پیشەکى کتێبى مارکس لەنێون میتۆدو جیاوازى
بەخاتری پێشەكی
خوێنەری بەڕێز سەدەی هەژدە و نۆزدەی رابردوو, سەدەی كێشمەكێشی بیركردنەوە بوو لەتاكگەرایی و ئازادیە هەمەلایەنیەكانی تاك و سیستمێكی نوێ بۆ دەوڵەت, هەر ئەم بیركردنەوەیە یەكێك لەوێردی سەرزاری بیرمەندانی ئەوكات بوو, كاردانەوەیەكی وەهای خوڵقاند كە زمانی فەلسەفە یەكێكی تر لەئامرازەكانی دیمانەی سیاسی پێكبهێنێ, هاتنە ئارای ئەلتەرناتیڤی سیستمی لێبڕالیزم و سۆسیال دیموكراسی, خەریك بوو لەنێوان تاك و كۆمەڵگەی پەڕەگرتووی ئەوكات بەڵانسێك درووست بكات, ئەمەش تەنها لەریفۆڕمێك بەولاوە بۆ مانەوەی دەوڵەت لەدۆخی خۆیدا هیچی تر نەبوو. ئەوكات نەتەوەكانی ئەوروپا لەسەروەختی ئەوەبوون چارەسەرێكی ریشەیی بۆ ستەمی نەتەوەیی و چەمكی ناسیونالیزم بدۆزنەوە, لەمڕاستایەشدا شۆڕشی پیشەسازی بۆرژوازی كە یارمەتیدەرێكی باش بوون بۆ شۆڕشی سۆسیالیستی, جیاوازیەكی لەڕادەبەدەری لەنێوان چینەكاندا راگرتبوو, دواتریش لەنیوەی یەكەمی سەدەی هەژدەهەم موناقشە لەسەر دەوڵەت و كۆمەڵگەی مۆدێرن, یەكێك لەگەرموگوڕترین دیمانەی فكری و سیاسیی بوو, بەو مانایەی چ رۆلێك بگێڕێت لەموڵكایەتی تایبەتی, بەمەش پێودانگە ئەخلاقیەكانی فكری سیاسی بەدوو ئاقاردا برد.
ئاقاری یەكەم: ئەو میراتیەی كە لەفكری (كانت) ە وە سەرچاوەی گرتبوو, رەخنەی لەسیستمی دەوڵەت دەگرت و مەعریفەی چەمكەكانی لەتیۆرێك لەرەخنەوە تەماشا دەكرد, پێی وابوو كە (پێشكەوتنە پیشەسازیەكان دەبێتە مایەی گەشەو هەڵدان, موڵكدارێتی تایبەتیش دەبێتە مایەی خۆشبەختی بۆكۆمەڵگە)، ئەم ئاقارە لە بیركردنەوە، هیچی بەرهەم نەهێنا جگە لە ریفۆڕمێك بۆ مانەوە و تەمەن درێژی سەرمایەداری.
ئاقاری دووەم: پێی وابوو (لەدەرەنجامی خراپ كەڵك وەرگرتن لەگەشەی پیشەسازی جۆرێك لەنائومێدی بەرهەمهێناوە, ئەمەش كارێكی وەهای كرد كە داواكاریەكان لەسوككردنی شانی كرێكار لەكاردا و وەرگرتنی مافی سیاسیدا شێوە لافیتەیەكی تر بەرز كرایەوە) موناقەشەی ئەم بیروڕا فەلسەفیانە, بەرهەمی بیری سۆسیالیزمی لێكەوتەوە كە هەندێك بڕوایان بەسۆسیالیزمی بۆرژوازی و ریفۆڕمی سیستمی دەوڵەت هەبوو, هەندێكیش بڕوایان بەسیاسەت و كاری رێكخراوەیی و هاوپشتی كرێكار هەبوو وەك چالاكترین چینی بەرهەمهێنی كۆمەڵگە.
ماركس و ئەنگڵس یەكەمین نیازیان ئەوەبوو كە لەنێو ئیشكالیاتی ئاییندا, شۆڕشێكی گیانەكی لەبەرچاو بگرن, وەك لەچاو هیگڵییە لاوەكان كە پێیان وابوو شۆڕشێكی سیاسی بەدوای خۆیدا بەكێش دەكات لەئایندەدا, ئەمە بەشێك بوو لەدیمانە و روانینەی ئەنگڵس و ماركس لەخاڵی یەكلایی كەرەوەی نێوان ئیدیالیزم و ماتریالیزم دیاركرا, بەڵام ئەوەی كە لەدوای ماركس خۆی بەماركسیست نیشاندەدا, جگەلەوەی مایەی نیگەرانی ماركس خۆی بوو, لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەی روون كردبۆوە كە بەرپرسیار نییە لەبەرامبەر كردەوە سیاسییەكانی كەسانی دی كە بەر لەئەو كاریان لەسەر فەلسەفە و خودی فەلسەفەی سیستمی دەوڵەت كردووە, بۆیە خۆی بەكەسێكی سەربەخۆ دەزانی و بەزمانێكی تایبەت دەینووسی.
هەڵبەت لەچەمكی فەلسەفەدا, دژەواتا و دەرك و ناوەڕۆكی و چەندایەتی و چۆنایەتی, بوونە پایەی راگرتنی ئەو بۆچوونەی كە لەنێو تێڕوانینەكانی پێشوودا تەفاوتی كرد.
دیمانەی دووەم كە ماركس كایەی تێدا كردووە, دیمانەی ئابوری سیاسی بوو, لەم دیمانەیەدا رەخنە لەمیتۆدی ئادام سمیس و داڤید ریكاردۆ گیرا, وەك ئەوەی دوو گەورە بیرمەندی ئابوریناسی بۆرژوازی بوون, وەك خۆی دەڵێت " گەورەترین بەرد بوو لەسیستمی سەرمایەداری ئەوكات گیرا", بەومانایەی كە ئەلتەرناتیڤی سۆسیالیزم لەنێو كایە پیشەسازیەكاندا گرێی چینایەتی كردەوە, ئەمەش بەئەزموون دیمانە سیاسی و شۆڕشگێڕیەكانی لەكەمتەمەنی كۆمۆنەی پاریسی ساڵی 1871 ی دەوڵەمەنتر كرد و دواتر لەچەمكی ئابوری سیاسیدا گەشەی پێدا, ئەوەبوو لەسەرمایەدا موناقەشەی بەهای كار, زێدەبایی, بەرهەمهێنان, دابەشكردن, یەكێك بوو لەسەركەوتنی ئەدگارەكانی ئەو تێڕوانینەی سۆسیالیزمی یۆتاپیاوە كردە فەلسەفەیەك بۆ واقیع و نزیك بەسەدەیەك بەردەوامی وەرگرت بەهەموو شێوە هەڵەكانیەوە كەلەسەر فكری ماركس حیساب ناكرێ.
* لەبارەی قسەكردن لەسەر سەرخانی كۆمەڵگەكان, ماركس ئەو باوەڕانەی وەبەرهێنا كە لەسۆسیۆلۆژیا و ئینترۆپۆلۆژیادا بونیاتێكیان پێكهێنا كەتا ئەوكات وەها خوێندنەوەیەكی واقیعی بۆ مێژووی بیری سیاسی كۆمەڵگە و سیستمەكان نەخوڵقابوو, ستایلی مایەكی سۆسیۆلۆژیای میللەتان باسێكی سەراسەری لەمیتۆدی ماركسدا یەكێك لەشاڕێیەكان و بنچینەكانی مێژووی بیری سیاسی كردە گوتارێكی گشتگیر.
لەم سەروبەندەدا دەركەوتە و ململانێ چینایەتیەكان لەنێو سیستمی سەرمایەداریدا تەواو رەنگی دایەوە, زمانێك نەبوو وەكو گوتارێكی گشتگیر و واقیعی ئەو كێبەركێیە گەڵاڵە بكات, تاكو لەرێگای مانیفێستێكی تۆكمەو بەرنامەیەك بۆ بەهەشتی سەرزەمین بەناوی سۆسیالیزم فۆرمەڵە كرا, ماركس تارماییەكی بەسیستمی سەرمایەداری نیشاندا كە ئەوروپا و تەواوی خاوەن كار و سیستمی باب مەزنی و دامەزراوەكانی دەوڵەت و خودی سیستمی سەرمایەداری ئەوكات بەگشتی ترسیان لێنیشت. ئەویش تارمایی كۆمۆنیزم بوو.
* بەرلەماركس فەلسەفە كاری تەنها وێناكردنی رابردووبوو, بەڵام ماركس وەزیفەیەكی تری بەوكایەیە بەخشی, ئەویش گۆڕینی واقیع بوو, گۆڕینێك كە لەڕەگوڕیشەوە ئیشكالیاتەكانی مرۆڤ چارەسەر بكات و ئایدیاكان بخاتە بەردەم پرسیارگەلێك كە تائەوكات شێوەی موقەدەسیان وەرگرتبوو لەنێو كولتور و خودی فەلسەفەی گەلاندا وەكو خۆی دەڵی "ئیتر كاری ئێمە وێناكردنەوەی كارەكانی رابردوو نیە, بەقەد ئەوەی گۆڕینی واقیعی ژیانی مرۆڤە لەنێو فەلسەفە و سیاسەتدا", بەڵام ئەوەی كە ماركسی لەفەیلەسووفەوە وەرگەڕان بۆ پیاوێكی ئیدیۆلۆژی ئەپستراكت, شۆڕشگێڕێكی ناواقیعی, حیزبە كۆمۆنیستیەكان و چەپە ناواقیعیەكان بوو كە لەنێو رێكخستنەكاندا ماركسیان وەك فەیلەسووف نەناساند, بەقەد ئەوەی وەكو رەهبەرێكی بزووتنەوەی كۆمۆنیستی ناسرا, ئەمەش ناهەقیەك بوو بەفەلسە, بەرلەوەی ناهەقی بێت بەخودی ماركس خۆی.
* هیومانیزم كە ستراتیژی بیركردنەوەی ماركس بوو, بەشێكی فراوان لەپانتایی بیركردنەوە و تیئۆرەكەی داگیر دەكات, لەو هەوڵەشدا بوارێك یاخود جێگایەكی بۆ پاساوە سیاسییەكان نەهێشتەوە كە لەقۆناغەكانی مێژووی كۆمەڵگەی بەشەریدا بەوشكڵە بیری لێنەكرابۆوە, ئەو بەئاشكرا كردنی ئەو نهێنیانەی لەنێو فەلسەفەدا هەبوو, لەنێو كایەی ئابوری و دیالكتیك و كۆمەڵناسیدا, كرێكاری وەك كارەكتەرێكی چالاكی بەرهەمهێن لەكەسێكی بێتوانا و بێ هێزەوە, گۆڕی بۆ بەپاڵەوانی كێبەركێ چینایەتیەكان و هێزی كار و پەیوەندیی بەرهەمهێنانی پێكەوە گرێدا.
* لەڕێگەی خوێندنەوەی فەلسەفەی ئەبیكۆرسی یۆنانی و تیۆرەكانی رەچەڵەكناسی و كۆمەڵناسی كەپێشتر تیژتێپەڕ باسم لێوەكرد, دیالیكتیكی هێگڵ و ماتریالیزم لەقوتابخانەی فیورباخ و ئابوری بۆرژوازی كە لەسەر دەستی ئادەم سمیس و ریكاردۆ و سان سیمۆنەوە قسەیان لێكرابوو, بنچینەكانی فەلسەفەی ماتریالیزمی دیالیكتی پێكەوە گرێدا و پێشكەش بە رۆشنبیری مرۆڤایەتی كرد, هەر لەسەر ئەو تێڕوانینەش بۆ فەلسەفە, شێوەیەكی تری رۆشنبیری فكری و سیاسی پێشكەش بەمرۆڤایەتی كرد، هەروەك جاك درێدا دەڵێ (پرسیارەكانی ماركس تائێستاش جێگای سەرسوڕمانە و لەگەڵماندا دەژی).
* لەرێگەی تێزێكی واقیع بینانەوە موناقەشەی گۆڕینی یاسا ئاسمانیە دروستكراوەكان و شەریعەت و بۆچوونە ئیدیالیستیەكانی, گۆڕی بۆ سیاسەت و یاسای كار لەرێگای ئیرادەی خودی ئینسانەوە, هەربۆیە ئایینی بە"ئەفیونی گەلان" شوبهان, ئەگەرچی ئەم جوملەیە خراپ كەڵكی لێوەرگیرا و زەمینەی بۆدژایەتی كردنی تێزەكەی ماركس خۆش كرد, بەڵام دواتر دەركەوت بۆچوونی ماركس لەبارەی ئاینەوە مانای دژایەتی كردنی خوداپەرستی نەبوو, بەقەد ئەوەی دژایەتی كردنی خورافە و كۆنەپەرستی بوو كە بەخزمەتی چینی باڵادەست كەڵكی لێوەردەگیرا و درووست كردنی خوداكانی دەسەڵات.
* گۆڕینی زمانی ناراستەوخۆو شەرمن و سانسۆڕكراوی ئەدەب, بۆ گوتاری سیاسی و كەڵك وەرگرتن لەئەدیب و فەلسەفەی كلاسیكی یۆنان و كولتوورو فەرهەنگی گەلان, هەوڵدان بۆ رێچكەیەكی موستەقیم كەلەخزمەت ئینسان بێت, هەوڵێكی تری دیمانە فەرهەنگیەكانی ماركس بوو, ماركس لەگۆڤاری گازیت رینان نووسیویەتی "فەلسەفە قارچك نییە لەسەر زەمینەوە هەڵقوڵێ, بەڵكو فەیلەسوف بەرهەمی دێنێ, كەواتە فەلسەفە بەروبوومی جهانە و پێی نامۆ نییە و دابڕاویش نییە" ئەم قسەیەی ماركس لەبارەی گۆڕینی زمانی ناڕاستەوخۆی ئەدەبیەوە بۆ گوتاری سیاسی راستەوخۆ مەتریالیزمی لێكەوتەوە, چونكە باوەڕی ماركس ئەوەبوو, دەرخستنی هەقیقەت بەبێ ماكیاژ كردن, هەرجۆرە دەستێوەردانێك لەكاری هونەر و نووسین, لاواز دەبێت و ناوەڕۆكی بابەتەكە دەشێوێنێ, هەرئەمەش وادەكات تێزە ئەدەبیەكان بەتایبەتی و نووسین بەگشتی نیشانە ناپێكێ, بەپێچەوانەوە رەخنەكردن لەسیستم لەنێو كایەی ئەدەبدا هەرجۆرە ریاكاریەك لەناودەبات.
* ئەم خوێندنەوەیە مشتوماڵ كردنی بۆچوونە فەلسەفیەكانی ماركس و ئەنگڵسە, سەبارەت بەتەواوی ئەو كایانەی كە موناقەشەی تێداكراوە, هەوڵێكە بۆ بەدواچوونی ئەو راستیانەی لەبیری ماركس و بیرمەندانی تری ئەوكاتی ئەڵمان هەبوو, بەو مانایەی موناقەشەی ئەم فەلسەفەیە, بۆ دەبێت تەنها موناقەشە كردن بێت لەسیستمی سۆسیالیزمی یۆتۆپی و دەرنەچوونی لەحەتمیەت, بەقەد ئەوەی مافی میتۆد لەبەرچاو نەگرین كە تائێستاش سیستمی نوێ كەڵكی لێوەردەگیرێت, تەنانەت لەنێو كایە فكریەكان و ئەكادیمیا. هەڵبەت وەها كارێك سانا نییە لەكتێبێكدا كەماركس و ئەنگڵس لەدەیان كتێب و نامە و دەستنووسی فەلسەفی, پێشكەشیان كرد, بەڵام رەنگە ئەوەی تائێستا بەئاگاهانە و بەنائاگاهانە, خراپ كەڵك لەتێزەكانی وەرگیراوە, مەبەستێك هەبووبێ لەپشت ئەو خوێندنەوانەوە بۆ ناشرین كردنی, چونكە ئەوەی لەدوای ماركسەوە شۆڕشی كرێكاری و سۆڤیەت بەشێوەیەكی تر درێژەی پێدا كە لینین و بلیخانۆف و لیۆن ترۆتسكی و ماوتسی تۆنگ بەپڕاكتیكیان كرد, نیشانەیەكی باش بوو پێكانی ئەم فەلسەفەیە و كردنی بەئیدیۆلۆژیایەكی دۆگما و چەقبەستوو, بەڵام شیكردنەوەی لۆژیكی بۆ مێژوو و كایەكانی تر لەلایەن ماركسەوە, دەلیلی ئەو دابڕانە مەعریفیە بوو كەتا ئەوكات دەركی پێنەكرابوو, پێشبینی كرد بەو جهانبینیە, هەست كردن بوو بەلێپسراوێتی بیرمەند و ئابوری ناسی و دەوڵەت ناسی و تەواوی كایەكانی تر.
* خوێنەری بەڕێز ئەمە چاپی دووەمی كتێبی میتۆدی جیاوازیە كە هەوڵێكی زۆر دراوە لەبارەی تێگەیشتن لەبیری ماركس كە ئایا فەیلەسوفە یان كۆمەڵناسە و لەوێ موناقەشەی ئەو باسە كراوە، هەروەها دەمەوێ ئەوە بدركێنم كە هەروەك چۆن ماركسی لاو و ماركسی كامڵ هەیە، منیش ئاوها لەم چاپی دووەمە دەستكاری هەندێك لەتێكستەكەم كردووە لەسەر مەسەلەی دەوڵەت و میتافیزیكا و هیومانیزم و ئەنتۆرپۆلۆژیا و هتد، هەندێ كێشە هەبووە چارەسەرم كردووە و بەداوای لێبوردنەوە قەبوڵ بفەرمون.
ئەم هەوڵە كە جۆرە ناساندنێكی تری فەلسەفەی ماركس, لەهەمان كاتدا هەم وەڵامدەرەوەی دەستكوورتی حیزبە بەناو كۆمۆنیستی و چەپەكانە كە گوایە بەكولتووری ماركسیانە سیاسیەت دەكەن, هەم جۆرێك وەڵامدەرەوەی ئەو بەناو رۆشنبیرانەیە كە ناهەقی دەرهەق بەماركس دەكەن و لەپیاوێكی فەیلەسوفەوە دەیگوازنەوە بۆ ئیدیۆلۆژیستێك كە ئیدیۆلۆژیاكەی بۆگەنی كردووە, بەم پێودانگ راستیانەش تێدەگەین كە ماركس لەگەڵمان دەژی, چونكە تائێستا ئەو تیئۆرە كۆمەڵایەتیەی كە لەسەر بناغەی ئابوری بینا كراوە, سەرمایەداری لەحاڵی حازردا بەناڕاستەوخۆ كەڵكی لێوەردەگرێ, بەڵام كەلەرووی تیۆریەوە كتێبێكی كوردی لەسەر ماركس لەكتێبخانەكاندا نابینرێن, یاخوود یاساغ و قەدەغەیە, درووست مانای ئەوەیە كە نەمانناسیوە, دواجار بەداوای لێبوردنەوە لەخوێنەران و ئەوانەی وێڵن بەدوای تیۆرەكانی ئەم فەیلەسووفە, ئەگەر نەمتوانیبێ مافی خۆی بدەمێ و تەواوی كەلێنەكان بگەڕێم.
سكۆ محەمەد
سەرەتای مانكی 1/ 2019
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی