فەیلەسوفی پراگماتیكیی و پەروەردەناس(جۆن دێوی) دەڵێت: هەموو شتێك لەم دنیایەدا دەبێت لە خزمەتی مرۆڤدا بێت، بەو واتایەی مرۆڤ ئەو خۆریە، كە هەموو ئەوەی هەیە لە سەر گۆی زەوی دەبێت بەدەوری مرۆڤدا بسوڕێتەوە، هەرچ بیر و ئایدایەك، یان هەرچ دیین و ئاینزایەك، هەرچ زانستێك لە خزمەتی مرۆڤدا نەبوو، پوچە. هەڵبەت ئەم قسەیە زۆر هەڵدەگرێت كە لێرەدا ڕەنگە دەرفەتی ئەو هەموو لێكدانەوەیە نەبێت. بەڵام مەبەستی دێوی ئەوە نییە هەموو سروشت و ئاژەڵ و زیندەوەرەكان و خاك و ئاو وێران بكرێت بە ناوی ئەوەی بخرێتە خزمەتی مرۆڤ و مرۆڤایەتیەوە، چونكە مرۆڤ و مرۆڤایەتی وێران دەبێت بە وێران بوونی ژینگەی سروشت و ئەوەی لە سروشتدا هەیە، سروشت و هەموو ئەوانەی لە سەروشتدا هەن بە مرۆڤیشەوە، پێكەوە بەهایەكی گەورە دەدەن بە گۆی زەوی، دەنا گۆی زەویش لە وێرانەیەك زیاتر نابێت بە بێ بوونی مرۆڤ و ئاژەڵ و دارستان و ئاو و هەوا و هەموو زیندەوەرەكانی دیكە. دیین، كە مرۆڤ بە ئەفرێندراوێكی خوداوەند دەزانێت و دەناسێت، لای وایە كە مرۆڤ لە هەموو بوونەوەرەكانی تر پیرۆزترن، چونكە خودا ئەم پیرۆزیی و باڵاییەی داوە بە مرۆڤ، بۆچوون و دیدگای دیین وایە كە مرۆڤ لەسەر باشترین شێواز و بە تەواوكۆیی خودا دروستی كردووە، (لقد خلقنا الانسان علی أحسن التقویم). بۆیە بۆچوونیان وا بوو كە هەموو گەردوون بە دەوری گۆی زەویدا دەسوڕێتەوە، چونكە زەوی مرۆڤە ئەفرێندراو و باڵاكەی خودای تیا دەژی، وەلێ كۆبرنیكۆس شۆڕشێكی گەورەی زانستی بەرپاكرد، كە سەلماندنی گۆی زەوی ناوەندی گەردوون نییە، بەڵكو زەوی و مانگ بەدەوری خۆردا دەسوڕێنەوە، خۆر ناوەندی گەردوونە، نەك زەوی. بە هەرحاڵ ئەمەی باسمكرد وەك پێشەكیەك بۆ ئەوەی بچمە ناو مەبەست و باسەكەی خۆمەوە لەم نووسینە كورتەمدا.
بۆ ئەوەی بشچمەوە سەر باسەكەم، وەك هەموو جارێك ئەم پرسیارە دەكەمەوە! بۆچی گەلان و كۆمەڵگەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوین و هەموو ئەو گەل و كۆمەڵگانەی بەختەوەر نین لە ژیانیاندا، بەردەوام خوێنڕشتن و جەنگ و ئاژەوە و پێكدادان لە نێوانیاندا هەیە، بەردەوام بە دەست هەژاری و كەمدەرامەتیی و نەخۆشی و پەككەوتن و نادادپەروەرییەوە دەناڵێنن؟
بە بڕوای من، كێشەی گەورە ئەوەیە، كە هەرچی دەوڵەت و حكومەتی دیكتاتۆر و تۆتالیتارەكان و حیزبی چەتەگەر و فاشییەكان هەیە، كە فەرمانڕەوا و حوكمڕانن، لە هەرچ شوێن و وڵاتێكدا، كە بە سەدان هەزار و ملوێنان لە خەڵكی ستەمدیدە خۆیان بوون بە كۆیلەیان و ئاو و خاكێكی بە پێزن بۆ بووژانەوەیان، ئەمانە هەموویان، هەرچیەك بێت ئایدۆلۆژیەكانیان، دینیی بێت، یان بە ناو عەلمانی و زانستیی بێت، نا دیموكراسیی بن، یان بە ناو دیموكراسیی بن، هەموویان لە یەك پارادیمدا دەسوڕێنەو. دەیان سەدەیە ئەم پارادایمە بووە بە بەردە ئاش و مرۆڤ و ئاژەڵ و هەموو سروشت وەك یەك دەهارێت. وەك ئاماژەشم پێدا ئاوی ئاشەكە خەڵكە ستەمدیدەكە خۆیەتی، ئاشەوان و هەڵسورێنەری ئاش و خاوەن ئاشیش حوكمڕانە ستەمكارەكانن. بێگومان لەم وڵاتانەدا، دەیان ئاشی جۆرا و جۆر نراوەتەوە بۆ هاڕینی مرۆڤ و سروشت، بۆ هاڕینی هەموو شتێك لە پێناوی كەمینەیەك لە حوكمڕانەكان و حیزب و دەسەڵاتە چەتەییگرەكان. هەڵبەت لە نێوان خاوەنی ئەم ئاشانەدا كە لە هەرچ وڵاتێكدا دەیان حیزب دروست بوون بۆ گرتنەدەستی ئاشەوانێتی و بوون بە خاونی ئاش، بەردەوام لە ململانێی دەسەڵات وەرگرتندان كە ساڵانە خوێنی دەیان هەزار كەسی لە پێناودا بەهەدەر دەڕوات. هەمووشیان بە ناوی ڕزگاری و ئازدی مرۆڤەوە ئەم شەڕو پێكدادانانە بەرپا دەكەن.
ئەمەوێت ئەوە بڵیم و پێی لەسەر دابگرم كە ئەو پارادایمە، ئەو بازنە و تەوقە خنكێنەرە، ئەو گۆماوە ئاو لەبەر نەڕۆشتووە، بە شەڕ و پێكدادانەكانی نێوان حیزبە فاشیەكان، حكومەت و دەوڵتە فاشیەكان، چ لەگەڵ یەكتری و چ لە ناو خۆیاندا، تەنها یەك ئەنجام زیاتری نابێت، ئەویش نوێكردنەوە و تۆكمەكردنی بازنەی هەمان پارادایمە و هیچی تر، واتا هەمان كولتووری كۆمەڵایەتیی و سیاسیی و كولتووری درێژە پێدەدات لە فۆڕمێكی جیاوازتردا. بە واتایەكی دیكە، هیچ گۆڕانكارییەك ڕوونادات، ئەگەر یەك لە دوای یەكی ئەم حكومەت و حیزب و دەوڵەتانە بە دوای یەكدا هەڵبوەشێنەوە، ماددام شۆڕشێكی كۆمەڵایەتیی سیاسیی لە پشتەوەی ئەو هەڵوەشاندنەوەیەدا نییە، كە بتوانێت ئەو عەقڵیەتە كۆنباو و كولتوورە سیاسیی و كۆمەڵایەتیە هەڵبوەشێنێتەوە و پارادایمێكی نوێی زانستی و مرۆڤدۆستیی و سروشتدۆستیی بهێنێتە جێگەی. هەرچی بە ناوی شۆڕش و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی و گۆڕانكارییەوە كراوە لە ناو ئەم كۆمەڵگە و گەلانەدا، دووبارە هەمان عەقڵیەت تووندتر و بە‌هێزتر فەرمانڕەوایی گرتۆتەوە دەست. بەو پەڕی جەختكردنەوەوە دەڵێم، لە سەد ساڵی ڕابردووی دروستبوونی ئەم دەوڵەتانەدا و لە دەیان سەدەی پێشووتریشدا یەك گۆڕانكاری نەكراوە بتوانێت ئەو بازنە و تەوقە بەهێزەی پارادیمە كۆنباوەوەكە نەك هەڵبوەشێنێتەوە بەڵكو لەقیشی نەكردوە و نەیلەرزاندووە.
هەتا بزاوتێكی سیاسیی و كۆمەڵایەتیی بەهێز دروست نەبێت دژی ئەو پارادیمە، مەحاڵە هیچ كام لەگەل و كۆمەڵگەكانی ناو ئەو پارادایمە ئازدیی و ڕزگاریی بە خۆیانەوە ببینن. لێرەوە ئەمەوەێت جەخت لەسەر ئەوە بكەمەوە، كە حكومڕانە شیعەییەكانی ئەمڕۆی عێراق و سەدام حسەینی جاران و پارتی و یەكێتی و هەموو حیزبەكانی كوردستان بەوانەی لە حوكمڕانییدان و بەوانەشی لە دەرەوەی حوكمڕانییدان، ئەنجامن، ئەنجامی ئەو عەقڵیەتەیە كە ناتوانێت ئەو بازنە ئەستورە تێكبشكێنێت.
بە تەواوەتی گەیشتوومەتە ئەو ئەنجامەی، كە تا شۆڕشێكی كۆمەڵایەتیی و سیاسیی و كولتووریی بەرپانەكرێت، ناتوانرێت ئەو بازنە پتەوە، ئەو عەقڵیەتە ڕەقهەڵاتووە، ئەو كولتوورە كۆمەڵایەتیی و سیاسییە بەسەرچووە بسڕێتەوە و لە جێگەیدا عەقلێتێكی سەردەمیانەی مرۆڤدۆستانەی سروشتدۆسانە بونیاد بنرێت و لە هەنگاوی یەكەمدا سەرەتای دیموكراسیی ڕاستەقینەوە و پەروەدەیەكی هاوچەرخانە و تەندوستییەكی باش نە بۆ مرۆڤ مسۆگەر بكرێت، نە خۆشەویستی سروشت و بونەوەرەكانی دیكە لای مرۆڤ بەرجەستە بكرێت. تەنها ئەم شۆرشە كۆمەڵایەتی و سیاسی و كولتوورییە دەتوانێت مرۆڤ و مرۆڤبوون بخاتە سەر ڕێگەی دوور و درێژی كۆتا نەهاتوو لە گەشەكردن و پێشكەوتن. تەنها كار و ئەركی شۆرشی كۆمەڵایەتیی و سیاسیی و كولتووری، ئەوەیە، كە شۆڕشێكی پەروەردەیی بخولقێنێت، هەتا مرۆڤ لەسەر ئەم گۆی زەویە لە ژیاندا بێت، شۆڕشی پەروەدەیش بەردەوام دەبێت. واتا شۆرش و مرۆڤ پێكەوە پەیەوەست دەبن بۆ هەتا هەتایە.
جیهاد محەمەد
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی