دانوستان

27/07/2020

بەیار عومەر عەبدوڵڵا

وتەیەك هەیە دەڵێت (كورد ئەوەی لە شەڕدا بەدەستیدەهێنێت، لە دانوستاندا لەدەستی دەدات).

ئێرانیەكان بەپێچەوانەوە، بە درێژایی مێژوو، ئەوەی لە شەڕدا دۆڕاندویانە، لە دانوستاندا وەریانگرتۆتەوە. دانوستان یەكێكە لەو زانستانەی دەخوێندرێت؛ چەند مەدرەسەیەكی دانوستان هەیە. یەكێك لەوانە مەدرەسەی ئێرانە، كە پشودرێژی یەكێكە لە خەسڵەتەكانی. ئێرانیەكان بەناوبانگن بەوەی كە لە مێژودا لە زۆربەی دانوستانەكاندا براوە بوون؛ ئەوەی بە شەڕ لەدەستیانداوە، بە دانوستان وەریانگرتۆتەوە.

لە ساڵی ١٩٤١ لە سەروەختی جەنگی جیهانی دووهەمدا، ڕوسەكان باكور و ئینگلیزەكان ناوەڕاست و باشوری ئێرانیان داگیركرد. ئینگلیزەكان لەگەڵ ئەمریكیەكاندا لە ئێرانەوە چەك و نەوت و پێدوایستیان بۆ ڕوسەكان دەنارد بۆ شەڕی ئەڵمانەكان. ئێرانیان ناونابوو پردی سەركەوتن. 

سەرۆكی ڕوسیا، جۆزێف ستالین (Joseph Stalin) و سەرۆكی ئەمریكا، فرانكلین ڕۆزڤڵت (Franklin D. Roosevelt) و سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا، ویستۆن چەرچڵ (Winston Churchill)، ساڵی ١٩٤٣ لە تارانی پایتەختی ئێران كۆبونەوە و بڕیاریاندا كە دوای كۆتایهاتنی جەنگی جیهانی دووهەم، لە ماوەی ٦ مانگدا ئێران چۆڵبكەن. بەڵام دوای كۆتایهاتنی جەنگ ستالین پەشیمانبوەوە و ئامادەنەبوو باكوری ئێران چۆڵبكات. لە ساڵی ١٩٤٦ دا ڕووسەكان یارمەتی كورد و ئازەریەكانیاندا كە دوو دەوڵەت لە باكوری ئێراندا بۆ خۆیان دابمەزرێنن، كۆماری مهاباد و كۆماری ئازەربایجان، پایتەختەكانیان مهاباد و تەبرێز بوو. 

سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی ئێران ئەحمەد قەوام (Ahmad Qavam)، چوو بۆ لای ستالین و توانی ڕووسەكان قایلبكات كە دەست لە پشتیوانی كورد و ئازەریەكان هەڵبگرن، بەرامبەر پێدانی هەندێك بیرەنەوتی باكوری ئێران لە سەر دەریای قەزوین. سەرەنجام دەوڵەتی ئێران توانی كۆماری مهاباد و ئازەربایجان لەناوبەرێت و خاكی دەستبكەوێتەوە. لای سەركردەی زیرەك و نیشتیمانی، خاك گرنگترە لە هەموو فاكتەرەكانی تر، چونكە خاك فاكتەرێكی نەگۆڕە و دەمێنێتەوە، بەڵام پارە و نەوت دەشێت وشك بكەن و نەمێنن.

دوای تێپەڕبونی ساڵێك، واتە لە ١٩٤٧ دا،  پەرلەمانی تازە لە ئێراندا هەڵبژێردرا و دەنگیان لە دژی ئەوەدا كە نەوتی باكوری ئێران بدرێت بە ڕوسەكان و بەڵێننامە نەوتیەكانیان هەڵوەشاندەوە. واتە ئێرانیەكان لە قۆناغی یەكەمدا خاك و لە قوناغی دوهەمدا نەوتیان دەستكەوتەوە. كاتێك ڕوسەكان ناڕەزایەتیان دەربڕی، ئەحمەد قەوام وتی لە دەسەڵاتی مندا نیە و پەرلەمان بڕیاریداوە. دوای ئەم ڕووداوە ئەحمەد قەوام بە (ڕێویە پیرەكە) ناویدەركرد.

زۆرینەی سەركردەكانی ئێمە بە پێچەوانەوە كاریان كردوە. ئەوەی كورد بە شەڕ بەدەستیدەهێناوە، ئەوان بە دانوستان لەدەستیانداوە. یەكەم لەبەر خۆشباوەڕی و نەشارەزایی لە دانوستاندا، دووهەم لەبەر كاڵبونەوەی هەستی نیشتیمانی و زاڵبونی بەرژەوەندی شەخسی و بنەماڵەیی و حزبی بەسەر بەرژەوەندی نیشتیمانیدا؛ زۆر جار پارە و نەوت دەخەنە پێش مەسەلەی خاكەوە، لە كاتێكدا پارە و نەوت كۆتایی دێت و خاك دەمێنێتەوە. سێهەمیش لەبەر ناكۆكی ناوخۆیی، ئامادەن سازش بۆ دوژمن بكەن بۆ یەكتر شكاندن.

یەكێك لە یاساكانی دانوستان ئەوەیە كە دانوستانكار نابێت هیچی بۆ خۆی بوێت، بۆ ئەوەی نەكەوێتە سازشكردن لە پێناوی بەدەستهێنانی پۆستدا. زۆر جار وەفدەكانی كورد دانوستان دەكەن بۆ چونە حكومەت لە هەولێر یان لە بەغدا، دوای چەند مانگێك هەندێك لە ئەندامانی وەفدەكە پۆستی حكومی وەردەگرن. ئەو جۆرە دانوستانانە تەندروست نین، چونكە وەفدێك داوای پۆست و بەرژەوەندی بۆ ئەندامەكانی وەفدەكە بكات، سازشی زیاتر دەكات لەوەی پێویستە بكرێت. 

گرنگە ئێمەش پەند لە میللەتان وەربگرین و لانی كەم وابكەین ئەوەی لە شەڕدا بردومانەتەوە، لە دانوستاندا نەیدۆڕێنین. هەروەها مەسەلەی خاكمان لە نەوت و پارە و پۆست لاگرنگتر بێت، لە هەمووشی گرنگتر بەو مەرجە وەفدی دانوستان دیاریبكرێت كە بۆیان نەبێت هیچ پۆست و بەرژەوەندیەك بۆ خۆیان داوابكەن، بەڵكو هەوڵی بەدەسهێنانی ماف و بەرژەوەندی میللەت یان ئەو لایەنە بدەن كە نوێنەرایەتی دەكەن.

بەیار عومەر عەبدوڵڵا


ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی