لە نێوان دینی پێغەمبەر و دینی خەلیفەدا

21/06/2019

دانا رەشید

هەموو دینەکان بە گشتی ،لە لایەن مرۆڤێکی نێرینەوە  بە ناوی ( پێغەمبەر ) دراوە بە گوێێ مەردومدا ، جا ئەو دینە  بروای بە  خودای تاک و تەنهای ئاسمان نیشین بێت یاخود  بروای بە رەمزێک بێت لەسەر زەوی و رۆحی خودای لە خۆیدا هەڵگتبێت ، رۆچون بە ناو مێژوی سەرهەڵدانی دیندا لە سەر زەوی  هێندە قوڵە باس کردنی لەم نوسینە کورتەدا مانای خۆی ناپێکێت ، ئەمما ئەوەی من دەمەوێ  تیشکی بخەمە سەر لێرەدا ، چەند پرسیارێکە لە مەڕ دینی ئیسلام و قورئان و پێغەمبەرو خەلیفەکانی دوای پغەمبەر،کە دینی ئیسلام وەک خۆی ناو ناوە دینی ئاخیرەت و لە چاو مێژوی دینەکانی تردا تا رادەیەک  تازەترە ، 


وەک دەوترێ  خودی پێغەمبەری ئیسلام کە ناوی محەمەدی کوڕی عەبدوڵایە ،  مرۆڤێکی ( نەخوێندەوار ) بوە ، لە کاتێدا ئەو نەوەی سیلالەی ساداتی قورەیش و مەکە بوە ، جێگەی سەرسوڕمانە لە ناوەندی  کۆمەلێک خزمان و بەرەبای خۆی تەنها ئەو فێری خوێندەواری نەکرابێ ، هەروەک دەوترێ محەمەد هەر لە سەرەتای لاوێتیەوە  دەبێتە سەرکارو  سەرداری  تاجرێکی پوڵدارو دەوڵەمەند بە ناوی (خەدیجە) کە دواتر دەبێتە خێزانی خۆی ، کە سەرکەوتوانە  تیجارەت دەکات . لەم رێگەیەوە  دەستی دەگات بە دوورترین شوێن بۆ تیجارەت و  بەر زۆرێک لە کلتورو شارستانیەتەکانی ئەو سەردەمەی خۆی کەوتوە و سودی زۆری لێ بینیون ، هەروەک لە یەکێک لە حەدیسەکانیدا دەلێ ( داواکاری زانست و خوێندن بن ئەگەر لە صین ) بێت ، دیارە دەوڵەت و ئیمراتۆری صین هەمیشە  ناوەندێکی زانست بوە ، بە پێی ئەم حەدیسە جیاوازی لە نێوان نێرو مێ نەکراوە لە خوێندندا ،  زیاتر لە ٢٠ ساڵ گەران و تیجارەت  لە  بلادی حیجازەوە بۆ یەمەن بۆ شام بۆ رافیدەین ، بۆ رۆم ، بۆ کەسرای فارس ، بۆ حەبەشە ، بۆ بێزەنتی و سەلجوقی  و بیلادی (مصر) قیبت و ئەهرام و  تەنات  تا ( صین ) کە زۆر موعجیبی بوە و  ئەو حەدیسەی پێ وتوە کە دەلێ ( برۆن بە شوێن عیلمدا تەنانەت لە صین ) بێ ، هەر شوێنێک کە چوبێ  جەندین تیرەو تایەفەو ئیمپراتۆرو  دینی جیاجیای بینیوە و  هەلوێستەی لەسەر داب و نەریت و   کارو ئاکاری  ژیانیان کردوە ، سەرنجی  کلتوریانی داوە ، واتە تەواو  سودمەند بوە  لەو بەرکەوتنە کلتوریەی  کە لە هەموو زمان و کلتورێک  برێک زانیاری لێ گلداوەتەوە و لای خۆی تۆماری کردوە، 
لە کاتی راگەیاندنی دینی ئیسلامدا هەموو ئەم بەریەک کەوتنە  کلتوریە لە شارستانیەتە جیاجیاکانەوە  سودمەند بوە لێیان رەنگی داوەتەوە ، ئەم رەنگدانەوەیەش بە ئاشکرا لە  قورئاندا وەک کتێبی پیرۆزی دینی ئیسلام  دەردەکەوێ ، 


ئەمما لێرەدا  یەک دوو پرسیار خۆی قوت دەکاتەوە 
یەکەم ، وا گریمان بە قەولی مێژوی ئیسلام  محەمەد کە دەکاتە پێغەمبەری ئیسلام کەسێکی نەخوێندەوار بوە ، ئەدی خۆ ئەبو بکری صدیق کە هاورێێ تەمەنی بوە و  کەسی دوەمی ئیسلامە  نەخوێندەوار نەبوە بۆچی یەکسەر  لە دەمی پێغەمبەرەوە  قورئانی  نە نوسیوەتەوە ؟ نوسینەوەی قورئان و کۆ کردنەوەی دوا کەوتوە بۆ سەردەمی عومەری کوری ختاب و عوسمانی کوری عەفان .


دوەم ، تەفسیر کردن و لێکدانەوەی ئایەتەکانی قورئان  بۆچی  لەو ساتەوە تا ئەمرۆ  بە دەیان جۆر مانا تەفسیرو لێکدانەوەی بۆ کراوە و دەکرێ ؟ لە کاتێکدا  سەبەبی سەرەکی  شەرو ئاشوب و ناکۆکی نێوان دوو مرۆڤی مسوڵمان تا دوو کۆمەڵگە و دوو میلەتی مسوڵمان چۆنیەتی جۆری جیاوازی تەفسیری قورئانە .
سێ یەم ، زۆر وشە هەیە لە قورئاندا   عەرەبی نین ، هەروەک دەوترێ قورئان بە زمانی عەرەبی پەتی نوسراوەتەوە ، گەلۆ ئەو وشانەی کە هەرچی موفەسیرە عەرەب و غەیری عەرەبەکانە  لێکدانەوەیان بۆ کردوە و لێێ تێنەگیشتون  لە کوێ وە هاتوە ؟


لێرەوە راستیەک سەرهەڵدەدات ، ئەوەش ئەوەیە کە دەبوو  لە سەردەمی  پێخەمبەرایەتی  محمەد کە ٢٣ ساڵی خایاندوە ، قورئان کۆ بکرایەوتەوە و تەفسیری تەواو بۆ وشە بە وشەی بکرایە لە زمانی خودی پێغەمبەرەوە ، تا مانای ئەو وشانە و ئەو دەستەواژانەی کە بە زمانی عەرەبی نامۆن   ،ماناو تەفسیری تەواوی بۆ بکرایە نەک هەر ئیمام و مەلایەک بۆ خۆی تەفسیری بکات ، ئەگەر پێغەمبەر نەخوێندەوار بوو بێ ئەدی بۆچی بە موعجیزەی خودایی  خودا توانای خوێندن و خوێندنەوەو نوسینی پێ نەبەخشیوە ، گەلۆ ئەو تەنها خۆشەویستی لای خودا نەبوە ، 


ئەم بابەتە چەندین پرسیارو  چەندین بە دوادا چون هەڵدەگرێ ، ئەمما  گرنگ ترین  پرس و بۆ چون ،خەلیفەکانی دوای پێغەمبەر یەک لە دوای بیەک بە دەستی مسوڵمانان دەکوژران ، قورئانیش لەسەردەمی ژیانی پێغەمبەردا کۆ نەکرایەوەو نە نەسرایەوە تا سەردەمی حکومرانی خەلیفەکان ، نامۆیی وشەو زاراوەی  غەیری عەرەبی  لە قورئاندا و بوونی دەیان ئایەت کە لەگەڵ سەردەمەکانی  سەرەتای سەرهەڵدانی دینی ئیسلام ناکۆکە  خۆی بۆ خۆی  باسێکی جدی یەو پرسیارو وەڵامی زۆر هەڵدەگرێت 

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی