چەندایەتی و چۆنایەتی دوو چەمكی جیاوازن هەریەكەیان گرنگی خۆی هەیە بەڵام بۆ كاری حیزبی ئەبێ بەجۆرێكی تر لێی بڕوانرێ، بەجۆرێك گرنگە وە ئەبێ حیزب لەناو كادێر و ئەدامەكانیا تەنها گرنگی بە چۆنایەتی بات و پشت بكاتە چەندایەتی، تا بتوانێ كادێر و ئەدامێك دروست بكات كە توانای بەڕێوەبردنی هەبێ.
كاری حیزبە گرنگی بە چەندایەتی بات تەنها لەكاتی هەڵبژاردنا تا زۆرترین دەنگ كۆبكاتەوە لەڕێی ئەو چۆنایەتییەی كە لەناو خودی حیزبا سازو ئامادەی كردوون، بەمەرجێك ئەوە نەكرێت بە پیشەو هەمیشە حیزب لەهەوڵی كۆكردنەوەی زۆرترین ژمارەیانەبێ.
ئەو چۆنایەتییەش نا كە وەك ئەوەی لە حیزبە باڵا دەستەكانی زۆنی زەرد و سەوز ئەبینرێ كە زۆربەی هەرە زۆری چینی نوخبە و ڕۆشنبیر و بیرمەند و كاربەدەستی باڵا و قەڵەم بەدەست و دادوەر ....هتد یان كردووە بە حیزبی و جا لەڕێی بڕینی مووچەوەبێ یان پلەوپۆست وایان لێكردوون بە موو لە فرمانی حیزبەكانیان لانایەن، بەجۆرێك نوخبە و بیرمەندی حیزبی هیچ جیاوازییەكیان نەماوە لەگەڵ عەوامی حیزبییا و هەردوولایان هەر شینی هەریسەكە ئەكەن و تاكە ئامنجیان ڕازی كردنی دەسەڵاتاداران و بالە جیاوازەكانی حیزبە.
كاتێك كە بیرمەند و نوخبە و قەڵەم بەدەست كرد بە حیزبی ئیتر بیر ئەوەستێ و عەقڵی بە دیكتاتۆر بوون لە دایك ئەبێ و خێڵ و خێزان و بنەماڵە و تاك ئەبن بە گوندە.
كاتێكیش دادوەرو داواكاری گشتی و پلەباڵا و بەڕیوەبەر بكرێن بە حیزبی ئیتر یاسا جێبەجێ ناكرێ و لەبری دەستوری وڵات پەیڕەو پرۆگرامی حیزبی بەسەر خەڵكییا ئەسەپێنرێ.
ئەو قیرانە ئابوری و بارگرانییەی ئێستا حكومەتی هەرێمی تێكەوتووە بەرەنجامی گرنگی دانە بە "چەندایەتی" . هەردوو حیزبی دەسەڵات هەزاران بندیوار و گەندەڵ و كادێری وەهمیان لە خۆیان كۆكردۆتەوەو بە مووچە و ئیمتیاز ڕایان گرتوون تا لەكاتی هەڵبژاردنا دەنگیان بەنێ و لە كۆڕ و كۆبوونەوەكانیانا هۆڵەكانیان پێ پڕبكەنەوە.
ساڵانی ١٩٧٤-١٩٧٥یش هەروابوو، ئەگەر پلان هەبووایە و هێندە گرنگی بە چەندایەتی نەیرایە و خەڵكی بە لێشاو نەچوونایەتە دەرەوە بۆ ناو ڕێزی شۆڕش ئەوا ئەو پاشەگەردانییەی لێ دروست نەئەبوو. مەخابن ئێستاش هەمان تاس و هەمان حەمام حیزب تەنها گرنگی بە چەندایەتی ئەیا و هەر لەبەر ئەوەش سوپایەك لە بندیوار و بەكاربەری بەرسێبەریان لە خۆیان كۆكردۆتەوەو حكومەتیان لە هەڵوەشان و نسكۆ نزیك كردۆتەوانێ.
مەسعود بەرزانی سەبارەت بە سەردەمی شۆڕشی ئەیلول ئەڵی "هەموومان تووشی لەخۆبایی بوون بوو بووین، ڕۆژ لەدوای ڕۆژ گیانی شۆڕشگێڕیمان لەدەسئەیا. لەجیاتی ئەوەی سود لەو سەركەوتنە وەربگرین و ڕێكخستنی پارتی بچەسپێنین لەناو جەماوەر، دەرگای بەرەڵلایی و فەوزا كرایەوە و شتی ئەساسی كە بۆ هەر شۆڕشێك پێویستە لەبیرچوو".
ئەوە قسەی كەسێكە كە لە ساڵی ١٩٩١وە زۆرترین دەسەڵاتی هەبووە و ١٢ ساڵ بە فەرمی و چەندین ساڵیش بە نافەرمی سەرۆكی هەرێم و دەسەڵاتی یەكەم بووە، كەچی سودی تەنانەت لەخودی یاداشتەكانی خۆشی نەبینیووە ئەو پاشەگەردانی و بێسەروبەرییەی كە ئێستا لە هەرێم هەیە زۆر لەو فەوزا و بەڕەڵڵاییەی ئەو كات خراپترە، مەخابن ئەم نەیتوانیوە حیزبەكەی و ئەدامەكانی بەجۆرێك پەروەردە بكات كە گیانی شۆڕشگێڕییان تیا بچێنرێ و لەڕێی كار و خزمەتگوزارییەوە شوێن پێقایم بكەن نەك ڕێگایتر، پەند لە مێژوویەك وەرگرن كە خودی خۆی سەرزەنشت و لۆمەی ئەكات.
ئەگەر پەروەردەی شۆڕشگێرانە گرنگی پێبدرێ، ئەوا هیچ كاتێك هیچ بزوتنەوەو حیزبێك بەجارێك ناكەوێتە باوەشی دوژمنەوە، مەخابن لە ئێستایا نەك پەروەردەی دروست بوونی نیە بەڵكو حیزب بە مەبەست وائەكا كە كادێرەكانی تەواو داماڵرێن لە پەروەردەی دروستی نەتەوایەتی و كۆمەلایەتیش تەنها لەبەر ئەوەی هەمیشە وەك داردەستێك بەكاربهێرێن بۆ لێدان و شكانی لایەنی بەرامبەر.
سامی عەبدول ڕەحمان ئەڵێ "دەزگاكانمان توانای بەڕێوەبردن و سازدانی ئەو بەهرە تازانەی بەشی زۆری ئەو خەڵكەی نەبوو كە تازە هاتبوونە نێو شۆڕشەوە" ئەی ئێستا چێ؟ ئێستاش حكومەت توانای سود وەرگرتنی لەو هەموو تواناو وزەیە نیە كە لە هەرێما بوونی هەیە بەڵكو لەبری ئەوە بەشێكی زۆری كردووە بە مووچەخۆری بێكارو كادێری كۆیلەو دنگدەری كوێرو عەوامێكی سەرڕاوەشێنەر.
بڵاوبوونەوەی بیرۆكراتییەت و زۆربوونی ناوچەی دەسەڵات بوو بوو بە بەشێكی باو لەناو پارتییا، جرجیس فەتحوڵا سەبارەت بە لێپرسراواوانی ئەو ڕۆژگارانە پ.د.ك سەردەمی ئەیلول ئەڵێت "چ گاڵتە جاری كەر بازاڕێ بو، هەمووی هەر گەمەكردن بوو، شتێ نەبوو ناوی مافی گەل وپارتی بووب. هەرگیز شتی وانەبوو نە دەنگی هەبوو نە ڕەنگ". ئەی ئێستا چی؟ ئێستا زۆربەی سێكتەرەكان هەرپەكی كەوتووە لە بێ پارەی بێ خزمەتگوزاری، خۆ ئەگەر كارێكیش بكرێ ڕۆتین و بیرۆكراتییەت و مەركەزییەتی دەسەڵات و نەبوونی لامەركەزییەت لە بڕیاردان نادادپەروەری و چەوسانەوەی ناوچەی و تۆڵەی حیزبایەتی بە ڕوونی بەكارەكانی دەسەڵاتەوە ئەبینرێ.
ئەو دەم بیروباوەڕی ئەندامانی سەركرایەتی پ.د.ك ڕۆژ بە ڕۆژ كزتر و لاوازتر ئەبوو و پەیوەندیان لەگەڵ بارزانییا زیاتر مۆركی شوێن كەوتەیی وەرەگرت. بەداخەوە ئێستاش وایە ئەندامانی سەركردایەتی هەر حیزبێك بگری زۆرترین وەلائیان بۆ سەرۆكی حیزب و خێزانی حاكم دەسەڵات هەیە و زۆرێكیان ویڕای ئەوەی تەمەنی خانەنشینیان بەزیاوە تێپەرانووە كەچی ئامادەن لەژێر سەركردایەتی كوڕ و برازای سەرۆكەكانیانا كۆبنەوە و فەرمان وەرگرن و تەنها و تەنها كاریان ئەوەیە تا گوێی قەبر پلە و پۆستەكانیان چینەهێڵن، بگرە هەندێكیان كەس نازانێ ماوە یان مردوو بەڵام هەر ئەندام مەكتەب سیاسی و خاوەن كورسییە. كاری دووەمیشیان هێنانی كوڕەكانیانە بۆ سەری كورسییەكەی خۆیان، خۆ ئەگەر یەكێ تەماشای ئەم حیزبانە بكات ئەوا بە ئاسانی لە كرداری "بۆماوە"ی لە زانستی زیندەوەرزانی تەواو تێئەگات كە چۆن "بۆماوەزانی" لەنێوان زیندەوەرەكانا ئەگوێزرێتەوە.
لە شۆڕشی ئەیلولا ئەندامانی سەركردایەتی و مەكتەب سیاسی پارتی لەنێو خۆیانا پەیوەندییەكی باشیان نەبوو، هەریەكەیان دژی ئەوی دیكەیان بوو، تەڵەیان بۆ یەكتری دائەنا، دژی یەكتری پیلانیان ئەگێڕا. مەخابن ئێستا ئەم كلتورە زۆر بەزەقتر گەڕاوەتەوە ناو حیزبە كوردییەكان هەر لە دوای ساڵی ١٩٩١وە زۆر بە ئاسانی هەست بەوە ئەكرێ كە جگە لەوەی هیچ دوو حیزبێ ئەگەر بەرژەوەندی مادی لیدەركەی دانوویان بەیەكەوە ناكوڵێ بەڵكو كار گەشتۆتە ئەوەی كە سیخوڕ لەناو یەكا ئەچێنن و و كار لەسەر ئەوە ئەكەن كە هەر حیزبێك لەناو خۆیا كرم هەڵبهینێ و پەرت بێ هەڵوەشێتەوە یان لاوازبێ تا ئاستی نەمانی كاریگەری لەسەر ڕووداوەكان.
خاڵێك كە زۆر گرنگەو هیچ بایەخێكی پێنەیراوە لەناو حیزب و دەسەڵاتیشا ئەوەیە كە هەوڵبدرێت "سەركردە" دروست بكرێ نەك "سەرۆك". ئەوەی ئەبینرێ هەمیشە ئەوانەی ئەگەنە ترۆپكی دەسەڵاتی حیزب یان كەسی سێیەم و بەرەو سەر لە هەوڵی ئەوەیان كە ببن بە سەرۆك و كارە گرنگەكەیان لەبیر ئەكەن كە سەركرادایەتییە.
ئاخر سەرۆكەكان هەمیشە فێرن فەرمان بكەن و بێنە سەر حازری بە پێچەوانەی سەركردەكان كە هەمیشە لەكارو فرمان و بریار لەگەڵ هەمووانا ئەیەن. سەرۆكەكان كاریان ئەوەیە ئەوەی باشبێ بۆخۆیانی ئەچنەوەو چینەكانی خوار خۆیان بۆ سەركەوتنی خۆیان بەكار ئەهێنن بە پێچەوانەی سەركردەكانەوە كە هەموو شتێ بەهاوبەشی ئەبیت و تواناكانیان بۆ سەركەوتنی گشتی ئەخەنە كار.
كۆكراوەی هەڵەی گرنگیدان بە چەندایەتی ئەم هەرێمەی ئێستای لێ دروست بووە كە ڕەنگە وێنەی ئەم لە هیچ شوێنێك نەدۆزرێتەوە، پاش ٢٨ ساڵ حوكمڕانی قاسەیەكی بەتاڵ و تاڵانكراو، میلەتێكی برسی و زەلیلكراوی مووچە، حكومەتێكی دەستبەتاڵ كە لە توانییدا نییە بەبێ هاوكاری بەغا مووچەی یەك مانگ دابین بكات، سەركردایەتی و دەسەڵاتێكی كڕاو لەلایەن دراوسێكانەوە، گروپێكی حوكمڕانی دۆڕاو بەجۆرێك كە لە حوكمڕانی و بەڕیوەبردنی عێراقا نەك هیچ ڕۆڵیكیان نەماوە بگرە بەغا داوای ڕادەستكردنی تەواوی تای تەرازوی هەرێمیان لیئەكات بە داهاتوو سنورو زەوی ئاسمانەوە لەبەرامبەر دابینكردنی مووچەی مانگانەیا كە ئەشبێ گیرای بكەن. لە داهاتووشا كاریان كاری هەردوو "مەجلسی یەتنفیژی و تەشریعی"یەكەی پێش ساڵی ١٩٩١ ئەبێ ئەگەر كاروابڕوات و خۆیان لەو سوپا بەرخۆرو كارنەكرە پانەكەنەوە و شكۆ بۆ تاكی كورد نەگێڕنەوە.
سامانی وەستا بەكر
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی