دەستەیەك لە خەڵكی ڕوانگەی وایە كە شۆڕشی تەكنولۆژیا هۆكاری پێشكەوتن و گەشەسەندنی میلەتان بووە، لەلایەكی ترەوە هەندێك بڕوایان وایە كە تەكنەلۆژیا مرۆڤایەتی دووچاری درووستبوونی كێشە و تاوان كردۆتەوە. شۆڕشی لە ناكاو و خێرای تەكنەلۆژیا بە دڵنیاییەوە سود و زیانگەلێكی زۆری بۆ مرۆڤایەتی درووستكردووە. ئایا ئەم پێشكەوتنەی تەكنەلۆژیا كارییگەری چییە لەسەر چینی منداڵ و نەوەی داهاتوو؟ ئایا ئەو یاریی و ئەپانەی منداڵان بەكاری دەهێنن هەموویان زیانبەخشن یاخوود دەتوانرێ سودیان لێوەربگیرێ؟ ئەركی سەر شانی دایكانوباوكانی زیادكردووە یاخود كەمیكردووە؟
هەر منداڵێك كە لە دایك دەبێت دوو هۆكاری سەرەكی كارییگەرییان لەسەر گەشە و ئاستی زیرەكی و وریای ئەو هەیە، ئەوانیش: یەكەمیان <<هۆكارە بۆماوەییەكان>>ـە، كە منداڵ لە باوانەوە بۆی دەگوازرێتەوە، ئەم هۆكارە كاریگەرییەكی كەم لەسەر كەسایەتی و ڕەفتاری و ئاستی زیرەكی منداڵ بەجێدەهێڵێت. ئەوەی گرنگە و جێی باسە هۆكاری دووەمە كە كاریگەری ڕاستەوخۆی هەیە ئەویش: <<هۆكارە ژینگەییەكان>>ـە، ژینگەی منداڵ ئەمانە دەگرێتەوە (ماڵ، كۆڵان،تەكنەلۆژیا، عورفی كۆمەڵگا، خوێندنگە، بازاڕ، هتد)، هەر یەكێك لە مانە كاریگەری ڕاستەوخۆیان لەسەر ئاستی مەعریفی و پەروەردەیی منداڵ هەیە، هەر ڕەفتارێك منداڵ ئەنجامیدەدات لەو ژینگەیەدا فێری دەبێت كە تێیدا نمایكردووە. ئەگەر هاتوو منداڵێك جرپن، لاسار، زمانپیس و بێڕێز بێت، دەبێت گلەی و گازندە لەو ژینگەیە بكەین كە ئەو منداڵەی تێدا گەورە بووە نەك خودی منداڵەكە. منداڵ تا كارێكی نەشیاو نەبینێ كارێكی نەشیاو ئەنجام نادات، بە مانایەكی تر هەر ڕەفتارێكی نەشیاو كە منداڵێكمان ئەنجامی دەدات هۆكارەكەی ئێمەین، لە هەمبەر ئەو كارە نەشیاوەشدا دەبێت سەرزەنشتی خۆمان بكەین و ئەو ڕەفتارە دووبارە نەكەینەوە كە منداڵەكە كردوویەتی، نەك ئامۆژگاری ئەو منداڵە بكەین كە ڕەفتاری ئێمەی بۆ گوازراوەتەوە. یەكێك لە دیارترین هۆكارە ژینگەییەكان كە ئەمڕۆ كارییەگەرییەكی بێشوماری جێهێشتووە لەسەر ڕەفتاری منداڵ تەكنەلۆژیایە، تەكنەلۆژیا مەبەستمان لە هەموو ئەو داهێنانە نوێیانەیە كە بوونەتە هۆكاری گواستنەوەی زانست و مەعریفە بە شێوەیەكی خێرا وەكو: (جۆرەكانی موبایل،تەلەفیزیۆن، ئامێری ڕۆبۆتی، ئامێرە زانستییەكان هتد). بەر لە زەمكردنی تەكنەلۆژیا چەند سودێكی تەكنەلۆژیا باس دەكەین ئەگەر بێت و بە شیوەیەكی درووست بەكاربهێنرێت، لە دیارترین سودەكانی ئەمانەن:
-دەتوانرێت وەكو سەرچاوەیەكی سەرەكی وەرگرتنی زانیاری كەڵكی لێوەبگیرێ.
-سەرچاوەیەكی گونجاو و لەبارە بۆ فێربوونی زمان یاخود هەر پیشەیەكی دیاریكراو.
-سەرچاوەیەكی گونجاوە بۆ پەروەردەی سۆزداری و گەشەكردنی تاك.
-گەشەی میشك و ئاستی زیرەكی منداڵ پێشدەخات.
هەر یەك لەم خاڵانەی كە ئاماژەمان پێدان خاڵی گرنگ و جەوهەرین بۆ منداڵ، بەڵام دەبێت لە ژێر چاودێری خێزاندا بەكاربهێنرێن لە كاتێكی دیاریكراودا، بە گوێرەی تازەترین توێژینەوەكان دەركەوتووە كە گونجاو نییە منداڵانی خوار تەمەن (٣) ساڵ سەیری تەلەفیزیۆن بكەن و ئامیری ئەلیكترۆنی بەكاربهێنن، توێژینەوەكە ئاماژەشی بەوەكردووە كە ئەگەر هاتوو منداڵ لەو تەمەندا ئەو ئامێرانەی بەكارهێنا ئەگەری دووچاری توشبوونی بە نەخۆشیەكانی وەكو كەم جووڵەیی، دواكەوتنی زمان،ڕوشانی پەردەی چاو، ئازاری مل، درەنگ پێگرتن و بەتایبەتریش توشبوون بە نەخۆشی ئۆتیزم دەبن. یەكێك لەو شتانەی كە گرنگە خێزان هەستیار بێت بەرانبەری جۆری ئەو ئامێرەیە كە دەبێت لەگەڵ تەمەنی منداڵدا گونجاو بێت، چونكە لەسەرەتای گەشەكردنی مێشكدایە ئەگەر بێت و ئامێرێكی نەگونجاوی پێ بدرێت، بەرزتربێت لە ئاستی تەمەنی خۆی لەگەڵ بەكارهێنانی یارییەكەدا دەستدەكات بە گریان، یاخود دەیشكێنێ، دوابەدوای ئەوە توشی هەستكردن بەكەمی دەبێت ئەمەش وادەكات لە قۆناغێكی زۆر سەرەتاییەوە كەسایەتی منداڵ بڕوخێت. یەكێكی تر لەو خاڵانەی كە دەبێت خێزان وریابێت بریتییە لە جۆری ئەو بەرنامانەی كە منداڵ بەكاریدەهێنێت، ئاساییە گەر منداڵ خۆی لە ڕوانگەی حەزی خۆیەوە یاری هەڵبژێرێ بەڵام دەبێت خێزان سەرنج بدات كە ئایا لە دوای بەكارهێنانی ئەو یارییە منداڵەكە چ زانستێك یان سیفەتێكی باش فێربووە، وە چ رەفتارێكی نەشیاو فێربووە دوای ئەنجامدانی ئەو یارییە. ئەگەر یارییەكە سوودی هەبوو دەبێت خێزان هاندان و دەستخۆشی لە منداڵەكە بكات كە فێری ئەو كۆمەڵە دەستەواژە و ئاكارە جوانە بووە لە ڕێگای یارییەكەوە، بەڵام ئەگەر هاتوو یارییەكە منداڵەكەی توشی سیفاتی دڕی كردبوو، دەبێت خێزان هەڵوێست وەربگرێ بە گۆڕینی ئەو یارییەی منداڵەكەی ئەنجامیدەدات و هێنانی یارییەكی باشتر و گونجاوتر وەكو بەدیل بۆ یارییە نەشیاوەكە.
ئەگەر خێزان چاودێری جۆری یاری، كاتی یاریكردن و سود و زیانەكانی یاری نەكات، دەرەنجام منداڵێكی دوورەپەرێز و جیاواز بە كۆمەڵگا دێتەبوون. ئەو منداڵانە بە ئاسانی دركیان پێدەكرێ كە كەسانی جیاوازن لە شێوازی قسەكردنیان،شێوازی ڕۆشتنیان، شێوازی سەیركردنیان، جوڵەیان، پێكەنینیان و دانیشتنیان. بە هەموو شێوەیەك هەوڵدەدەن خۆیان دوورەپەرێزبگرن لە ژینگەی كۆمەڵایەتی هاوڕێ، خزم، دراوسێ و تەنانەت ئەندامانی ماڵەوەش،منداڵێكی بێدەنگ درووستدەبێت، واتا منداڵێكە كە تەنیا لەناو خۆیدا دەبێت. ئەم تەنیاییە كۆمەڵێك خەیاڵ و سیفاتی دڕ لە منداڵەكەدا درووستدەكات تا وای لێدێت تەنیا لاسای ئەزموونی ئەو كارەكتەرانە بكاتەوە كە ڕەمزی شەڕ و ئاژاوەن لە یارییەكاندا. پێشتر باسمانكرد كە تەكنەلۆژیا گەشەی میشك و ئاستی زیرەكی منداڵ پێشدەخات، بەڵام ئەگەر بە درووستی بەكارنەهێنرێت ئەوا منداڵ توشی لەبیرچوونەوە و لاوازی توانستی مەعریفی دەبێتەوە، چونكە ئەگەر منداڵ بۆ ماوەیەكی زۆر و یارییەكی نادرووستی ئەنجامدا لەو كاتەدا تەركیزی منداڵ تەنیا ڕووە و ئەو یارییە زیاد دەكات تا ڕادەی ئەوەی كە چەند خوولەكێك چاوی دانەخات، ئەمەش وادەكات تەركیزی منداڵ بە شێوەیەكی زۆر و كاریگەر كەم ببێتەوە، هەر ئەمەش وایلێدەكات كە ئاگامەند نەبێت لەوەی لە چواردەوی خۆی چی ڕوودەدات.
ئەوەی گرنگە بێتە بەرباس بۆ دایكانوباوكان، نابێت هیچ ئامێرێكی ئەلیكترۆنی بۆ مەشغوڵكردنی منداڵ بەكاربهێنرێت یاخود بۆ كپكردنی داواكارییەكی ڕەوای منداڵ.
تەكنەلۆژیا ئەمڕۆ خاوەندارییەتی منداڵ دەكات، ئەو سەردەمەی تێیدا دەژین سەردەمی تەكنەلۆژیا و گەشەكردنە، نابێت خێزان كەم زانیاری و كەم ئەزموون بێت لەو بەرەوپێشچوونە خێرایەی كە تەكنەلۆژیا بەخۆوەی دەبینێ، چونكە نەشارەزایی و نائاگامەندی تۆ لە تەكنەلۆژیا ڕۆڵی تۆ وەكو دایكوباوك كەم دەكاتەوە. ئەو كەسەی كە دەبێت زۆربەی كاتەكانی لەگەڵ منداڵ بەسەربەرێت ئامێرێكی بێ گیانی و بێ ڕووحە و دوورە لە هەموو سۆزێك كە منداڵ گەرەكییەتی. ئەمە وادەكات زۆر كات منداڵ ئاستی مەعریفی و زانستی دایكانوباوكان بە پرسیاركردن لەمەڕ ئەو ئامێرانە هەڵبسەنگێنێ، بە واتایەكی تر پرسیارەكی منداڵ بۆ تاقیكردنەوەی گەورەكانە، نەك بە ئارمانجی فێربوون و تێگەیشتن.
دەبێت خێزانەكان لەوە تێبگەن كە منداڵی ئێستا مەیل و ئارەزوویان لە ماڵەباجێن، چاوشاركێن، هەڵماقۆێن، سێ ڕسكە و قوچە نییە كە سەردەمانێك لای ئەوان چێژبەخش بوون و ئێستاش بوونە یادگارییەكی پیرۆز لایان. چێژبەخشترین یارییەكانی نەوەی ئێستاش بریتین لە: پلەیستەیشن،ڕۆڵبۆكس، ئۆڤەكوكت،ماینكڕافت،ئەنگڕی بێد و چەندانی تر، لە كۆتایشدا ئەمانە دەبنە یادگاری و یادەوەری بۆیان.
هیوا زێڕە
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی