دواین جار كە كارەكتەری (جۆكەر) بەمانا قوڵە فەلسەفی و هونەریەكەی دەركەوت، لە فیلمی "سوارچاكی تاریكی" لەدەرهێنانی كریستۆڤەر نۆلان بوو لەساڵی 2008، زۆرجار بیرم لەوە دەكردەوە ئاخۆ دەشێ دەرهێنەرێك دیكە هەبێت بتوانێت هاوشێوەی نۆلان كارەكتەری جۆكەر بەو هەموو قوڵاییە فەلسەفی، سیاسی و هونەرییەوە نیشان بدات؟ جۆكەرەكەی نۆلان لەگەڵ خۆیدا كێشە فەلسەفیەكانی ئەفڵاتون و سلاڤۆی ژیژەك دەربارەی ڕێكخستنی كۆمەڵگە و نەزمی سیاسی بەبەرگێكی هونەریدا كرد، هەروەك چۆن فیگۆری تابلۆكانی فرانسیس بیكۆن-ی شێوەكاریش لە فیگۆری كارەكتەری جۆكەردا دەبینیتەوە. بەر لەو ساڵە و دواتریش دەیان نمونەی كارەكتەر جۆكەر لەسەر شاشەی سینەماكانی ئەوروپا و ئەمریكا دەركەوتوون، وەك چۆن كارەكتەری جۆكەر كۆمەڵگە دابەشی دووبەرە دەكات، بەرەیەك ئەوانەن كە سەرسامی جۆكەرن و تا دواسات لەپاڵیدا دەمێننەوە، بەرەیەكی دیكەش ئەوانەن كە دژایەتی دەكەن، بەهەمانشێوە ئەو كارەكتەرە دەرهێنەرانی سینەمای دابەشی دوو بەرە كردووە، بەرەیەك كارەكتەرەكە لە دیوە ڕووكەش و بازرگانییەكەیدا نیشاندەدەن، بەرەیەكیش قوڵ بە نێو لایەنە فەلسەفی و هونەرییەكەی كارەكتەرەكەدا شۆڕدەبنەوە، دەكرێت بەگەڕانێكی چەند خولەكی دەیان نمونەت لە كارەكتەری جۆكەر لە دیوە ڕواڵەتیی و سادەكەیدا دەستبكەوێت، بەڵام جۆكەرە ئەفسانەیی و قوڵەكە، زیادەڕەویی نیە گەر بڵێم سەرەتا لای كریستۆڤەر نۆلان دەركەوت و ئێستاش لەلای تود فیلپس دەردەكەوێت.
جۆكەر، فیلمێكی نوێیە لەدەرهێنانی تود فیلپس و بەرهەمی ساڵی 2019یە، چیرۆكی فیلمەكە دەربارەی كارەكتەری ئارسەر فلیك-ە كە (خواكین فینیكس) ڕۆڵیدەبینێت. فلیك كۆمیدیەنێكی ئەماتۆرە و خەونی ئەوەی هەیە پێكەنین بخاتە سەر لێوی بینەرەكانی، لەسەر شەقام و لەنێو باڕەكاندا نمایشی كۆمیدی دەكات و دەیەوێت وەك كۆمیدیەنێك ناوبانگ پەیدابكات، بەڵام جگە لە خۆی هیچ كەسێك بە نمایشەكانی پێناكەنێت. تەنانەت دەكرێت وەك تاكە كارەكتەری كۆمیدیی لەنێو مێژووی سینەما هەژماریبكەین كە كەس بەنمایشەكانی كاریگەر نییە. لەم فیلمەدا تود فیلپس كارەكتەرێكی تەواو "ستاندئەپ كۆمیدیەن" نیشاندەدات، بەڵام كۆمیدیەنێك كە كەس پێی پێناكەنێت، بەدرۆش.
جۆكەر لەگەل دایكیدا (كە دواتر بۆی دەركەوێت كوڕی ڕاستەقینەی ئەو دایكە نیە و هەڵگیراوەتەوە) لەشاری "گۆسام" دەژین، شارێك كە بونێكی واقعی نییە و زادەی خەیاڵە، بەڵام ئاماژەیەكی ڕوونە بۆ شارێك كە سەرمایەداریی بەوپەڕی دڵڕەقییەوە بەڕێوەیدەبات، خەڵكی شارەكە لە سیستمی سیاسی و ئابووری ناڕازین، ڕژاونەتە سەر شەقامەكان و بۆ بچوكترین دەرفەت دەگەڕێن توڕەییەكەیان بەڕووی دەسەڵاتداراندا بتەقێننەوە.
لەدوو دیمەنی سەرەتای فیلمەكەدا بینەر بەرامبەر كارەكتەری جۆكەرێكی لاواز و جێگەی بەزەیی دەوەستێت، ئارسەر فلیك وەك لەسەرەتادا دەردەكەوێت كارەكتەرێكی شەڕانگێز و توڕە نییە، تەنانەت خەڵكی لەنێو كۆڵانەكانی نیویۆرك لەخوێنی خۆیدا دەیگەوزێنن. جۆكەرەكەی تود فیلپس نمونەی كارەكتەرێكە، كە زنجیرەیەك نەخۆشی دەروونی دەوریداوە و گرفتاری كردووە، كارەكتەرێكی سایكۆبات، شیزۆفیرینیا لە تایپە سوكەكەی و خەمۆكە و حەوت جۆری جیاوازی دەرمان بۆ هێوركردنەوەی دۆخە خراپە دەرونییەكەی بەكاردەهێنێت.
بەڵام فیلمەكە لەنیوەی دووەمیدا جۆكەر دەگۆڕێتە سەر كارەكتەرێك كە بینەر توشی سەرسوڕماندەكات، جۆكەر چیتر ئەو كەسە نامێنێت كە لە میترۆ و شەقامەكانی نیویۆرك بەر شەق دەدرێت، بەڵكو بەرامبەر مافی خۆی ڕادەبێت و لەهەنگاوی یەكەمیشدا سێ كەس دەكوژێت.
نیوەی دووەم بۆ كۆتایی فیلمەكە جێگەی هەڵوەستەكردنە و لەگەڵ خۆیدا پەردە لەسەر چەندین ناكۆكیی فیكریی و سیاسی دەربارەی كۆمەڵگە و دەسەڵات، دیسپلین و پەراوێزخستن هەڵدەداتەوە، كۆتایی جۆكەر گەیشتنی پاڵەوانی فیلمەكەیە بە ترۆپكی پەیامە فەلسەفی و سیاسییەكەی.
لەدیمەنی كۆتایی فیلمەكەدا ئارسەر فیلیك بانگهێشتی یەكێك پڕۆگرامە تەلەفیزیۆنییە پڕ بینەرەكانی شارەكەی دەكرێت، پڕۆگرامێك كە ڕۆڵی هەبوو لەو گۆڕانەی بەسەر كارەكتەری فیلیك-دا هات، (مورای فرانكلین) پێشكەشكاری بەرنامەكە كە ڕۆبێرت دی نیرۆ ڕۆڵەكەی دەبینێت، بەگاڵتەجاڕییەوە بە بیری جۆكەری دەهێنێتەوە كە ئەو كۆمیدیەنێكی فاشیلە، جۆكەر بە دیالۆگە گرنگەكەی وەڵامی دی نیرۆ دەداتەوە كاتێك دەڵێن "ئێوە ئەو دیاریدەكەن كام قسانە دەبێت بگوترێت و كامانەش نابێت بگوترێت، هەروەك چۆن ئێوە بڕیاردەدەن كام نوكتەیە شایەنی پێكەنینەوە و كامەی دیكە شایەنی پێكەنین نیە" دیمەنەكە بە جۆرێك لە جۆرەكان شیكردنەوەی تێزە گرنگەكەی میشێل فوكۆ-یە لەبارەی "دەسەڵات و هەڵوەشاندنەوە". لەدیدی فوكۆ-وە دەسەڵات بەتەنیا لەشێوەی دامودەزگا فەرمییەكانی وەك پۆلیس و دادگا خۆی مانیفێست ناكات، بەڵكو دەچیتە نێو دیالۆگە ڕۆژانەییەكانی كۆمەڵگەوە. دواین دیالۆگی جۆكەر بەقوڵی كاركردنە لەسەر دیدی فۆكۆ لەسەر دەسەڵات، چونكە فوكۆ پێیوایە لەهەموو كۆمەڵگەیەكدا پەیامەكان كە بەرهەمدەهێندرێن، لەچوارچێوەی كۆمەڵێك ڕێكار و ئامانجدا كە بتوانێت كاریگەریی دابنێت و هەژموونی خۆی لەسەر ڕووداو هەبێت، لەلایەن كۆمەڵێك دەزگای جیاوازە كۆنتڕۆڵ و دابەشدەكرێت. بێگومان میدیاش یەكێكە لە دیارترین مینبەرەكانی دابەشكردنی پەیامی دەسەڵات و بڵاوكردنەوەی هەژموون بەسەر كۆمەڵگە دا.
لە فیلمەكەدا مورای فرانكلین نوێنەری ئەو "دەسەڵات"ەیە كە فوكۆ باسیدەكات و جۆكەریش نوێنەری "هەڵوەشاندنەوە"ی پەیامی دەسەڵاتە، كاتێك لەكۆتایی فیلمەكەدا جۆكەر لە پەخشی ڕاستەوخۆدا فرانكلین دەكوژێت. مردنی فرانكلین لەدیوە ڕەمزییەكەیدا هیچ نییە جگە لەمردنی نوێنەرە كاریگەرەكەی دەسەڵات كە ڕۆژانە لەسەر شاشەی كەناڵەكانی تەلەفیزیۆنەوە سوكایەتی بە خەڵكی شار دەكەن، هەڵبژاردنی ستۆدیۆیەكی تەلەفیزیۆنی وەك شانۆی ئەنجامدانی كوشتنێك، لەدیوە سەمبولیكەكەیدا لێدانە لە مانا جیاوازەكانی كوشتن كە دەسەڵات بەویستی خۆی مانا دەبەخشێتە مردنی هاووڵاتییەكانی، دەستووپێوەندەكەی دەكاتە "شەهید" و ئەوانی دیكەش بە "خۆكوژ". هەروەك چۆن (چاك پاڵانیك) ڕۆماننوسی ئەمریكی پێیوایە جیاوازی كارێكی "خۆكوژی" و "شەهیدكردن" تەنیا لە شێوازی ڕووماڵكردنە ڕۆژنامەوانیەكەیدایە.
فیلمەكە لەسەر هێڵی بیركردنەوەی فوكۆ بەردەوام دەبێت و یەكەم دیالۆگی جۆكەر لەفیلمەكەدا پرسیارە دەربارەی ئەوەی ئاخۆ شێتی تەنیا لەسەری ئەودایە، یان كۆمەڵگەش وەك ئەو وەهان؟ لە كتێبی مێژووی شێتی فوكۆ تێگەیشتن لە "شێتی" دەبەستێتەوە بە كردارەكانی كۆمەڵگەوە، لەگەڵ تێگەیشتنی كۆمەڵگەی نوێ بۆ شێتی كە بەخێرایی زیندان و شێتخانەكان بۆ كۆكردنەوەی شێتەكان دروستبوون، كۆنسێپتی شێتی چووە قۆناغێكی نوێوە، بەڵام لە فیلمی جۆكەردا دەگەڕێینەوە بۆ ئەو قۆناغەی هێشتا شێتی نەخرابوە چوارچێوەی تێگەیشتنەوە و ئەو فۆڕمەی مۆدێرنەی ئێستای وەرنەگرتبوو.
لەدیدی فوكۆ، لەگەڵ سەرهەڵدانی شێتخانەدا پۆلێنبەندییەكیش لەنێو ئەو كەسانەدا سەریهەڵدا كە بە "شێت" لەقەڵەمدران و بەشێكیان وا وێناكران كە "سودیان بۆ كۆمەڵگە نییە" لەسەر هەمان ڕیتم، جۆكەر كەسێكە سودی بۆ كۆمەڵگە نییە، ئەوەتا بە دەمانچەوە دەچێتە نێو نەخۆشخانەی منداڵانەوە. كۆمەڵگەی نێو فیلمەكەی جۆكەر لە شەڕێكی لەسەرخۆدایە بۆئەوەی كارەكتەرەكانی وردە وردە پەراوێزبخات و بەرەو شێتخانەیان بگوازێتەوە.
لە جێگەیەكی فیلمەكەدا جۆكەر دەچێتە شێتخانەوە و لەكارمەندێكی ئاسایی ئەوێ دەپرسێت هەموو ئەوانەی دەهێندرێنە ئێرە بەتاوانی گەورە لە كۆمەڵگە دابڕێندراون، یاخود بەڕاستی شێتن؟ بەڵام وەڵامی كارمەندەكە ناڕاستەوخۆ پەردە لەسەر ئەو كێشە گەورەیە هەڵدەداتەوە، كە فوكۆ نزیكەی 58 ساڵ پێش ئێستا باسیكردوە، ئەویش پۆلێنكردنی شێتەكانە، لەدیدی دەرهێنەری فیلمی جۆكەر، مەرج نیە ئەوانەی دەچنە شێتخانەوە سەرجەمیان شێت بن، بەڵكو بەتاوانێك كە كۆمەڵگە ئەنجامدانی ڕەتكردوەتەوە، ئەوان فڕێدەدرێنە شێتخانەوە. هەربۆیە ئەگەر ئەو بینەرەی تەماشای فیلمی جۆكەر دەكات ئاشنابێت بە دیدی فوكۆ بۆ چەمكەكانی "دەسەڵات و شێتی" هەرزوو هەستدەكات فیلمەكە بە وێنەكردنی تێزەكانی فوكۆیە لەبەرگێكی هونەریدا.
هیچ كەسێك هێندەی فوكۆ ئەوەندە سەرنجڕاكێش پەی بەوە نەبردووە كە كۆنسێپتەكانی "تەندروستی، نەخۆشی دەروونی، شێتی و عاقڵی" چەكێكی كاریگەرە بەدەست دەسەڵاتەوە و تەواو لەلایەن ئەوەوە مۆنۆپۆڵكراوە، ئەوە دەسەڵاتە بڕیاردەدات كێ شێتە، هەروەك چۆن ئەویش بلیتی ساغ و سەلامەتی دەداتە هەركەسێك كە لەگەڵ پێوەرەكانی ئەودا بگونجێت، ئارسەر فلیكس لەچەند شوێنێكی فیلمەكەدا زۆر بە ڕوونی ئەوە نیشاندەدات كە چۆن بوەتە بارمتەیەكی "دەسەڵات" كاتێك هەفتانە سەردانی كلینكییە پزیشكییەكە دەكات بۆ ئەوەی شەرحی حاڵی خۆی بكات و كارمەندەكەی كلینیكەكە كە نوێنەری دەسەڵاتە، بزانێت بیرۆكەكانی نێو مێشكی فلیكس بۆ ئەم هەفتەیە چین، دواجاریش دەسەڵات بڕیاری داخستنی كلینیكەكە دەدات.
كێشەیەكی دیكە كە فیلمی جۆكەر دەیوروژێنێت پرسی دیسپلینی كۆمەڵگەیە، هەمیشە لەدیدی دەسەڵاتدا ئەوەی كۆنتڕۆڵی كۆمەڵگە و نەزمی كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی دەكات، دەوڵەت و دامەزراوەكانی دەسەڵاتن، (تۆماس هۆبز) فەیلەسوفی بەریتانی پێیوایە مرۆڤ بەسروشتی خۆی لەبنەڕەتدا شەڕانگێزە، وایدەبینێت جیهان بەر لەدروستبوونی دەوڵەت بریتیبووە لە "شەڕی هەمووان دژی هەمووان" ئەو دیمەنەی تیایدا فیلیكس بە بێژەرەكە دەڵێت لەدەرەوەی ئەم ستۆدیۆیە هەمووان بەسەر یەكدا هاواردەكەن، سێبەرێكی ئەگەر كاڵیش بێت، دیدی هۆبزی بەسەرەوەیە، بەڵام جیاوازەكەی لەوەدایە لەدەرەوەی ستۆدیۆكە ئەوانەی شەڕدەكەن دەزانن بەرامبەر بە كێ دەیكەن.
ئەو پۆلیسەی لە كۆتایی فیلمەكەدا جۆكەر دەستگیر دەكات پێیدەڵێت ئەوەی لەدەرەوە ڕوودەدات هەمووی بەهۆی ئەوەوەیە، پۆلیسەكە وای نیشاندەدات دیسپلینی ڕەوشەكە هێشتا لەدەستی ئەواندایە، دیدێك كە هۆبز پێیوایە "دەوڵەت" لەگەڵ دروستبوونیدا شێوەی لیڤیتان-ی وەرگرتووە، ئەو ئاژەڵە ئەفسانەییەی نێو دەریا كە هەیمەنەی بەسەر هەموواندا هەبووە.
فیلمەكە لە ساتەوەختەكانی كۆتایدا دەگاتە ترۆپكی پەیامە فەلسەفی و سیاسییەكەی، بۆ نمونە كاتێك فیلكس دەڵێت "ئەو كاتەی سێ كوڕەكەم لە وۆڵستریت كوشت" كە ئاماژەیەكی ڕوونە بۆ وۆڵستریت-ی گەورە ناوەندی بازرگانیی ئەمریكا و شادەماری ئابووری ئەو وڵاتە، فیلكس دەیەوێت بڵێت ئەو سێ گەنجە تەنیا سێ كەسی ئاسایی نەبوون كە بەهۆی بەدحاڵیبوونێكەوە كوشتنی، بەڵكو ناوهێنانی وۆڵستریت لەوكاتەدا ئاماژەیەكی ڕوونە بۆ شەڕی كارەكتەری جۆكەر لەگەڵ سیستمی سەرمایەداریی، ئەوانەی كوژران سیان لە نوێنەرانی سیستمەكە بوون، كە جۆكەر و خەڵكی شارەكەیان تا لێواری تەقینەوە بردووە و بە كوشتنی پێشكەشكاری بەرنامەكە ناڕەزایەتی خەڵكی گۆسام دەتەقێتەوە.
جۆكەر پیاوێكی تێكشكاوە، كارەسات و نەهامەتییەكانی ژیانی كردویانەتە كەسێكی بێباك كە پێكەنین دەكاتە ئامڕازێك بۆ گاڵتەجاڕیی بەرامبەر بەژیان، ئەمجارە جۆكەر كارەكتەرێك نییە بەرامبەر بە "باتمان"ێك لە ململانێ و شەڕدا بێت، بەڵكو ئارسەر فلیك بەرامبەر بەدەروونی خۆی لەشەڕدایە، لەجەنگێكی سەختدایە لەگەڵ ڕابردوویدا كە نازانێت چۆن بووە و دایك و باوكی كێن، جۆكەر لەیەك ساتدا دوو حەقیقەتی مەترسیداری بۆكەشفدەبێت، یەكێكیان ئەوەیە كە دەزانێت ئەو كەسەی ساڵانێكی زۆرە لەگەڵیدا دەژی دایكی نییە بەڵكو كەسێكە ئەوی هەڵگرتوەتەوە، حەقیقەتێكی دیكەش ئەوەیە جۆكەر لەلایەن دایكییەوە ئەشكەنجەدراوە و ئەو دۆخە دەرونییە ترسناكەی ئێستا تێیدا دەژی، بەشێكی گەورەی هۆكارەكەی بۆ ئەو ئەشكەنجەدانە دەگەڕێتەوە.
جۆكەر نوێنەری ئەو چینەی پەراوێزخراوەی كۆمەڵگەیە كە ڕۆژانە هەمووان بەلایدا ڕەتدەبن و كەس سەرنجی ناداتێ، شەڕی جۆكەر شەڕێكە لەپێناو ئەوەدا كە "ئەوانیتر" بیبینن، ئەو هێشتا نەگەیشتووەتە ئەو بڕوایەی سارتەر كە دەڵێت "دۆزەخ ئەوانیترن" تا ئەو كاتەی لەنیوەی دووەمی فیلمەكەدا تێدەگات كۆمەڵگە دڵڕەقە و كەس ئامادە نییە خۆی لەشوێنی ئەوی دیكە دابنێت. جۆكەر نوێنەری گروپێكی كۆمەڵگەیە كە وەك خۆی دەڵێت نەخۆشێكی پەراوێزخراون و دەهێندرێنە بەردەم كۆمەڵگەیەك، كە وازیان لێهێناون و وەك زبڵ مامەڵەیان لەگەڵ دەكەن، چیتر هیچ شتێك ئازاری جۆكەر نادات، چونكە ژیان بەلای ئەوەوە لە گۆڕەپانێكی كۆمیدیا زیاتر هیچی دیكە نییە.
ڕێژەن جەمال
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی