ئەمە ناونیشانی لێكۆڵینەوەیەكی ئەكادیمیە و لەبنەڕەتدا دكتۆرانامەیەكی بریان رۆبەرت گێبسنە، كە گوزارشت لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لەهەمبەر عێراق و كورد و جەنگی سارد لە 1958 - 1975 دەكاتەوەو كتێبەكە ئاوسە بە چەندین سەرچاوەو بەڵگەنامە ( كە هی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا، سی ئای ئەی) و چاوپێكەوتنەكانییەتی لەگەڵ ( بەرپرسانی وەزارەت‌و دەزگا هەواڵگرییەكانی ئەمریكا‌و ئیسرائیلی هی ئەو سەردەمەی كتێبەكەی تێدا رۆناوە 1958- 1975) نووسەر ئەمانە بەسەرچاوەی سەرەكی دەزانێ‌و كتێبەكانی بەكارهاتووش بەسەرچاوەی ئاسایی. وەك هەموو ئەو پڕۆژە سەركەوتووانەی بەرێش كە شەفیقی حاجی خدر وەریگێڕاونەتە سەر زمانی كوردی ئەم ئەركەیشی گرتۆتە ئەستۆو بەمەبەستی دەوڵەمەندكردنی دەلاقەكانی كتێبخانەی كوردی و بۆ خزمەتكردنی خوێنەری كورد‌و رۆشنایی خستنەسەر ئەو مێژووەی بەشێكی گرنگی لاپەڕەكانی مێژوومان پێكدێنێ، بێ هەڵەو پەڵە‌و بەزمانێكی پاراو و بێ گرێ، وەریگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی.
لەڕاستییەكانی سەرەوەدا ئەوەمان بۆ روون دەبێتەوە كە ناوەرۆكی كتێبەكە جەختكردنەوەیە لەسەر لاپەرەی رووداوەكانی نێوان ساڵانی 1958- 1975، كە 518 لاپەڕەی بۆ تەرخانكراوە جگە لەزیادكردنی چەند پاشكۆیەكی نزیك لە كرۆكی بابەتەكە كە لەلایەن وەرگێڕی كوردییەوە بۆی زیادكراوە.
ئەوەی ئێمەش دەمانەوێ لێی هەڵێنجین ئەو بەشانەیە كە تایبەتە بە كورد لەنێوانی ئەم ساڵانەدا كە بۆ منی خوێنەر دوو خاڵ سەرنجڕاكێشن.
یەكەم، ئایا ئەیلول جولانەوەبووە یان شۆڕش؟ یان توانیویەتی گۆڕانكاریی بێنێتەپێش‌و بەدەستكەوتی مەزن لێیدەرچێ؟.
دووەم: رێككەوتنامەی 11ی ئازاری 1970 بۆ نەهاتەدیو بڕگەكانی جێبەجێنەكران‌و رێككەوتننامەی جەزائیر جێگەی گرتەوە؟
ئەكرێ ئەم دووخاڵە بەیەك نەفەسی تێكهەڵكێش وەڵامبدەینەوە و بەپێی زانیارییەكانی ناو ئەم كتێبە خوێندنەوەیان بۆ بكەین.
جولانەوەی ئەیلول یان ئەوەی لە خەیاڵدان و هزری سیاسی ئێمەدا گومانی لەسەر هەڵگیراوە و وەك شۆڕش پێشاندراوە و وەك قۆناغێكی پڕشنگداری مێژوو لە مێژووی كورددا لێی ڕوانراوە، كە لێرەدا لاپەڕە بە لاپەڕەی ڕۆژگاری ئەم ڕۆژانە هەڵدەدەینەوە، ئەوەمان بۆ بەدیار دەكەوێ ئەوەی كراوەو قوربانیێكی زۆری لەپێناو دراوە بەشی زۆری بناغەیەك نەبووە بۆ هەڵنانی شورە و دیوارەكانی شۆڕش بە پێچەوانەوە بەكارهێنانی وزەی مرۆیی كورد بووە لەپێناو خواستێكی سیاسی كە ئیسڕائیل مانۆڕەكانی بەڕێوە بردوون و لەڕێی ڕەزاشای ئێرانیشەوە بەحوكمی جۆگرافیای دابەشكراو، كە رۆژهەڵاتی كوردستانی كردۆتە هاوسنوور لەگەڵ باشوری كوردستان وەك جێبەجێكاری خەون و خواستی ئیسرائیل هەڵسوكەوتی كردووەو مەرامەكانی ئیسڕائیلی لە دوورخستنەوەی سوپای وڵاتێكی عەرەبی بەجێگەیاندووە، بەگەمارۆ خستنەسەر جوڵەو بزاوتەكانی عێراق، بە تایبەت لەو شەڕانەی ئیسرائیل تێیدا لەبەرەی ئەو بەر بووە لەگەڵ سوپای وڵاتانی عەرەبی‌و سەركەوتنەكانی ئەیگەنن بە دەستبەسەرداگرتنی سینا و كەناری ڕۆژاوا و بەرزایەكانی جۆلان كە هەرێمی وڵاتانی عەرەبی (میسر و ئوردن و سوریا) بەر ئەو جەزەرەبە یە ئەكەون.
لەم سەروبەندەدا رێبەرایەتی ئەم جوڵانەوە كوردییە كەوتە دەست مەلا مستەفای بارزانی، ئەمەش دوای گەڕانەوەی لەیەكێتی سۆڤیەت لەسەر داوای عەبدولكەریم قاسم (سەرۆكی یەكەم حكومەتی كۆماری) كە بە كۆدیتا لەسەر مەلیك لە 14 ی تەموزی 1958 رووی سیاسیی و سیستەمی دەوڵەتی لە مەلەكییەوە وەرچەرخاندە سەر كۆماری تا بەئەمڕۆ دەگات، بەجیاوازی لەپێناسەی دەوڵەتێكی فیدرالییەوە، كەمە گۆڕانێكی بەسەردادێت!.
لەنێو مەنگەنەی ئەم ئاڵۆزییانەی ناوچەكە تێیدەكەوێ، لەلایەك بەریتانیا بەتەواوی دەستبەرداری كەنداوی عەرەبی نابێ‌و لەبەدەستهێنانی وزەی ئەم ناوچەیە هەموو هەوڵێك ئەدات بۆ كەنارگیركردنی ئەم دەوڵەتانەو خستنەسەرپێیان بۆ ئەوەی پشت بەئابوریی نەوتی نیشتمانییان ببەستن‌و چاوپۆشی لە پڕۆژەكانی یەكێتی عەرەبی‌و تێوەگلان لە شەڕی ئیسرائیل بكەنەوە، هەروەها ئەجێندای بەریتانیا رووبەڕووە لەگەڵ مەترسیی نەتەوەپەرستەكان لەسەروویانەوە جەمال عەبدولناسر و لەلایەكی دیكەشەوە لەهەژموونی كۆمۆنیستەكان ئارخەیان نیە، بەڵام وەك ستراتیژ ئەوەندەی ئەمریكا بە جەنگی ساردەوە مژوول نیە، كە ئەمریكا هەموو پێوەرێك بۆ پەیوەندی گرێدان یان یارمەتیدانی وڵاتان‌و هەر هەنگاوێك و هاوپەیمانێتییەكیش لەسەر بنەمای ئەم هاوكێشەیە (جەنگی سارد) هەڵدەسەنگێنێ.
هەر لەم سەروبەندەدا ئارێشەكانی نێوان ئیسرائیل‌و وڵاتانی عەرەبی خۆ لە ئاشووب دەدەن‌و بەردەوام لەهەڵكشاندان‌و پێ ئەنێنە ناو شەڕێكی نەپساوە تا ئەمڕۆش دوای دەیان ساڵ دەربازبوون لە راگەیاندنی دەوڵەت لەلایەن كیانی ئیسرائیلی‌و دەستبەسەراگرتنی بەشێك لەخاكی سێ وڵاتی عەرەبی‌و هەڕەشەی بەردەوام لەسەر بەرژەوەندییەكانی عەرەب لەناوچەكەو شەڕی شەش رۆژەی 1967دا كە گورزێكی كاریگەر بەر بەرەی عەرەبی نێوان (میسرو سوریاو ئوردن ) كەوت. جولانەوەی كورد لەبەشی عێراقدا بە سەرقاڵكردنی سوپای عێراق، بۆ ئیسرائیل وەك زەرورەتێك بەدیار ئەكەوێ.
لێرەدا ئەنجامەكان ئەوەمان پێدەڵێن، رۆڵی رابەری جولانەوەكە ئەوەندەی وەك هاوكارێك بۆ بەجێگەیاندنی ئەجێندای ئیسرائیل – رەزا شا بە دیاردەكەوێ ئەوەندە وەك كاریزمایەك رۆڵی لەجولانەوەكەدا دیارنیە. هەروەها هەمان ئەو دەرەنجامانە ئەوەمان پێدەڵێن كە رابەری جولانەوەكە زیاتر جێ چاوی لەدەستی یارمەتی ئەوانە، جا ئەو یارمەتییانە چ پارەی كاش بێ، كە مانگانە خۆ لە سی ملیۆن دۆلار دەدات یان چەك و تفاقی بەرگری بێ، ئەوەی هەریەك لە ئەمریكا- ئیسرائیل – حەمە رەزاشای ئێران دەیخوازن، ئەوەیە كە دۆخی جولانەوەی كورد لە قۆناغی بەرگرییەوە نەگوازێتەوە بۆ هێرشبردن، بە واتای جولانەوەكە نابێ ئەوەندە بەهێز ببێ خواستی شۆڕش لەدڵی كوردانی رۆژهەڵات و باكوریش ببزوێنێ.
كەواتە جولانەوەكەی بارزانی لە چوارچێوەیەكی زۆر لۆكاڵی دەمێنێتەوە، تەنانەت ئیدارەدانی شارەكانی كوردستان لەدەست رژێمەكان دەمێننەوە، ئەوەی دەمێنێتەوە ناوچەی چیایە، بەڵام بەحوكمی سەختی ئەم ناوچانە بەپێی ئەوەی لێكۆڵەر باسی لێوە دەكات دوو لەسەر سێی هێزەكانی عێراق بەو جولانەوەیە سەرقاڵن، بەتایبەت لەساڵانی یەكەمی گرتنەدەستی دەسەڵات لەلایەن بەعسیەكان، تا پێ بەپێ ئەكەونە كڕینی چەك لە سۆڤیەت‌و باڵانسی هێز بەلای ئەواندا ئەشكێتەوە، ئەگینا لەسەرەتای كۆدێتادا و لەشەڕی بەناوبانگی هەندرێن حكومەت ناچار دەكرێ بۆ گفتوگۆكردن روو لە ناوچە ئازادكراوەكان بكات، كە ئەمە بەهەموو پێوەرێك ئەبێتە بەرمەبنای رێككەوتنی 11ی ئازاری 1970 چونكە خاڵەكانی عەبدولڕحمان بەزاز بۆ رێككەوتن لەگەڵ سەرانی جولانەوەكە، لەسەرینی سەركەوتنی هێزی پێشمەرگە لە شەڕی هەندرێن وەك خۆیان دەمێننەوە بە ئیزافەی هەندێك خاڵ كە سەدام حوسێن كاغەزی سپی ئەخاتە بەردەستی مەلا مستەفا تا داواكارییەكانی تێدا تۆمار بكات، لەسەر ئەم بنەمایانە رێككەوتنەكە ئیمزادەكرێ و لە رادیۆی بەغدا رادەگەیەنرێ و كاری لەسەر دەكرێ تا عێراق لەژێرەوە خۆی بەهێز دەكات و بەشێوەیەكی لاستیكی مامەڵە لەگەڵ جولانەوەكە دەكات، لەتابلۆ گشتییەكەدا بەمشێوەیە بە خەڵكی گەیشتووە، كەچی لەم لێكۆڵینەوەیەدا ئەوەی پاشەكشە بە رێككەوتنەكە دەكات خواستی رەزا شاو ئیسرائیلە كە لەگەڵ ئەم هەنگاوە نەبوون لەسەرەتادا. ئەمەبوو رێككەوتنەكە خەمساردانە ئەڕوا لە 11ی ئازاری 1970 تا ئەگاتە مانگی ئازاری 1974و دیسان سەرهەڵدانەوەی شەڕ، بەڵام ئەوەی ئەمجارە جیاواز دەردەكەوێ بەلانسی هێزە بەلای حكومەتدا لەنێوان ئەم دوو بەرەیەدا، كە ئەگەر كەتیبەی تۆپ و دژە هەوایی ئێران لەسەر سنوور و بەدیوی باشوری كوردستان نەكەوتبانە گەڕ، ئەوا بەر لەڕیككەوتنی جەزائیر، كورد بە خەسارەتێكی زیاترەوە لەجەنگەكە بەدۆِڕاوی دەكەوتەوە باوەشی ئێران، بەڵام بەرژەوەندی رەزا شا لەوەدانەبوو كە بەمشێوەیە كۆتایی بەجولانەوەكە بێ، چونكە ئەوەی بۆی دەجەنگا‌و رەنجی لەپێناودادەدا، لەوەدەستهێنانی ئەم ناوچانەی ئەكەونە كەنداوی فارس بەدەست بەتاڵی لێی دەردەهات‌و ئەو دەمامكەشی دەكەوت كە بۆ پاڵپشتییكرنی جولانەوەی ئەیلول خستبوویە سەر دەموچاوی.
كەواتە ئەوەی لەسەر ئەیلول ئەگوترێ‌و ئەو هەموو قوربانییەی لێئەكەوێتەوە لە جولانەوەیەكی لۆكاڵیی‌و بەرتەسك‌و بەهەدەردانی وزەی مرۆیی كورد هیچی لێشین نابێ‌و بە ئیعازێكی حەمە رەزاشا كۆتایی بە ئەفسانەی شۆڕش‌و خەبات لەڕێی بەدەستهێنانی ناوچەیەكی خۆ بەڕێوەبەری دێت، بۆیە ئەمە بەپێی لۆژیك ناچێتە خانەی شۆڕش‌و حەقە ئەدەبیاتی خۆشمانی لەسەر راستبكەینەوە، هەروەها چیتر فوو نەكرێتە بەیانی 11ی ئازار، كە هەرچەندە لەسەر بنەمایەكی رەوا حكومەتی هێنایە سەر چۆك و شەڕی هەندرێن تەواوی هاوكێشەكەی هەڵگێڕایەوە، بەلام ستۆپكردن بە هێزی پێشمەرگە تا سەركەوتنی زیاتر بەدەستبێنێ و خەوتن لەسەر ئەم چەپكە گوڵە وای لە رژێمە یەك بەدوای یەكەكان كرد قووڵترو دوورتر بیر لە بەرەی شەڕ بكەنەوەو زیاتر خۆ بەهێزبكەن‌و تەنگ بە جولانەوەكە هەڵبچنن، هەروەك دەرئەكەوێ لەسەروبەندی كۆتایی هاتنی جولانەوەكە لەم رووەوە حكومەت خۆی بەهێز دەكات وهێزی پێشمەرگە ناچار بە پاشەكشە‌و پێچانەوەی تەواوی بنەو بارەگا‌و ئاواربوونی خەڵك‌و رووكردنە ئۆردوگاكانی ئێران دەكات.
حەسەن هەندرێنی
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی