هەندێ هەڵەی كووشندە هەن، كە لە چركەساتێكی غرووری سیاسیدا و بە بێ دیراسە كردنێكی لۆجیكی بڕیاریان لێ دەدرێت. پاشهاتەكانی ئەم جۆرە لە هەڵەكردن هێندە قورس لە سەرت دەوەستنەوە كە توانای باركردن و هەڵگرتنیت پێ نەمێنێت. لە كۆتاییشدا نەك ئەو خەیاڵەی لە پێناویدا ئەم بڕیارەت بۆ دا، نابنە ڕاستی بگرە بە ناچاری بەیداخی سپیت پێ هەڵدەكات و ناچارت دەكات لە پێناوتۆزێك درێژەدان بە مانەوە ئەگەر بە زەلیلیش بێت، ڕوو بكەیتەوە بەرانبەرەكەت و سازشی گەورەی بۆ بكەیت. لە دۆخی شكستهێنانی وەهادا جگە لەوەی دەبێت هەموو مەرجە سەپێنراوەكان قبووڵ بكەیت و دەبێت ڕێك پێچەوانەی بڕیارەكەی پێشووت هەنگاو بنێیت. هەڵەكردنی دەسەڵات لە مەسەلە گەورەكاندا كە ڕاستەوخۆ پەیوەست بێت بە ژیانی خەڵكەوە، بە پەلەپروزێی و بە بێ هیچ ئامادەسازییەكی زیهنی و زەمینی ڕاستەقینە، میللەت بە كێشكردنە بۆ نێو مەیدانی ئەو بڕیاردانە، كە هیچ گەرەنتییەكی بە ئەنجام گەیشتنی نەبێت، ئەوا قورسایی مەرجە سەپێنراوەكان و پاشهاتە خراپەكان ئەكەوێتە ئەستۆی میللەت بە هەموو چین و توێژەكانێوە. لێرەشەوە عەڕافی ئەوهەڵە كوشندەیە و سەركردایەتی ئەو بڕیاردانە هەم بێمتمانە و هەم شەرمەزاری كۆمەڵانی خەڵك دەبن. مانگی داهاتوودا عێراقییەكان یادێكی تاڵ ئەكەنەوە كە ئەوش یادی داگیركردنی كوەیتە لە لایەن دەسەڵاتتدارانی عێراق له 2 ئابی 1990 دا. عێراقیەكان كە هێشتا لە شایی و لۆغانی كۆتایی هاتنی شەری عیراق ئێران نەبووبوونەوە، سەركردایەتییەكەیان ڕوو بە ڕووی كارەساتێكی دیكەی كردنەوە كە تا ڕۆژگاری ئەمڕۆ و دوای 29 ساڵ هێشتا پریشكەكانی ئەو هەڵە كووشندەیە بەر ژیان و گوزەرانی عیراقییەكان دەكەوێت. بیانووە ئاشكراكانی پشت ئەم داگیركارییە گەڕانەوەی لق بوو بۆ سەر بنەچە (عودە الفرع الی الٲصل) واتا كوەیت وەكو پارێزگایەك بۆ سەر عیراق و لە سەر داوای گەلی كوەیت خۆیان بوو. بەڵام هەمووان دەزانین عیراق كە لە دوای شەڕی كەنداو 1 قەرزاری زۆربەی وڵاتانی كەنداو و دونیاش بوو. بۆ پڕكردنەوەی ئەو هەموو كەلەبەرە ئابوورییانەی كە شەڕ بۆ درووست كرد بوو، دوای ئەوەی وڵاتانی كەنداو ڕەتیان كردەوە لە بەشی زۆری قەرزەكانیان خۆش بن و قەرزی زیاتر بدەنە عیراق. سەركردایەتی ئەو كاتەی عیراق لە شەو وڕۆژێكدا بیرۆكەی كۆنتڕۆل كردنی نەوتی كەنداوی كەوتە سەر و بە جۆڕێك ببێت بە تاكە بڕیاردەر بە نەوتی و ئابوری كەنداوەوە.
لە دوو مانگی داهاتووشدا خەڵكی كوردستان یادی رێفرادۆمی كوردستان لە 25 ئەیلولی 2017 ئە كاتەوە. مەبەست لەم نووسینە بە هیچ شێوەیەك یەكسانكردنی ئەو دوو ڕووداوە نییە لە ڕووی شەرعییەوە هێندەی ئەوەی نەبێت هەندێك لێكچوون بخەینە ڕوو لە نێوان ئەم دوو ڕووداوە و بڕیاڕردان لێی لە ڕووی ڕاستگۆیی بڕیارلێدەرەكانیان و تەوقیتی هەڵە و دیراسەبۆنەكراویان. ڕێفراندۆم ئەگەر چی مافێكی تەواو ڕەوای هەر گەلێكە و كەركووكیش زۆربنەمای شەرعی و مێژوویی هەیە بۆ گێڕانەوەی بۆ سەر جوگرافیای كوردستان، بەڵام هەڵەی كوشندەی بڕیاری ڕێفراندۆم و ئەنجامدانی لەو ڕۆژەدا و لە شاری كەركووكیشدا، سەرتاپای هەڵەی بێ ئامادەسازی و بێ بەرنامەی سەكردایەتی كورد بوو. هۆكارەكەشی ئەگەرێتەوە بۆ ئەوەی كە مەبەست لە ڕێفراندۆم نە سەربەخۆیی بوو و نە ئەنجامدانیشی لە كەركووك بۆ گێڕانەوەی كەركووك بوو. بەڵكو مەبەست لێی دەستبەسەراگرتنی سەرچاوەكانی گاز و نەوت بوو ، مەبەست لێی خوڵقاندنی دۆخی جەنگ و سەپاندنی ئەمری واقع بە سەر بەغدادا تا لە مساوەمەیەكدا و بە تەداخولی هاوپەیمانان باری قورسی ئابووری پێ ڕاستبكەنەوە و كوردستان لە گێژاوە ئابورییەكان ڕزگار بكەن و هەندێ دەستكەوتی دیكەی ناوخۆییش لە سەپاندنی دەسەڵاتی تاكڕەوی و سوڵتانی لە كوردستاندا.
هەڵەی كوشندەی ڕیفراندۆم و لە دەستدانی شاری كەركووك لەوەدا دەردەكەوێت كە پاشهاتە خراپەكانی هەتا ئەمڕۆش درێژەی هەیە و چارەسەر نەبووە و شەرمەزارییەكانیش بەرانبەر بە میللەت لەولاوە بوەستێت. هەڵەی كووشندەی لەو جۆرەش تەنانەت ڕستەو دەستەواژەكانیشت پێ دەگۆڕێت، لە حیساب بۆ یەك بەشەر نەكردنەوە بۆ داواكردنی گفتوگۆ، لە ڕیفراندۆمی سەربەخۆییەوە بۆ داش عیراق بەكارهێنان لە سەر نووسراوە فەرمییەكاندا. ماوەتەوە بڵێم بە شێوەیەكی گشتی نە عیراق و نە هەرێمیش بەرگەی یەك هەڵەی كووشندەی دیكە ناگرن. دەبێت سەركردایەتی هەردوو لا بەبێ زەمینەسازی و وردبوونەوە هیچ بڕیارێكی چارەنووساز نەدەن. بە تایبەتیش لە هەرێمی كوردستانیش ڕێگەخۆشكردن بۆ هاتنە ناوەوەی خاكی هەرێم بۆ ماشێنی سەربازی تورك لە هەڵەی كووشندە دەچێت و هیچ وردی و سەلیقەی سیاسی تیا بەدی ناكرێت.
دلێر محەمەد نووری
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی