دۆخی ئێستای كۆمەڵگەی كوردەواری و ئاسایشی كۆمەڵایەتی لەژێر هەڕەشەی نائارامی و نائۆقرەییدایە، زمانی چەك زاڵ بووە، زمانێك كە تەنیا مەرگ دەناسێت و دژەژیانی تاكەكانە، زمانی چەك لەناو خێزانیشدا جگە لە مەرگ هیچی دیكە ناناسێت، ژیانی باوك، دایك، خوشك و براكانیش، بۆیە چەندین نموونەی كوشتنی باوك لەسەر دەستی كوڕ، كوشتنی خوشك لە لایەن باوك و ئەوانی دیكەیش هەن.
نموونەی زمانی گوللە لە ئاست خوشەویستیی كچ و كوڕێك یەكلاكەرەوەیە، بۆیە ماچێكی ئاشقانە، چەك بڕیار دەدات و كوشتن قبوڵكراوترە، سەرباریش كوشتن لەسەر زەویوزار، لەوەڕگەی مانگا، بەریەككەوتنی ئۆتۆمبێل، فووللایت و زۆری دیكەش، و شەڕی هۆزەكانی نموونەی هەركی و زێبارییەكان، لە نموونەی زمانی چەكە لە كۆمەڵگای كوردەواریدا، بۆیە لە كۆمەڵگایەكی لەمجۆرەی هەرێمی كوردستاندا كە دیاردەی چەكداری و زمانی چەك باڵایە، ئەوا ڕووبەری لێبووردەیی، ئاشتەوایی، ئازادیی سیاسی، ڕۆژنامەنووسی و خۆشەویستیی ئاشقان، پەیوەندیی كۆمەڵایەتی و لە سەروشیانەوە یاسا، بەرتەسك و بچووك دەبێتەوە.
لە دوای كەوتن و ڕووخاندنی ڕژێمی دیكتاتۆرییەوە، تا ئێستاش مەلی چەكداریی سەربازی، میلیشیایی و چەكداركردنی خێڵەكیی ڕەسمی و ناڕەسمی، هێزە ئەمنی و ناۆخۆییەكان لە هەڵكشانی زیاتردا بووە، هەروەها شەڕی تیرۆریش بە درێژایی تەمەنی عێراقی نوێی دوای پڕۆسەی ئازادی، دەرفەتی زێڕینی بە كۆمەڵگەی چەكدار داوە، بۆیە هەمیشە تاوانەكانی كوشتن و تاوانكاری لە هەڵكشاندایە.
هەرێمی كوردستانیش لەم كۆمەڵگا نزیكەی عێراقدایە و كۆمەڵگا كوردەوارییەكەی بارگاوی كردووە بە چەكداری، هەرچەند تەمەنی ئەزموونی حوكمداریی هەرێم دەرفەتی لە بەردەمدا بووە، هەنگاو بەرەو كۆمەڵگایەكی مەدەنی تەكێندراو لە چەك بنیات بنێت و لە یەكەم خولی پەرلەمانیدا لە ساڵی 1993 بڕیاری قەدەغەكردنی دیاردەی چەكداری دەركراوە، بەڵام تەنیا بۆ ئەرشیفی یاساكان بووە و كاری پێ نەكراوە.
ژمارەی دانیشتوانی هەرێم بە گوێرەی نوێترین ئاماری ڕەسمی بە (5 ملیۆن و 750 هەزار) كەس دیاریكراوە، لە بەرامبەریشدا خاوەنی (411 هەزار) چەكداری ڕەسمییە بە (پێشمەرگە، هێزەكانی ناوخۆ، دەزگای ئاساییش، ئەنجوومەنی ئاسایش، خانەنشینی سەربازی)، كە هەر یەكێك لەمانە خاوەنی چەكێكی مۆڵەتپێدراوە، واتا 411 هەزار خێزان، چەكێك لە مالیاندا هەیە، ئەمە جگە لەو هێزە شاراوە چەكدارەی ناو كۆمەڵگا كە بەبێ مۆڵەت چەكێكی تێدایە، یاخود ئەو چەكدارە حزبیانەی لە دەرەوەی ئاماری ڕەسمیدان، یاخود هەموو ئەو تاكانەی كە چەكداری كۆمپانیا ئەمنییەكانن!
هەروەها ساڵانە مۆڵەتی زیاتری چەك دەدرێت، كە تەنیا لە دوو ساڵی ڕابردوودا (8 هەزار و 588 كەس) مۆڵەتی چەكهەڵگرتنیان دراوەتێ و ئەوەش بە گوێرەی ئاماری وەزارەتی ناوخۆی هەرێم، مادام چەك لەناو ماڵەكاندا زیاد دەبێت، ئەوا هاوشانیش تاوانی كوشتن و خۆكوشتن بە چەك لە ساڵی (2018)، بەرز بووەتەوە بۆ (344) قوربانی و لە (6) مانگی ئەمساڵیشدا گەیشتووەتە (170) قوربانیی دیكە! لە پاڵ ئەم ژمارە و ئامارە مەترسیدارانەدا، بازاڕی چەكفرۆشتنی ئاشكرا و شارەوە هەن، بارزگانیی ئاشكرا و قاچاخچیی چەك لە هەرێم زۆرن و چەك بە ئاسانی دەكەوێتە چنگی هاونیشتیمانیی هەرێم.
كۆمەڵگای هاوچەرخ پێویستی بە حكومەت و دەسەڵاتێكی مەدەنی هەیە، كە سیستم و میكانیزمی گونجاو دادەنێت بۆ درووستكردنی ژینگەیەك بۆ كۆمەڵگای مەدەنی، هاوشانیش ئاسایشی كۆمەڵایەتی دەپارێزێت، ئەویش بە هاوسەنگیی چەكداركردنی هێزە ئەمنییەكانی، لە لایەكی تریشەوە كۆتوبەندكردنی قورس لە ڕێگەپێدانی و بەكارهێنانی چەك، بە جۆرێك «زمانی چەك» لە كۆمەڵگادا زاڵ ناكات، بەڵام ئەوەی لە هەرێمدا هەیە بۆ دیاردەی چەكداری لە دەرەوەی كۆنتڕۆڵ و ڕێساكاندایە، كە لە مەترسییەوە بووەتە بەڵای ئاسایشی كۆمەڵایەتی! كە دەماقاڵیی شەقام، ناكۆكیی خێزانی، بگرە لە خۆشی و ئاهەنگەكانیشدا چەك ئامادە و یەكلاكەرەوەیە!
ڕەهەندەكانی دیاردەی چەكداری مەترسیدارن، كە ڕێگە بۆ باندی تاوانكاری و مافیایی و بازرگانیی یاساغ و قاچاخ زیاد دەكەن، كوشتن و تاوان، ژینگەی تۆڵەكردنەوە زاڵ دەكات، یاسا دەكەوێتە دەرەوەی چارەسەرەكان، هەروەها ژینگەی سیاسی و حكومڕانییش بە گشتی دەخاتە بەردەم هەڕەشەی زمانی چەك و ژمارەی تاوان و كوشتنەكانیش هەر وا دەڵێن.
عەتا كەریم
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی