مێژوونووسی ئەڵمانیی (شتێفان ڤۆلە) لە چاوپێكەوتنێكدا دەڵێت، لەسەردەمی حوكمڕانی ئەڵمانیای خۆرهەڵاتدا خۆگێلكردن فۆرمێك بوو لە ئۆپۆزیسیۆنبوون. هاوڵاتیان هێندە لە دەسەڵاتە دیكتاتۆرییەكەی SED (حیزبی یەكێتی سۆسیالیستی ئەڵمانیا) دەترسان كە كەس نەیدەوێرا باسی سیاسەت بكات. گەر بتویستبایە ڕای هاونیشتمانییەك لەسەر دەوڵەتەكەی و سیاسەتی حیزب و سەرۆكەكەی بزانیت، خۆی وا نماییشدەكرد كە گێلێكی تەمام عەیارە، هیچ نازانێت، هیچ لە سیاسەت تێناگات و ئاگای لە هیچ شتێكیش نییە. ئەم دەوڵەته دیكتاتۆرانە جۆرێك لە هاوڵاتیی خۆگێلكەر بەرهەمدەهێنن كە ئامادە نییە ڕای خۆی لەسەر هیچ شتێك بڵێت پەیوەندیی بە سیاسەتەوە هەبێت. ئەم فۆرمە لە خۆگێلكردن چەندە ئامانجی خۆپاراستن بوو، هێندەش فۆرمێكی تایبەتی ئۆپۆزیسیۆنبوون و كردەی بەرگریی بوو، چونكە هاوڵاتیی مەدح و سەنای حیزب و سەرۆك و دەوڵەتی نەدەكرد و بە میتۆدی خۆگێلكردن خۆی ڕزگاردەكرد. ئەم كولتووری خۆگێلكردنە شۆڕدەبێتەوە ناو خێزانەكان و كاراكتەری خۆگێلكەر لە دایك و باوكەوە دەگواسترێتەوە بۆ پەروەردەی منداڵەكان و فێریاندەكەن چۆن لەدەرەوەی ماڵەكەیان، خۆیان لە هەموو شتێك گێلبكەن كە پەیوەندیی بە سیاسەت و حیزب و سەرۆكەوە هەبێت. لە عێراقی سەردەمی بەعسیشدا خۆگێلكردن فۆرمێك بوو لە فۆرمەكانی ئۆپۆزیسیۆنبوون. ئەم ترسە لە قۆناغێكدا هێندە قووڵ شۆڕبووبوەوە بۆ ناو پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان كە مرۆڤ لەناو خودی خێزانەكەشیدا دەترسا باسی سیاسەت بكات و ڕای خۆی بە ڕاشكاوانە دەبڕێت.
بەكورتی هێزی سیاسیی ئۆپۆزیسیۆن لەم جۆرە سیستەمانەدا بوونی نەبوو، مرۆڤ گەر ڕایەكی جیاواز و پێچەوانەشی هەبایە، سەرەتا ستاییشی سەرۆك و حیزب و دەزگاكانی ئاساییش و لەشكری دەكرد و داوای لەخودا دەكرد بیانپارێزێت و تەمەنیان درێژبكات، چونكە هەر ئەوانن وڵات پێشدەخەن و لە دوژمنان دەیپارێزن، ئەوسا لەكۆتایی ئەم هەموو ڕاووڕێوییەدا جورئەتی ئەوەی دەكرد ئەو گلەییەی كە لە دڵیا بوو، بەترس و دڵەڕاوكێوە دەڕیببڕێت.
خۆگێلكردن لە دۆخی سیاسیی و لە خراپیی دۆخی مافی مرۆڤ دەرئەنجامی پرۆسەیەكی سامناكی ترساندن و تەخوینكردن بوو. مرۆڤ لە دەسەڵات دەترسا و لەترساندا باسی سیاسەتی نەدەكرد. هەركاتێكیش بەنهێنیی باسی سیاسەتیشی بكردبایە، سەرەڕای ئەوەی بەدەنگێكی نزم و بە چرپەوە قسەیدەكرد، بەردەوام تەماشای لای ڕاست و چەپی خۆشیدەكرد، بۆئەوەی بزانێت كەس گوێی لە قسەكانی نییە!
ئەم دۆخە تراژیدییەش حیكایەتی كۆمیدیی هاوڕێیەكی بیرهێنامەوە كاتێك یەكێتی قوتابیانی بەعس لە زانكۆكان هەوڵیاندەدا خوێندكارە كوردەكان بكەن بە بەعسیی، پەنایان بۆ هەموو میتۆدێك دەبرد. یەكێتی قوتابیان چەند جارێك بانگیانكردبوو چەند پاداشتێكیان خستبووە بەردەم و بەرامبەر بەوە دوایان لێكردبوو ببێت بە بەعسیی و ئەندامی یەكێتیی قوتابیان. هەموو هەوڵەكانیان سەری نەگرتبوو. لە كۆتاییدا كچێكیان بۆلای ناردبوو، بۆئەوەی قەناعەتی پێبكات. كچەكە لێیپرسییبوو، بۆچی ناتەوێت ببیت بە بەعسیی؟ ئەویش لە وەڵامدا لێی پرسی بوو، „حیزبی بەعس خەڵكی بەشەرەفی دەوێت؟“ كچەكەش بە „بەڵێ“ وەڵامی دابووە. پاشان لە كچەكەی پرسیبوو، „ئەم حیزبە خەڵكی بەشەرەف و عاقڵ و ئازای دەوێت؟“ كچەكە دووبارە بە „بەڵێ“ وەڵامی دابووەوە. لە ئەنجامدا هاوڕێكەم پێیگوتبوو: „من پیاوێكی بێشەرەف و گێل و ترسنۆكم، بۆیە بە كەڵكی ئەو حیزبە نایەم و جێگام تێدا نابێتەوە!“
سیاسەتكردن لەدەسەڵاتە دیكتاتۆرەكاندا مانای ڕوبەڕووبوونەوەی مەترسیی گەورە بوو كە زۆرینەی كاتەكان بە گرتن و ئەشكەنجەدان و كوشتن كۆتاییدەهات. بۆیە خۆگێلكردن لە سیاسەت چەندە فۆرمێك بوو لە خۆپاراستن، هێندەش كردەیەكی ناڕازییبوون بوو لە دەسەڵات. ساڵانێكی زۆری دوای ڕاپەڕین، هاوڵاتیانی هەرێمیش لە شار و شارۆچكەكاندا هەمان دۆخی وڵاتە دیكتاتۆرەكانیان هەبوو. هاونیشتیمانییەك كاتێك باسی سیاسەتی دەكرد، دەبوایە نەك تەماشای ڕاست و چەپی خۆی بكات، بەڵكو سەیرێكی پێشەوە و پشتەوه و سەرەوە و خوارەوە‌ش بكات. ترسێكی گشتگییر سەروەر كرابوو كە بووبوو بە بەرهەمهێنانی فۆرمێك لە خۆكۆنتڕۆڵكردنی ناوەكیی و چیتر دەسەڵات لە زۆر شوێندا پێویستی بە چاندنی هەواڵگر و جاسوس نەبوو، چونكە مرۆڤەكان خۆیان بە سانسۆركردنی خۆیان هەڵدەستان.
لە هەموو وڵاتێكدا سەرەتای سەرهەڵدانی ئۆپۆزیسیۆنبوون مانای دەستپێكی لەدایكبوونی وشیاریی و بوێرییە. وشیاریی بەرامبەر بە مەترسییەكانی دەسەڵاتدارێتیی ناداپەروەر و دیكتاتۆریی، بوێرییش لە دەرخستنی گەندەڵیی و كەموكوڕییەكانی. لە وڵاتی ئێمەشدا بناغەدانەری ئەم فۆرمە لە ئۆپۆزیسیۆنبوون، سەرەتا نووسەر و ڕۆشنبیر و ڕۆژنامەنووسە سەربەخۆكان بوون، نەك پارتە سیاسییەكان و میدیا و ڕۆشنبیرە فەرمانبەرەكانی. كاتێكیش هێزی ئۆپۆزیسیۆن سەریهەڵدا رووبەرێكی گەورەتر و ڕێكخراو بۆ كاری سیاسیی و وشیاركردنەوە فەراهەمبوو. ڕووبەرێك كە خەڵكی ئاسایی هەرێم ترسەكانی لە دەسەڵات شكاو كەوتە ڕەخنەگرتن لە گەندەڵیی و پاوانخوازیی حیزبەكان و ژیانی پاشایانەی سەرۆك و منداڵەكانیان و نەبوونی خزمەتگوزاریی و وێرانكردنی وڵات. بۆڵەبۆڵی كۆمەڵایەتیی و گازندەی پەنهانی خەڵك گۆڕا بۆ ڕەخنەی ڕاستەخۆ و بەیانكردنی ئاشكرای ناڕەزایەتیی گروپە كۆمەڵایتییەكان لە دەسەڵات. خۆپیشاندان و مانگرتن و ناڕەزایەتیی سیاسیی و كۆمەڵایەتیی چووە ئاستێكی ڕێكخراوتر و بەرفراوانتر. بەمچەشنە منداڵێكی لاساری سیاسیی نوێ لەدایكبوو كە ناوی ئۆپۆزیسیۆن بوو.
لە پرۆسەی وشیاركردنەوەی سیاسیی و فەراهەمكردنی زەمینەی قسەكردن و ڕەخنەگرتن و شكاندنی ترسیشدا بزوتنەوەی گۆڕان پشكی شێری بەردەكەوێت. بەڵام دوای كۆچیدوایی نەوشیروان مستەفا بزوتنەوەی گۆڕان نەك هەر نەیتوانی هەڵگری ئەو بارە سەنگینەی بوێریی ئۆپۆزیسیۆنبوون بێت كە ساڵانێك جەماوەری خۆی پێ گۆشدەكرد، بەڵكو هەنگاوی خێراش دەنێت بۆ نائومێدكردنی تەواوی ئەو هێزە ڕەخنەییەی ناو خۆی و ئەو هێزە كۆمەڵایتییە دەنگدەرە ناڕازییانەی كە لەدەوری بەرنامەكەی كۆبووبوونەوە.
كاری ئۆپۆزیسیۆن لە وڵاتی ئێمەدا چووەتە قۆناغێكی مەترسیداری خۆگێلكردن. خۆگێلكردن بووە بە مۆدێلێكی نوێی سیاسەتكردن؛ خۆگێلكردن لە گوتار و مژدە و پەیمانەكانی پێشوو، خۆگێلكردن لە تەزویری هەڵبژاردنەكان، خۆگێلكردن لە گەندەڵیی و دەرئەنجامی سیاسەتی كارەساتە نیشتیمانییەكانی وەك بەشداربوونی ئەكتیڤ و پاسیڤ لە ریفراندۆم، خۆگێلكردن لە پڕۆژەی مەترسییداری بەسوڵتانییبوونی تەواوی جەستەی سیاسیی حیزبیی و حكومیی و پەرلەمانیی و بە یاساییكردن و زەمینەسازیی بۆ دەستووریكردنی لەم خولەدا، خۆگێلكردن لە ڕۆڵی میدیای ئازاد و ڕۆژنامەنووسان و ڕۆشنبیرانی سەربەخۆ و نماییشكردنی خۆیان وەكو ئەوەی ئەمەی كە ئێستا هەیە و بەرهەمهاتووە بەتەنها موڵكی تۆپخانەكانی میدیا و عەقڵی سیاسیی و بوێریی ئەوان بێت و لە كۆتاییشدا خۆگێلكردن له گرتن و ئەشكەنجەدان و كوشتنی خەڵكی ناڕازیی و ڕۆژنامەنووسان.
كردەی خۆگێلكردن لای هاوڵاتییەكی ئاسایی لەناو سیستەمێكی دیكتاتۆرییدا، كردەیەكی عەفەویی و ئاسایی جودایە لە پرۆسەی خۆگێلكردنی سیاسیی. خۆگێلكردنی سیاسیی وەكو خۆگێلكردنی كۆمەڵایەتیی مانای ئۆپۆزیسیۆنبوونێكی پاسیڤ نییە، بەڵكو ترسنۆكییەكی بێوێنەی سیاسیی و پشتكردنە لە خەمی گشتی و ڕێزدانەنانە بۆ دەنگدەران و بەرهەمهێنانی نائومێدبوونێكی سیاسیی نوێیە. كۆمەڵگای ئێمە لەمڕۆدا چۆتە قۆناغێكی مەترسییداری بێئۆپۆزیسیۆنبوون و خۆگێلكردن لە هەموو ئەو دروشم و بەڵێنانەی كە بە دەنگدەران و هاونیشتیمانیانی ناڕازیی دران. ئەم قۆناغەش وەكو قۆناغی پێش دروستبوونی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسیی، دەشێت بە متبوونێكی سیاسیی و كۆمەڵایەتیی كورت یان درێژدا تێپەڕێت، تاوەكو كۆمەڵگای ئێمە ئایدیا و هیواو و فۆرمی بەرگریی تر بەرهەمدەهێنێت.
لەئێستادا پارتی یەكەمی بێركابەرە، ترسی لە هیچ و لە كەس نەماوە، چونكە خەریكە هەموو حیزبە سیاسییەكان دەستەمۆ و گێژ و گێلبكات. هێزێكی كاریگەر نەماوە كە پێی بڵێت نەخێر من بەشداریی لەم مەهزەلە سیاسییەدا ناكەم. پارتی بەپۆستبارانكردنی گۆڕان و پەرتبوونی بەرەی هێزی ئۆپۆزیسیۆن و تێكشكانی هەموو كولتوورێكی بەرگریی پێكەوەیی و، هاوكات بە گێلێتیی یان بە خۆگێلكردنی هێزە ئۆپۆزیسیۆنە سەرەكییەكانیش، توانی چوار فلتەری یاسایی ئەستوور بۆ هەموو لاساربوونێكی سیاسیی لەداهاتوودا دابنێت. یەكەمیان فلتەری كۆنترۆڵكردنی سەرۆكایەتی پەرلەمان بوو، دووهەمیان فلتەری قۆرخكردنی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیرانە كە لە پەرلەمانە كۆنترۆڵكراوەكەیەوە دەنگی زۆرینە بەدەستدەهێنێت، سێهەمیان فیلتەری تێپەڕاندنی یاسای سەرۆكایەتی و زامنكردنی دەنگەكان دەبێت بۆ هەڵبژاردنی بەزۆرینەیەكی تێر و لە كۆتاییشدا فلتەری لیژنەی یاسایی بوو كە زۆرینەی تێدا مسۆگەر كرد و لەمەودا هیچ یاسایەك بەبێ ڕەزامەندی ئەو دەستەیە تێناپەڕێت و ئەو ئەزموونە تاڵەی خولی پێشوو جارێكی تر دووبارە نابێتەوە كە بە لۆژیكی خۆی گەلەكۆمەكێی سیاسیی لێبكەن و بە ئیمزای چەند پەرلەمانتارێك پڕۆژە یاسا ببرێتە ناو پەرلەمان. ئەم فیلتەرە یاسایی و سیاسییانەی پارتی بۆ ئەم خولەی داناوە چەندە مانای كۆنترۆڵكردنی تەواوی جومگەكانی دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردنە، هێندەش زەمنیەسازییەكی پێرفێكتە بۆ پاكنووسكردنی كۆتایی و تێپەڕاندنی دەستوورێكی سوڵتانیی „ڕێكوپێك“ بۆ سیستەمی سیاسیی لە هەرێمی كوردستاندا.
بەبۆچوونی من خۆگێلكردن لە پرۆسەی تەوریسی سیاسیی لەناو گۆڕان و حیزبەكانی تریشدا تەواوكەری ستراتیژی خۆگێلكردنە لە پرۆسەی تەوریسی سیاسیی ناو هەرەمی دەسەڵاتدارێتی كوردیی. تەسلیمكردنی ڕەهای هەموو دەسەڵاتەكانیش لە پەرلەمان و حكومەت و سەرۆكایەتی هەرێم و لیژنەی یاسایی بە پارتی، سەرەتای دامەزراندنی دەستووریی و یاسایی و سیاسیی سیستەمێكی سوڵتانییە كە ساڵانێكە خەون و ستراتیژی یەكەمی سیاسەتی ئەو حیزبەیە لە هەرێمی كوردستاندا. گەر دۆخەكە بەمشێوەیە بەردەوام بێت، ئەم خولە زێڕینترین سەردەمی سیاسییه بۆ پارتیی، چونكە بە پشتیوانیی ئەكتیڤ و پاسیڤی زۆرینەی ڕەهای هێزەكانی ئۆپۆزیسیۆن و یەكێتیی، هەموو زەمینەسازییەكی كردووە كە بە یاسایی و بەبێ بەرگرییەكی گەورە پڕۆژە سوڵتانییەكەی جێبەجێبكات و خەونە سیاسییەكانی بێسەرئێشە بهێنێتەدی.
ئۆپۆزیسیۆنی سیاسیی بە پێچەوانەی هاونیشتیمانییەكی ئاساییەوە كە لە ترساندا خۆی لە سیاسەت گێلدەكات، بۆئەوە دروستنابێت خۆی لە سیاسەتی پاوانخوازیی خێزانیی ڕەهای حیزبە دەسەڵاتدارەكان گێلبكات، یان گێلانە بەشداری دامەزراندن و سەقامگیریی سیستەمێكی سیاسیی و یاسایی و دەستووریی سوڵتانیی بێت. هەموو حیزبە ئۆپۆزیسیۆنەكانی دوێنێ دەتوانن تاماوەیەك خۆیان لەم ئەگەرە واقیعییە مەترسییدارانە گێلبكەن و پاساوی كۆمیدیی سیاسیی و نەتەوەیی و یاسایی بۆ بهێننەوە، بەڵام لەداهاتوودا باجەكەی هەم بۆ خۆیان و هەم بۆ خەڵكی هەرێمی كوردستان زۆر گەورە و كارەساتئامێز دەبێت.
ئاراس فەتاح
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی