بەخێرای بەسەر مێژوویەكی درێژی ناوچەكەدا باز دەدەم لەسەر ئەو بنەماییەی كە ئەوە مێژووە و دەبێت خوێنەر خۆی بۆ سەرچاوەكانی بگەڕێتەوە و لە وتارێكیشدا ناتوانم ئەو مێژووە بگێڕمەوە بۆ خوێنەر.
لەم ناوچەیەدا كە بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناسراوە، زۆر فۆڕمی بەڕێوەبردن یا پێشنیاز كراوە یا بە زۆری سەپێنراوە بە سەر خەڵكدا. بەڵام ئایا بیركردنەوە و لێ تێگەیشتنی خەڵكی چ ڕۆڵێكیان هەبووە بۆ بەردەوام بوونی ئەم جۆرە دەسەڵاتانە؟!. ئەم پێرۆزبوونەی سەركردە و سەرۆك لە كوێوە لە زەینی خەڵكدا ڕیشەیان داكوتا؟!
ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لانكەی سێ كتێبی ئاسمانییە، كە بریتین لە تەورات و ئینجیل و قورئان. كە بەدوای یەكدا لە كات و شوێنی جیاواز بۆ پەیامهێنەرەكان نێردراون. ئەمە بەو واتایە دێت كە ئاین ڕۆڵی گرنگ و سەرەكی هەبووە لە ژیانی مەعنەوی خەڵكدا كە بۆتە بنەمای ژیانە مادییەكەشی، واتە ژیانی ڕۆژانەی.
لێكدانەوەكان بۆ ئەم پەیامانە و وتە و مەبەستەكانی یەزادن، جودا بوون و بوونەتە هۆی دروست بوونی مەزهەبەكان، كەواتە دەتوانین بڵێین كە مەزهەب ئاین نییە، بەڵكو لێكدانەوەیە بۆ ئاین، كە بۆتە هۆی گرفتاری گەلێك مەزن، لێرەدا مەبەستی من ئەوەیە كە شیكاریی بۆ پیرۆزكردنی (كەس) بكەم و پەڕینەوەی ئەم پیرۆزییە لەم ساڵانەی دوایدا بۆ ناو پرۆژە سیاسییەكان كە بووە هۆی مانەوەی دەیان ( دیكتاتۆر) لە وڵاتانی جودای ئەم ناوچەیەدا.
سەرەتا ئێمە ئەوە دەزانین كە زۆرینەی گەلانی وڵاتانی ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست موسڵمانن، منیش بۆ لێكدانەوە و شیكاریی لە باسەكەمدا پشت دەبەستم بە بۆچوون و لێكدانەوەكانی زانایەكی كورد كە بیرمەند و توانایەكی لە ڕادەبەدەر خودادای هەبووە، ڕاستگۆ و حەق بێژ و نمونەی لە ڕەوتی ژیانی مەعنەوی ئەم سەدە زۆرانەی مێژووی ئاینی ئیسلامدا، نایاب و دەگمەنە، هەروەها لەبەر ئەوەش لەنەتەوەكەی خۆمە، باشتر لە هەڵوێست و بۆ چوونەكانی تێدەگەم، ئەو دادخوازییەش كە لەلالی ئەو دەیبینم لای كەم لە زانا و ڕێبەرانی تری ئاینی لە نەتەوەكانی سەردەست بەدی دەكەم، ئەمەش ئاساییە، چونكە ئازارەكە لای چەوساوەكە زیاتر دیاری دەدات و باشتر و وردتر بەداوی ڕاستییەكاندا دەگەڕێت بۆ چارەسەرەكەی.
ئەو زانا و بیرمەندە مەزنەش كاك ئەحمەدی موفتی زادەیە. دەلیل فریە بۆ پشت بەستن بە كاك ئەحمەد لەگەڕانماندا بۆ لێكدانەوەی دیاردەكان. ئەو قوتابی مەلای گەورەیە، مەلای گەورەش زانست و هەڵوێستەكانی وێردی سەر زمانی خاس و عامی نەتەوەكەیە، وەك هەڵوێستی بەرامبەر بە ( مەلیكی عێراق).
كاتێ كاك ئەحمەد تەمەنی چواردەساڵان دەبێت، باوكی بۆ خوێندن دەینێرێت بۆلای مەلای گەورە ( باوكی بیرمەندی تاقانەی نەتەوەكەمان مامۆستا مەسعود محەمەد)، مەلای گەورە لە نامەیكدا بۆ باوكی كاك ئەحمەد، كە موفتی سنە بووە، لێی دەپرسێت: ئەحمەدت ناردووە دەرسی پێ بڵێم، یا ناردووتە ئیمتحانم بكات؟!. ئەمە دەلیلێك بۆ توانای هۆش و بیركردنەوەی سەرچاوەكەم.
ئەو هەڵوێستەی مەلای گەورە بەرامبەر بە مەلیكی عێراق نواندبووی، لە كاك ئەحمەددا ڕەنگ دەداتەوە لە هەڵوێستیدا بەرامبەر بە شای ئێران. كاتێ شا سەردانی ڕۆژنامەی(یا هەفتەنامەی) كوردستان دەكات كە لە ژێر چاودێری ساواكی ئەوسادا چاپ و بڵاو دەكرایەوە، لە زمانی كاك محەمەد گەمانگەرەوە گوێم لێ بوو وتی: لەو سەردانەدا بەگەیشتنی شا هەموو لەبەر دەمیدا دەنووشتێنەوە، تەنیا كاك ئەحمەد بە پێوە دەوەستێت و گۆڕانكارییەك لە ڕیزگرتنیدا بۆ شا نیشان نادات، كاك سەلاحی موهتەدی و چەندین كوردی تر لەو هەفتەنامەیدا كاریان دەكرد. هەر كەمانگەر وتی: كاتێ كە دەركەوت ئەو هەفتەنامەیە لە ژێر چاودێری ساواكدا دەردەچێت، تەنیا كەسێك كە وازی هێنا كاك ئەحمەد بوو. ئەمەیش دەلیلێكی تر بۆ هەڵوێست و بوێری سەرچاوەكەم. مەبەست لەمە ئەوە بوو كە بۆ چی من بۆ لێكدانەوەی وتەكانی یەزدان ئەو بیرمەندەم كردووە بە سەرچاوە.
بەپێی بۆ چوونی كاك ئەحمەد بۆ وڵات بەڕێوە بردن، یەك سەرچاوە هەیە كە ( شورا) یە، شوراش لە زانا و بیرمەندانی گەلان پێك دێت بەهەموو بیركردنەوە و بۆچوونەكانیانەوە چ ئاینی بن چ غەیرە ئاینی. لە قورئاندا باس لە (أولی اڵامر) هاتووە كە كاك ئەحمەد دەفەرمێ لێكدانەوە و خیانەتی مێژوو نووسان بووە هۆی تێكدانی چەمكی (أولی اڵامر).
لای كاك ئەحمەد بەهیچ بارێك و لە هیچ حاڵەتێكدا ئەم چەمكە بۆ یەك كەس، تاقە كەس بەكار نایەت و مەبەست لەم چەمكە ( شورا) یە و هەرگیز بە مانای تاقە كەس نایەت، ئەگەر چی ئەو كەسە، دڵسۆزترین، زاناترین، چاككترین و ئازاد و بە تەقواترین كەسیش بێت لە وڵاتدا، نابێت و ڕێگە نەدرواوە كە تەنیا یەك كەس بڕیاردەر بێت، لە كێشە و ژیانی گەلاندا. چونكە (أولی اڵامر) لە قورئاندا بۆ كۆیە نەك تاكە كەس.
من پێم وایە كە ئەو لێكدانەوە هەڵەیە بۆ (أولی اڵامر) كە چەند سەدەیە كاری لەسەر دەكرێت، پاش دروست بوونی حیزبی مۆدێرن، گوێزرایەوە بۆ ڕوانین و تێگەیشتن لە پلەی سەرۆكی حیزبەكان، یا بۆ سەرۆكی دەوڵەتەكان هەر بەو جۆرە سەیر كران و ئەوانیش ئەم تێگەیشتنەیان قۆستەوە بۆ بەردەوام بوونی دەسەڵاتەكەیان، ئەوەش لەبەر چاومانە، ئەگەر سەرۆك زەلیل و داما و ئیفلیجش بێت، واز ناهێنێت و دەیەوێت تا ڕۆژی قالو بەلا هەر سەرۆك بێت و بڕیاردەر. بەهۆی ئەو تێگیشتنە هەڵەیەوە لەلایەن خەڵكانێكی زۆرەوە كە سوود و قازانجیان لەمەدایە، فەرمانڕنەكان پشتیوانی دەكرێن، دیارە تا زەمینەی مانەوەی شتێكیش نەبێت، بۆ نمونە فەرمانڕانێك، توانای مانەوە و بەردەوام بوونیشی نابێت.
گوێشمان تەنانەت لە مەلای كورد بووە كە ئەم لێكدانەوە هەڵەیەیان بۆ ئەو چەمكە كردوە، لە باسكردنیاندا بۆ پشتیوانی سیاسەتی فەرمانڕانان. تەنانەت بۆ سەرۆكێكی بێگانەش كە بەشیكی كوردستانی داگیر كردووە و پەلاماری بەشیكی داگیركراوی تری كوردستانیشی داوە، ئەمە چەواشەكارییە و تەفرەدانی تەنانەت شوێن كەوتووانی هزر و بیركردنەوەی خۆشیانە.
ئێستا پاش بە ئاكام نەگەیشتن و شكستهێنانی، پڕۆژەی، چەپەكان، ئیسلامییەكان، ڕۆشنبیرییەكان و نەتەوەییەكانی وەك ئومەی عەرەبی و بانگەشەی ڕەگەزپەرستیی نەتەوە سەردەستەكانی تر. پێدەچێت هەموو فۆڕمێكی بەڕێوە بردن كە لە دنیادا پەیڕەو دەكرێت، لەو سەر زەمینەدا شكست بێنێت، نوێترینیان، فۆڕمی دیمۆكراسییە، كە هەر كردیان بە پەنگ ( پەند) و كارێكیان پێكرد كە بووە لەكەیەكی زۆر ناشرین لە مێژووی ئەم بزوتنەوەیەدا.
لە بیركردنەوەدا لە گرفتی فەرمانڕانەكان و بەردەوام بوونی دەسەڵاتەكەیان و ئەو لێكدانەوە هەڵەیەی بۆ ئەو چەمكەی سەرەوە كراوە، باشترە كە گەلانی ناوچەكە فۆڕمێكی تر تاقی بكەنەوە ئەویش ئەمەیە:
دوو هەڵبژاردن بكرێت بۆ دوو دەسەڵاتی جودا، یا دروستتر سەرچاوەیەكی دەسەڵاتی یاسادانان كە سەرچاوەی هەموو كاروبارێكی وڵات بێت. هەڵبژاردنی دووەم بۆ حكومەت كە لێرەدا حكومەت فەرمانبەری دەسەڵاتی یاساییە و هیچ دەسەڵاتێكی نییە، جگە لە بەڕێوەبردن و سەرپەرشتی كردنی دەزگای بەڕێوەبردن كە فەرمانگە و پڕۆژە و دامودەزگاكانی بەڕێوەبردنی ژیانی ڕۆژانەیە، ئەمانەش دەبێت خەڵكانی دەرەوەی حیزبەكان بن، بریتین لە پسپۆڕان، تەكنۆكراتەكان كە شایستەیی و توانای خۆیان هەم بە دۆكیومێنت و هەم بە پراكتیكی سەلماندووە.
هەموو گرێبەست و پەیوەندییە نێودەوڵەتی و كاروباری سیاسیی و سەربازیی و داراییەكان و بازرگانی لە سەرچاوەی یاسا دانانەوە، ئاڕاستە دەكرێت و بڕیاری لەسەر دەدرێت، مانای حیزب بەهیچ جۆرێك نابیت ڕۆڵی لە دەزگای بەڕێوەبردندا هەبێت. كۆمیتەیەكی بەدەسەڵات و بڕیاردەر چاودێری هەموو كاروباری دەزگای بەڕێوەبردن دەكات و هەموو فەرمانگە و پڕۆژەیەك دەشێ لە وەخت و نا وەختدا ئەندامانی كۆمیتەی چاودێری سەردانیان بكەن و لە كاروباریان بكۆڵنەوە.
دەزگای بەڕێوەبردن توانای دامەزراندن و ئاڵۆگۆڕی نابێت لە پلەو پایەكاندا و دوای چوار ساڵ دیسان هەڵدەبژێرێنەوە و خەڵكانی شایستە ئەگەر هەڵبژێررانەوە تا چوار ساڵی تر دەتوانن كارەكان بەڕێوە بەرن و لە دوو خول زیاتر هیچ خاوەن پلەیەكی وەزارەتەكان و سەرەك وەزیرەكان ناتوانن، بەردەوام بن.
بۆهیچ ئەندامێكی پەرلەمان ( سەرچاوەی یاسادانان) یا هیچ وەزیرێك و سەرەك وەزیرێك، ئیمتیاز و شایستەگیی تر نابێت هەبێت، بەو مووچە دیاریكراوەی كە هەیانە ژیانی خۆیانی پێ دەگوزەرێنن، وەك هەموو فەرمانكار و خزمەتگوزارێكی تری كۆمەڵگا.
لە ئێستادا ئەوەندەی وەزارەت و پەرلەمان ( سەرمایەدار و خاوەن كۆمپانیا ) تەخەروج پێدەكات، چارەكی ئەوە كۆڵیجەكانی بازرگانی و بەڕێوەبردن، ئەم كارەی بۆ ناكرێت، ئەمەش ستەمە.
هەوڵدانی حیزبەكان بۆ ئەوە دەبێت كە بە پڕۆژەكانیان بتوانن هەڵبژاردن ببەنەوە كە تەنها بریتییە لە هاوبشیكردن بە پێی دەنگەكانیان لە ( سەرچاوەی یاسادانان و كۆمیتەكانی سەر بەو سەرچاوەیەدا)، ئەمە ڕێگە دەگرێت لەوەی كە ڕێكەوتن لەسەر پۆست و پلەو پایە بكرێت ژێربەژێر یا بە ئاشكرا، چونكە دەزگای بەڕێوەبردن و جێبەجێكردن، خەڵك هەڵیان دەبژێرێت نەك حیزب. واتە بەدانان و ڕێكەوتن نابێت لە نیوان حیزبەكاندا، حیزب هیچ دەسەڵاتێكی نابێت لە دەزگای بەڕێوەبردن و جێ بەجێ كردندا، هەروەك ئەو دەزگایەش هیچ ڕۆڵێكی نابێت لە مەسەلەی یاسدانان و بڕیارداندا. دەزگای جێبەجی كردن دەتوانێ بە بەڵگە و دوكیومێنتەوە تەنها پێشنیاز بكات لە كاتی جێبەجیكردنی پڕۆژەكاندا. دەبێ ڕاپۆرتی وەرزی بەرزبكاتەوە بۆ كۆمیتە تایبەتییەكانی ناو سەرچاوەی یاسادانان سەبارەت بە پڕۆژەكان
ئەمە فۆڕمێكی نوێی بەڕێوە بردنە، كە ڕێگر دەبێت لە دروست بوونی گەندەڵیی و هەموو خوارییەكانی تر.
لەبەر ئەوەش بودجە لەلایەن ( سەرچاوەی یاسادانانەوە ) بۆ هەر فەرمانگەیەك دیاری دەكرێت، بەپێی پێویستی ناوچەكە، ئەوا دەزگای بەرێوەبردن و جێبەجێكردن، هیچ بڕە پارەیەكی لەبەر دەستدا نییە، تا بتوانێ بۆ مەرامی حیزبی و گەندەڵی كردن، بەكاری بێنێت.
دەزگای دادوەریی باڵا توانای لێپرسینەوەی لەهەموو ورد و درشتێك دەبێت و هێزی پۆلیس سەر بە دەزگای دادوەری دەبێت بۆ پاراستنی ئاسایشی ناوخۆ و ئازادی هاوڵاتییان، هەموو كێشەكان لەدادگادا چارەسەر دەكرێن و پۆلیس ئامڕازی جێبەجێكردنی فەرمانەكانی دادوەرییە.
ئەمە فۆڕمی گشتی ئەو شێوەی بەڕێوەبردنەیە، كە ڕەنگە بتوانێ تا گەیشتن بە كەنارێكی ئارام و پێگەیشتنی نەوەیەك و دوو نەوە كە بگەنە ئاستی بەرپرسیاری و تێگەیشتن لە ئینسان و ڕۆڵی لە ژیانی كۆمەڵگادا بۆ دروست بوونی زەمینەیەك بۆ گەشەكردنی ئەو فۆڕمە ئاساییەی كە هەموو وڵاتانی دنیا دەبات بەڕێوە، مەودای نێوان گەلانی پێشكەوتوو لە ڕووە تەكنیكی و دادی كۆمەڵایەتییەوە بە بەراورد لەگەڵ ئەو ناوچانەی ئێمەدا سەدەیەك و دوو سەدە دەبێت، لەبەر ئەوە كارەكە زۆر ئەستەمە و وێرانییەكە هەمەلایەن و گشتگیرە، هەموو بوارەكانی ژیانی گرتۆتەوە، ڕەنگە ئەم فۆڕمە بتوانێ ئەو گەلانە ڕزگار بكات، لە فەرمانڕانیی پشتاو پشت و بۆماوە.
سەرنج:
بڕوانە وتاری : كاك ئەحمەدی موفتی زادە، ئازادیخواز و مرۆڤدۆست.
نووسینی كۆسار سیامەند/ ساراڵ، سایتی ئاوێنە
كامەران قازی
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی