتی بوو لەوە كە جارێكی دیكە نەبنە پاشكۆی تاكە حیزبێ لەپارتی و ینك، بەڵكو پاشكۆگەری بۆ هەردوو حیزبەكە بكەن لەیەك كاتدا.
كارتی بەهێز بەدەستی حزبەكانەوە لە كاتی گەرانەوەیان بۆ شارەكان ئەوەبوو، كە وەكو بەرەی نیشتمانی كوردستان بەیەكڕیزی گەڕانەوە. لەلایەكیتریشەوە تێشكانی سەدام لەجەنگی كەنداودا پرسێكی گرنگ بوو بۆ ئەم حیزبانە و هەموو ئۆپۆزیسیۆنی عێراق.
جگەلەمەش پارتی و یەكێتی هەر حیزبە یەك سەنتەری بریاری هەبوو، بەپێچەوانەی گەنجەكانی ناوشار كەفرە سەنتەر بوون. لەبەر ئەوە دیاردەیەكی سروشتی بوو كە حیزبەكان دەست بەسەر وەزعدا بگرن،بەڵام ئەوە سروشتی وچاوەڕوانكراو نەبوو، كە رەوتی ئەو گەنجەچەپخوزانە نەتوانن تەنانەت تاكە كورسیەكی پەرلمانیش بێنن.
لەسەرەتای گەرانەوەیانەوە حیزبەكان بەناوبوون بە حوكمڕانی كوردستان،بەڵام بەكردار زێتر سەرگەرمی تاڵانی وشت فرۆشتن و پارە پەیدا كردن، چ بۆ حیزب و چ بۆ فڵان بەرپرس. بۆماوەیەك مونافەسەیەكی توند بوو لەناویانا، بەتایبەتی لەنێوان هەردووحیزبی سەرەكی، بازاڕی سەرەكی بۆ زۆرشت ئێران و توركیا بوو، ئەوەی دەفرۆشرا سامانی گەل و نیشتمان بوو، دزی بوو، گەندەڵكارییەكی زەق بوو، ئەو دزی و شڕەخۆرییە لە قۆناغی یەكەمی حوكمڕانی حیزبە نەتەوەیەكانی كوردستانی عیراقدا بەڵگە بوو، كە ئامانجیان، پێش هەموو شت، بەدەستهێنانی كورسی و پوول وپارەبوو. لەسەرەتای حوكمڕانیانەوە گەندەڵكاری لەشێوازی تاڵانی و فرۆشتنی شوڤڵ و گەڵابە و مەكائین و ئەوئامێرانەی كە زووتر كڕدرابوون بۆ دروستكردنی بەنداوی بێخەمە و فرۆشران لە لایەن ینك و پاریتەوە. لەساڵانی دوای ئەوتاڵانكاریە گەندەڵكاری بەردەوام بوو بەشێوازی جۆاروجۆر و گەیشتە پلەیەكی خەیاڵی، بەتایبەتی پاش ئەوەی كە بەرهەمهێنانی نەوت زۆر پێشكەوتوو، كەوتە ژێر دەستی سەرانی پارتی و یەكێتی. پاش ٢٧ ساڵ لە حوكمڕانی لەلایەك دەیەها ملیار دۆلار كەڵەكە كراو لەلایەكیتریش بێموچەیی و نەهامەتی و بێكاریی خەڵك.
بۆماوەیەكی كورت بەرەی كوردستانی حوكمڕانی كرد. لەسەرەتاوە، ئەگەر چی فڕكان فڕكانی تاڵانكاری زۆر گەرم بوو، میللەت لە جەژنێكی راستەقینەدا بوو.بەڵام مەترسی هەبوو لە گەرانەیوەی سوپا و دەسەڵاتی سەدام بۆ كوردستان، هەتا هاوپەیمانی بوجەنگی كەنداو، بەسەركردایەتی ئەمریكا، فڕینی لە فرۆكەی سوپا قەدەغەكرد بەئاسمانی پارێزگاكانی هەرێمدا. دوای ئەوە مەترسی لەگەڕانەوەی سوپای عێراق نەما و جۆرێ لەئارامی جێگیر بوو.
باشترین ئیشی بەرەی كوردستانی ئەوە بوو كە بڕیاریدا هەڵبژاردنیكی پەرلەمانی لە هەرێمدا جێبەجێبكرێ. ئەمە یەكەمجاربوو بەدرێژایی مێژووی كورد كە گەلی كورد بتوانێ لە وڵاتی خۆیدا شتی لەم جۆرە بكات. ئەگەرچی بەیاسایەكی نادیموكراسیانەبوو، بۆ بەرژەوەندی پارتی ویەكێتی دارێژرا بوو. بەگوێرەی ئەو یاسایە هەر حزبێ سەرجەمی دەنگەكانی (٪٧) كەمتر بووبێ بۆی نیە بچێتە پەرلەمان. لەبەر ئەوە هیچ كەسیتر نەچووە پەرلەمان جگەلە نوێنەرانی پارتی و یەكێتی كە ئەندامێتی پەرلەمانی هەرێمیان بەشكرد بەرێژەی پەنجا بەپەنجا. ئەمە مانای ئەوە بووكەهەرلەسەرەتاوە پارتی ویەكێتی پەرلەمانیان بۆ حیزبە نەك بۆ گەل و نیشتمان.

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی