وەڵامە گونجاوەكان بۆ مناڵان سەبارەت بە كۆرۆنا

08/04/2020

سامانی وەستا بەكر

گوێ بۆ مناڵەكەت بگرە، زانیاری دروست و ڕاستی بەرێ، قەلەقیەكەی خۆتی بۆ مەگوێزەرەوە. ئەبێ ڕەچاوی ئەم سێ خاڵە بكەی كاتێك وەڵامی مناڵەكەت ئەیەیتەوانێ سەبارەت بە كۆڤید ١٩.

كاری تۆ وەك دایك و باوك یان كەسێكی پێگەشتوو دڵنیای و هێمنی، ڕاگرتنی بەلانسی هەستەكانی مناڵەكانە.

گوێگر و وەلامدەرەوە و تێبینیكارێكی باشبە:
ئێستا زۆربەی مرۆڤەكان دڵەڕاوكێی خێرای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنان. ئەو هەموو هەواڵ و ڕاپۆرتانەی مێدیاكان و ئەو گۆڕانە گەورەیەی لە ژیانی ڕۆژانەیا ڕووئەیا چەندین بیر و پرسیار و هەستی جۆراوجۆر لای مناڵیش بەئاگا ئەهێنێ.
*گەورەكان لە دڵەڕاوكێی بەردەوامان و  دوو دڵ و سەرقاڵی كۆرۆنان.
*هەواڵ و ڕاپۆرتە زۆرو زەوەندەكان، ڕەفەی بەتاڵی كۆگاكان، مرۆڤەكان بە كەمامە و دەستكێشەوە، ژمارەی توشبووان و مردووەكان....هتد.
*چالاكییە ڕاوەستاوەكانی ڕۆژانە، گەورەكان كە لە ماڵەوەن و ناچنە سەر كار، فێرگەو باخچە داخراوەكان، هێزە زۆرەكانی پۆلیس و ئاسایش لەسەر شەقام و لە ناو كۆڵانەكان.
*ڤایرسێكی كوشندە بە خێرایی بڵاوئەبێتەوە كە دیارنیە و كەسیش نازانێ كەی و چۆن تووش ئەبێ.

ئەمانە هەمووی پرسیاری قورس و گرانن بۆ مناڵان ئەبێ زۆر بە سانایی و ڕاستگۆیی دوور لە ترس ق تۆقاندن وەڵامی گونجاو وەرگرن.

گرنگترین بەشی كۆمەڵگە و نەوەی دواڕۆژ كە مناڵانن، هەمیشە لە كاتی شەڕو ئاشوبوو بڵاوبوونەوەی پەتا و چەنگە دەرونییەكانا، جا بە مەبەستبێ یان بێ مەبەست لەنازیان كەم ئەبێتەوانێ، گۆڕانكاری بەسەر ڕەفتاری گەورەكانا وایان لێئەكات هەست بە دڵەڕاوكێیەكی زۆر بكەن و لەناو زەریایەك پرسیاری بێ وەڵام و تۆقێنەرا بوخلێنەوە.

نە دەزگانی ڕاگەیاند بەرنامەی گونجاویان هەیە بۆ مناڵان و نە ڕەچاوی ئەوەش ئەكەن كە مناڵی خێزانی ڕۆژهەڵات هێندەی گەورەیەك گوێ بۆ هەواڵ ئەگەر نەشگرێ بەڵام هەر ئەیبیستێ، نە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان گونجاوە بۆ مناڵان، نە بەشێكی زۆری دایكان و باوكانی كۆمەڵگەش نە گوێ بۆ پرسیاری مناڵ ئەگرن نە گرنگیش بە وەڵامەكانیان ئەیەن و نە بیریشی ئەكەنەوە پێش ئەوەی وەڵامی ئەو پرسیارە بەنەوانێ، كە بۆ پەروەردەی مناڵ لە باشترین ژەمە خۆراك و جڵ و بەرگی گرانبەهاو و گەشت و سەیران گرنگترە.  فێرگەو باخچەكانیش داخراون، ئەمانە هەمووی پێكەوە ترس و تۆقینێكی زۆر ئەخەنە دڵی مناڵانەوە كە ئەگەر وەڵامی گونجاو وەرنەگرن دوورنیە تووشی گرێی دەروونیبن.

ترس و دڵەڕاوكێی مناڵ شێوازی جیاوزی هەیە، هەندێكیان ئەڵێن كە ئەترسن. بەڵام ئەتوانی بەشیوەیتریش بزانی ئەگەر نەشڵێ ئەترسم. هەندێ مناڵ قەلەقیان پێوەدەرەكەوێ كە لە كاتی ئاساییا نیانە، واز لەو شتانە ئەهێنن كە پێشتر كردوویانە، دەست لەیاری كردن هەڵەگرن، كۆنترۆڵیان بەسەر خۆیانا نامێنێ و گوێناگرن و زۆر هار ئەبن و ئەگرین و دەنگ بەرزەكەنەوانێ، هەندێ پرسیارەكەن كە پێستر نەیان كردووە بۆ نمونە  (پرسیار لە تاك بە تاكی خێزانەكە ئەكەن لە كوێن یان لە كوێ بوون). هەندێ مناڵ خەوی ئەزڕی یان هەر ناتوانێ بخەوێ و خەوەكەی پچڕ پچڕئەبێت. هەندێ مناڵ پرسیارێكی ئێجگار زۆرەكەن و هەندێكیشیان هەوڵئەیەن كە بە هیچ جۆرێ خۆیان لە قەرەی پرسیار كردن نەیەن، ئەمانە ئەو نیشانانەن كە كاتێ لە مناڵەكەتا بینیت ئەبێ ڕاستەوخۆ هەوڵبەی لێی نزیك بیتەوە تا وەلامی پرسیارەكانی بەیتەوە.

كاری تۆی پێگەشتوو ئەوەیە كە بتوانی بەلانسێ بدۆزیتەوە بۆ هاوكاری كردنی منالەكەت یان مناڵەكان.  ئەگەر وەڵامدانەوەی دروستی پرسیارەكان بۆ هەندێك مناڵ هاوكاری كردن بێ،  ئەوا بە هەمان شێوەش دانبەخۆداگرتن و چاوەڕوانی كردن و پەلە نەكردن لێی تا مناڵەكە بتوانێ بیر بكاتەوە لەو شتانەی قەلەقیان كردووە و هێمنبی لەگەڵیا تا ئەیان دركێنێ، ئەوەش هیچی لە وەڵامدانەوەی پرسیارەكانی كەمتر نیە.

هەر مناڵێك جیاوازتر لە مناڵانیتر كاردانەوەو پرسیاری بۆ دروست ئەبێ ئەوەش ئەگەڕێتەوە بۆ تەمەن و ڕێڕەوی ژیانی ڕۆژانەی. بەڵام هەندێ شتی گرنگ هەن ئەبێ بیری لێبكەیتەوە پێش ئەوەی وەڵامی مناڵەكەت بەیتەوە سەبارەت بەم ڤایرۆسە و ڕووداوەكانی تریش.

گوێ لە مناڵەكەت بگرە و پرسیاریشی لێبكە: مناڵی قۆناغەكانی باخچە واتە پێش تەمەنی چوونە قوتابخانە زیاتر وا هەستەكەن كە شتێك هەیە ناوی "كۆرۆنا"ڤایرۆسە، لەبەر ئەوە نازانین كە ئایا دڵەڕاوكێیان هەیە یان نا؟ هەرچەنە لای هەندێ مناڵەكان بیر و پرسیاری زۆر دروست ئەبن.

وەك گەورەیەك ئەركی سەرشانی تۆیە كە تێبگەی بە باشی وە بە بە هێمنی لێیبكۆڵیتەوە كە ئایا مناڵەكەت چۆن هەست ئەكات، تا ئەگەر پێویستی بە یارمەتی تۆ هەبێ تا بتوانێ زاڵبێ بەسەر دوو دڵی و هەستەكانیا.

سەبارەت بە مناڵی بچكۆلەتر، ئەوەی پێویستە ئەوەیە كەمێك لێی نزیك بیتەوەو لە باوشتا ئارامی بەیتێ تا بزانی چ پرسیارێكی لا دروست بووە تا وەڵامی بەیتەوانێ. بەڵام بۆ مناڵی گەورەتر ئەبێ پرسیاری كۆنكرێتی لێبكەی تا هەستبكا كە گرنگی پێئەیرێ.

مناڵەكان لەگەڵ پرسیارەكانیانا بە تەنیا جێمەهێڵن: بۆ مناڵ زۆر قورسترە لەگەورە كە هەوڵەكان هەڵسەنگێنێ. كە ئایا هەواڵەكە ئاساییە یان شتێكی ترسناكە؟ ئیتر لێرەوە ڕۆڵی گەورەیە كە یارمەتی مناڵەكان بەن. وە لەوەش گرنگتر ئەوەیە كە مناڵەكان  بەجێنەهێڵرێن بەتەنیا یان بەیەكەوە تا خۆیان لەهەواڵەكان تێبگەن و لێكدانەوەی بۆ بكەن چونكە تێگەشتن و لێكدانەوەی مناڵ زیاتر نزیكە لە فەنتازی.

وا هەست مەكە كە مناڵ تەنها بیر لە خۆی ئەكاتەوانێ: مناڵەكان جیاوازن لە شیوازی بیركردنەوەیان وە چۆن و بیر لە چی ئەكەنەوە هەمووی ئەگەڕێتەوانێ بۆ هەندێ هۆكار لەوانە:
*تەمەنی مناڵەكەو چۆنیەتی و جۆری ژیانی لە ڕابردوو لە ئێستایا.
*ڕووداوەكانی پێشوو كە بینیونی كاریگەری زۆر لەسەر دروست بوونی جۆرێتی پرسیار دروست ئەكەن بۆ نمونە ئەگەر پێشتر خۆی یان هاوڕێیەكی یان كەسێكی خێزانەكەی نەخۆشی هەبووبێ.
*ئەو مناڵانەی كە پێشتر لە قەلەقی و دڵەڕاوكێیا ژیاون ئەوا ترس لە ڤایرۆسی كۆرۆنا ئەبێتە درێژەپێدەری دڵەڕاوكێ و دوو ڵیان لە ترسێكی نادیار كە پێشتر تیا ژیاون.
*هەندێ مناڵ تووشی هیچ ترس و دڵەڕاوكێیەك نابن كە ئەمانیش دوو جۆرن: یەكەمیان بەهۆی ئەوەی كە لە ژیانێكی ئارام و هاوسەنگا ئەژین و زوو بەزوو وەلامی گونجا و و ڕاست بۆ هەرپرسیارێك وەرەگرێ كە  لای دروست ئەبێ. دووەمیان خراپترینە و كە هیچ جۆرە پرسیارێك ناكا نە لە سەردەمی كۆرۆنا و نە پێشتریش كە ئەمەیان ئەبێ سەردانی پزیشكی مناڵانی پێبكرێ.
*ئەو مناڵانەی كە لە خێزانێكا ئەژین و ئەزانن دایك و باوكیان بەهۆی كۆرۆناوە كارەكەیان لەدەست ئەیەن و باری ئابوری و بژێوی ژیانیان ئەكەوێتە مەترسیەوە ئەبێ هێمن بكرێنەوە ڕوونكردنەوەی پێویست وەرگرن.
*ئەو مناڵانەی پێشتر نەخۆشی بۆ ماوەییان هەیە بۆ نمونە وەك شەكرە یان شێرپەنچە تووشی بێ متمانەی و دڵەڕاوكێی زیاتر ئەبن.

ئارامی و دڵنیای و سنورداركردن: وەك كەسێكی پێگەشتوو كە ئارامی و دڵنیای و كۆنترۆڵ كردنی هەستی مناڵەكان كاری تۆیە بۆیە ئەبێ بزانی كە مناڵەكە چەن ئەزانێ و چیشی پێویستە. پرسیاری لێبكە كە ئایا بیر لەچی ئەكاتەوانێ؟ پرسیارەكانی چین و بۆ، وە چۆن بۆی دروست بوون؟

ئەگەر مناڵەكە دڵەڕاوكێی هەبێ ئەوا بزانە هۆكارەكەی چیە؟ ئایا ترسی هەیە خۆی تووشبێ بە كۆرۆنا؟ یان باپیرو نەنك و كەسێكی نزیك تووش ئەبێ؟ ئایا ئەترسێ خورادن نەمێنێ؟ ئەبێ تێیگەیەنی كە ئەتوانێ لەبارەی هەر شتێكەوە قسەی لەگەڵ بكەیت و وەڵامی ئەیەیتەوە بێ توڕەبوون چونكە هیچ پرسیارێك هەڵە نیە، ئەگەرچێ لەوانەیە وەڵامی هەموو پرسیارەكانیش لانەبێ.

گرنگە بیر لەوە بكەیتەوە كە وەڵام و قسەكردن لەگەڵ مناڵا سنورداربێ چونكە درێژەدان بە قسە پرسیاری زیاتر دروست ئەكا چونكە مناڵ زۆر خێراتر پرسیاری لا دروست ئەبێ كە تۆ فریای بیركردنەوەو وەڵام دانەوە بكەوی. پرسیارە بێ كۆتاییەكانی مناڵان لەوانەیە هۆكارێكبێ بۆ ئەوەی هەوڵی كۆنترۆڵ كردنی خۆیبات. بیر لەوە بكەرەوە كە لەوانەیە دلەڕاوكێكەی كەمبكەیتەوە بەڵام مەرچ نیە بتوانی پشكۆی پرسیارەكانی خامۆش بكەی. ئەگەر هەر زانیت كە مناڵەكە ناتوانێ لە قەلەقی و دڵەڕاوكێ ڕزگاریبێ ئەوا ئەبێ هەوڵبەی چوارچێوەیەك یان سنورێك بۆ پرسیارەكانی دانێی تا وا هەست نەكا تەنانەت تۆش بێ وەڵامی تا بێ هیوانەبێ.

زانیاری بەرێ و هێمنی كەرەوە: زانیاری ڕاست و دروست بە بە مناڵەكان بەڵام لەوە زیاتر نا كە پێویستە بیزانن. ئەگەر خۆش زانیاری دروست لانیە و خۆو پرچەكی زانیار نەكردووە ئەوا هەوڵبە پێكەوە لەگەڵ مناڵەكەیا تەماشای هەواڵ و دەنگ و باسەكان بكەن، چونكە لەو كاتەیا پرسیاری بۆ دروست ئەبێ كە ئەتوانن پێكەوە وەلامەكەی لە هەواڵەكان وەرگرن و باسی ئەوە بكەن كە گوێتان لیئەبێ لە هەواڵەكان، خۆ ئەگەر پرۆگرام و هەواڵ و دەنگ و باسی تایبەت بە مناڵ هەبێ ئەوە زۆر باشترە.

هەوڵبە ئەو هەواڵ و دەنگ و باس و خواس و قسانەی مناڵەكان گوێیان لێئەبێ و هەستی پێئەكەن لێێ تێبگەن، بە واتایەكی تر لەبەرچاوی مناڵانا هەموو شتێ مەڵێن كە پێویستناكا مناڵان گوێیان لێیبێ و بیزانن.  مەرج نیە هەموو سەری كاتژمێرێ گوێ لە هەواڵ بگرن بەڵكو ئەبێ هەوڵ بەن كاتێ مناڵكان ئەخەون یان بەهەر هۆكارێك بێ لە ژوورەوە نین ئنجا گوێ لە دەنگ و باس بگرن.

تێبگەیەنە كە هۆكاری باس كردنی كۆرۆنا بەو چڕییە تەنها لەبەر ئەوە نیە كە زۆر ترسناكە و بێ چارەیە بەڵكو داخستنی بازاڕەكان و ڕاگرتنی گەشتەكان و نەچوونە دەرەوەو داخستنی فێرگەو باخچەكان بۆ سەركەوتنە بەسەر ڤایرۆسەكەیا چونكە ئەوە ڕێگای ڕاستە بۆ دووركەوتنەوە لە پەتاكە، هەروەك چۆن خێزانیش پیویستی بەوەیە ناو بەناو پێكەوەبن لە ماڵەوە لێك نزیكیربن.

زۆر گرنگە كە مناڵەكان لەوە تێگەیەنرێن كە تۆی گەورە بەرپرسیارییەتیت هەیە، بۆی باس بكە كە تۆ بەرپرسیاریەتی گەیاندنی هەواڵی نوێ و هەیە و ئاگاداری گۆرانكارییەكانی، هەر لەبەر ئەوەش پێویست ناكا خودی مناڵ چاودێری ڕووداوەكان بكات، چونكە كەسێكیتر گەورە و پێگەشتوو ئەو كارە بە ئەنجام ئەگەیەنێ و زانیاری پێویستیش ئەگەیەنێ بە مناڵ. بەڵام گرنگە ناو بەناو دانیشی لەگەڵی و زانیاری بەیتێ تا متمانەو پێبكات.

قەلەقی و دوو دڵی و دڵەڕاوكێی خۆتی بۆ مەگوێزەرەوە: زۆ گرنگە كە كاتێك تووشی دڵەڕاوكێ ئەبی گرنگی بەوە بەی كە مناڵ هەست پێنەكا. چونكە تێگەشتنی ئەوان بۆ بابەتەكان بە هیچ جۆرێ وەك كەسێكی گەورە  نیە، لەبەر ئەوەی تەمەنیان كەمە دنیا دیدە نین بۆیە هەموو شتێك نوێیە بۆیان وە هەمیشە "یەكەم تەجروبە قورسترینە". لەبەر ئەو هۆكارە ئەگەر خۆت قەلەقی لەدەستدانی كارەكەتی یان ئەترسی كەسێكی نزیك لەدەست بەی یان هەر شتێكیتر ئەوا هەوڵبە كاتێك باسی بكە كە مناڵی لێنەبێ.

هیوای پێببەخشە: باسی ئەوەی بۆ بكە كە جیهان هەمووی وەك یەك تیم پێكەوە كارەكان بۆ لەناوبردنی ئەم پەتایە لە داهاتوویەكی نزیكا پێكووتە "ڤاكسین"ێك یەتە بەرهەم. كاتێك بە پێكووتەكە كوترای ئیتر ڤایرۆسەكە ناتوانێ كەس بكوژێ، وە پێشی بڵێ زۆربەی ئەوانەی كە لە ئێستایا تووش بوون چاكئەبنەوانێ. زیاتر باسی شتە پۆزەتیڤەكانی بۆ بكە نەك پێچەوانەكەی.

دەستبەرداری ڕۆتینەكانی پێشتر مەبن: هەوڵبە ژیانی مناڵەكەت هەر وەك پێشتر بڕوا بەڕێوە تا ئەو شوێنەی لە دەسەڵاتی تۆیایە. یارمەتی مناڵبدە كە فۆكوس بخاتە سەر شتێكیتر دوور لە كۆرۆنا. هانیبەو ئاسانكاری بۆ بكە تا چالاكی و جوڵەی هەبێ وە گرنگتریشە ئەو چالاكیانەبن كە پێشتر كردوونی هەروەك وەك چۆن چالاكی نوێش بە كەڵكە.

هەواڵ و دەنگ و باسەكان داخەن، تەلەفۆنەكانتان بكوژێنەوە، تەماشای پرۆگرامی شاد و سەرنج ڕاكێش بكەن. پێكەوە گفتوگۆ بكەن، پێكەوە هاوكاری كاری ڕۆژانە بكەن، پێكەوە گەمە و یارییە كۆنەكانی سەردەمی مناڵی خۆتان لەگەڵ مناڵەكانتانا بكەن و سوود لەم كاتە وەرگرن تا خێزانەكەتان زیاتریەكی خۆشبووێ و پەیوەندییەكان توندو تۆڵتربن و هاوبەشییەكانتان زیاتربن.

سامانی وەستا بەكر

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی