سەرمایەداری، لە درێژەی کۆمەڵگا چینایەتیەکانی پێش خۆیدا و وەک فۆرماسیۆنێکی تازە، پێینایە قۆناغێکی نوێی شارستانیەتی چینایەتی، شێوەی چەوساندنەوەی بەجۆرێکی تر رێکخستەوە، تاکگەرایی کرد بە فۆرمی تازەی ژیان، لەسەر بناغەی مڵکایەتی تایبەتی، شێوەی بەرهەمهێنانی کاڵایی و بەرهەمی کاری کۆمەڵایەتی پەرەپێداو هێزی کاری کرد بە کاڵا، سەروەت و سامانی کۆمەڵگای لەدەستی کەمینەیەکدا قۆرخکردو کەڵەکەی بێ کۆتایی سەرمایەی کرد بە فۆرمی ئابووری خۆی، لە پرۆسەی بەرهەمهێناندا پەیوەندی کۆمەڵایەتی مرۆڤەکانی کرد بە پەیوەندی نێوان سەرمایەو کاری بەکرێ، زۆرینەی مرۆڤەکانی لە خاوەندارێتی داماڵی و کردنی بە کرێکارو خستنیە چوارچێوەی پەیوەندیەکی ئابووری بۆ بەرهەمهێنانی زێدەبایی و بەرهەمهێنانی زێدەبایی کردە تاکە مەرجی کارپێدانی کرێکاران یان بەپێچەوانەوە بێکارکردنیان، بێکاری و لێسەندنەوەی مافی کارکردن، بۆ یەکەمجار لە مێژوودا لەسەر دەستی ئەم سیستەمە سەریهەڵداو لەپێناوی بەدەستهێنانی زۆرترین قازانج، لەلایەک بێکاری و لەلایەک کاری نێوەخۆڕایی سەپاند بەسەر کارکەراندا.
لە سەرمایەداریدا، هه‌موو که‌سێک به‌بێ جیاوازی لە رواڵەتدا مافی هەیە موڵکایەتی هەبێت، کاربکات، بژی، ئازاد بێت، راو بۆچوونی هه‌بێت، نوێنه‌ری خۆی هه‌ڵبژێرێت و خۆی به‌ربژێر بکات بۆ نوێنه‌رایه‌تی گه‌ل، به‌ڵام له‌واقعداو به‌کرده‌وه زۆرینه‌ی خه‌ڵک له‌و مافانه بێبەشن، بۆ کرێکاران تەنها کاری بەکرێ هەیە بیکەن، جوتیاران رۆژبه‌رۆژ زیاتر ده‌که‌ونه ژێر په‌ستان و به‌رهه‌مهێنانی کشتوکاڵی ده‌چێته به‌ر رکێفی سه‌رمایه‌داران، بێکاری و هه‌ژاری بەبەردەوامی له‌زیادبووندان و رۆژبه‌رۆژ هێزی کاری یه‌ده‌گ زۆرتر ده‌بێت، ئاواره‌یی هه‌میشه به‌شێك له‌مرۆڤه‌کانی له خۆگرتووه، ئاینه‌کان و ده‌ستوورو یاسای ده‌وڵه‌ته‌کان بۆچوون و باوه‌ڕی خه‌ڵکیان له‌قاڵبداوه، پیسبوونی ژینگه‌و ژەهراوی بوونی خۆراک و ئاو هه‌ڕه‌شه‌ی راسته‌وخۆ له ژیان ده‌کات و چاره‌نوسی زۆرینه‌ی خه‌ڵکی رووبه‌ڕووی مه‌ترسی کردۆته‌وه‌و ... تاد.
ناکۆکی و دژیەکی ئەم سیستەمە لەگەڵ ژیان و بەرژەوەندی زۆرینەی خەڵک، مەسەلەیەکی کاتی و راگوزەرو خراپ بەکارهێنانی دەسەڵات و بەدحاڵی بوون نیە، بەڵکو هەوییەتی و ریشەیی و هەمیشەییەو بەشێکی جیانەکراوەیە لەشوناسی سەرمایەداری، هیچ پرۆژەو هەوڵێک بۆ دەستپێوەگرتن و نۆژەنکردنەوەو پێشخستنی ئەم سیستەمە و دابینکردنی ئازادی و دیموکراسی رووکەش، ناتوانێت به‌ر به به‌دکارییه‌کانی بگرێت و زۆرینە لە ستەمکاری و چەوسانەوە رزگار بکات، پێویستە رێگایەک و شێوازێکی راستەوخۆو راشکاو بۆ بەرەنگاربوونەوەی بگرینەبەرو لەم سۆنگەیەوە هەوڵدان بۆئەوەی بەرەنگاری ببێت بە ئەزموونێک و بزووتنەوەیەکی ڕاستەقینە، بۆ تێپەڕکردن و جێگرتنەوەی سیستەمی مەوجود بە شێوە ژیانێکی ئازادو ناچینایەتی، پێویستیەک و لەهەمانکاتدا کردەیەکی هەنوکەییەو ئیمکانی جێبەجێ بوونی هەیە.
سەرمایەداری لەگەڵ خۆی کۆمەڵێک ناکۆکی هێنا، بۆ نمونە کرێکاری بەرهەمهێن دەسەڵاتی بەسەر بەرهەمەکەی خۆیدا ناشکێ، ئەوەی کاردەکات مالیک نیەو ئەوەی مالیکە کار ناکات، بەرهەمهێنان بەشێوەی کۆمەڵایەتیە بەڵام خاوەندارێتی کۆمەڵایەتی نیەو تایبەتیە، زۆربوونی بەرهەم خۆشگوزەرانی بەدیناهێنێت و قەیران درووست دەکات، لەبەرئەوەی سەرمایەداری پەیڕەوی لە ئاژاوەی بەرهەمهێنان دەکات و هەڵپەی زۆرکردنی بەرهەم وادەکات کە بەشێکی ساغ نەبێتەوەو دواتر بەناچاری بەرهەمهێنان کەمدەکرێتەوەو بێکاری زیاد دەکات و توانای کڕین کەمدەبێتەوە و بازاڕ سستدەبێت تا هاوسەنگی وەردەگرێتەوە. هەروەها " بەرهەمهێنان" کە پێشتر لهناو سروشتێکی بهریندا بوو سەرچاوەی پاککردنەوەی ژینگە بوو، ئەم سیستەمە کردی بە هۆکارو سەرچاوەی پیسکردنی ژینگە، " بێگاری" کە لەسیستەمی پێشوودا ناوەناوە بە جوتیاران دەکرا، ئەم سیستەمە لەشێوەی " زیادەکاری رۆژانە" کردی بەهەمیشەیی و سەپاندی بەسەر کرێکاراندا، کرێکاران بەشێک لەکاری رۆژانەیان بۆ ژیانی خۆیانەو بەشەکەی تری بەخۆڕایی بۆ خاوەنی ئامرازەکانی بەرهەمهێنان کار دەکەن و زێدەبایی بەرهەمدێنن.
ئەم سیستەمە لە ئەوروپا سەیهەڵداو بە زەبروزه‌نگ و داگیرکاری و ستەمکاری په‌لی هاویشت بۆ کیشوه‌ره‌کانی تر، داگیرکردنی ئەفەریقا و ئەمریکا و هندستان لەناوەڕاست و کۆتایی سەدەی ١٥و بەکۆیلەکردنی دانیشتوانیان، بەهەنگاوێکی گەورە سەرمایەداری گەشەپێکردو پێشکەوتنێکی ئابووری و بازرگانی گەورەی بەدیهێنا، سەرمایەداری هێزی زۆری لە بازرگانی کۆیلەکان وەرگرت و لەو پێناوەدا بەوپەڕی دڵڕەقییەوە دەیان ملێۆن مرۆڤ لە ئەمریکا و ئه‌فریقاو هندستان و شوێنەکانی تر کران بە کۆیلەو کڕین و فرۆشتنیان پێوەدەکراو بەهرەکێشی لەهێزی کاری خۆڕایییان دەکرا. لە کیشوەری تازە دۆزراوەی ئەمریکا، بە زۆرەملی و ستەمکارانە لە کانەکان و کێڵگە کشتوکالییەکان کاریان بە سورپێستەکان دەکردو بەوهۆیەوە هیندییە سوورەکان لەهەندێک ناوچە بەتەواوی لەناوچوون و بۆ جێگرتنەوەی ئەوان خواست چووە سەر هێزی کاری کۆیلەکانی ئەفەریقا و لە کانەکانی زێڕو زیوو کێڵگەکانی شەکرو توتن و پەمو کاریان پێدەکردن و بەهۆی کاری قورس و درێژماوەو مامەڵەی خراپەوە ژمارەیەکی زۆریان دەمردن.
گەشەی پیشەسازی و بازرگانی، جگە لە چەوساندنەوەی کۆیلەکانی ئەفەریقاو ئەمریکا، هاوکات هەژاری و بێنەوایی بێوێنەی لە ئەوروپاش پێکهێنا، ژیان بۆ جەماوەری گەورەی کرێکاران کوێرەوەری راستەقینە بوو. کاری رۆژانە دەگەیشتە ١٦ کاتژمێر، هەقدەست زۆر کەم و هەلومەرجی کارکردنیش زۆر سەخت بوو. هەژاری گەیشتبووە ئاستێکی مەترسیدار. ژیانی کرێکارانی ئەوروپا جۆرێکی دیکە لە کۆیلایەتی بوو، کە سەرمایەداری بەرهەمی هێنابوو.
کۆیلایەتی پارسەنگی هەموو پێشکەوتنەکانی سەرمایەداریه‌و بۆ هەمیشەش بوو بە شوناس و ئاوەڵناوی، کۆیلەی خاوەندار، کۆیلەی کاری بەکرێ، کۆیلەی قەرز، کۆیلەی ئاین و نەتەوەو سنورەکان، کۆیلەتی رەگەزی و نەژادی، لە سەر شان و لەناو ئازاری ئەم کۆیلانەدا سەرمایەداری سەریهەڵداو گەشەی کردو درێژەی بەخۆی داو هەتا بشمێێتەوە کۆیلایەتی لەگەڵ خۆی بەزیندوویی دەهێڵێتەوە.
گەشەی سەرمایەداری، لە ڕووی سیاسیشه‌وه ده‌سه‌ڵاتی که‌مینه‌ی دروست کرد، لەپرۆسەیەکدا بۆرژوازی کۆنترۆڵی دەسەڵات و سیاسەتی کردو دەسەڵاتێکی قوچەکی دروستکردو کارگێڕی و بەڕێوەبردن و بڕیاردان تیایدا بوو بە ماف و دەسەڵاتی کەمینەیەک، " ئەوەی پێی دەوترێت خه‌ڵک یان گەل" لە بڕیاری سیاسی دوورخرایەوە، ئازادیەکان و مافە بنه‌ڕه‌تیەکانی مرۆڤ خرانه ژێرسێبەری قازانجپەرستی سەرمایەو بەوهۆیەوە ستەمکاری بەربڵاوتر بوو، بەرگی " نەتەوەیی" و " نیشتمانی" بەبەر مرۆڤەکاندا کراو له‌چوارچیوه‌ی وڵاتاندا بە زۆر کران بە " هاووڵاتی"، تەنانەت لەهەندێ وڵات و ناوچە بەزۆر خەڵکی رەوەندو کۆچەرییان نێشتەجێ کردو رەگەزنامەی دیلێتییان خستەگیرفانیانەوە، مافی هاوڵاتیبوون و مافی رەگەزنامە، بواری ئەوەی دا بە دەسەڵاتدارانی هەروڵاتێک کە بەناوی پارێزگاری کردن و پاراستنی سنورەکانەوە هاوڵاتیانیان زیندانی بکەن و شورەو تەلبەند بەدەوریاندا دروستبکەن و بڕیار لەسەر ژیان و مردن و رۆیشتن و مانەوەیان بدەن.
لەسایەی ئەم فۆرماسیۆنە سیاسییەدا و لەسەر دابەشکردنی جیهان و ناوچەی نفوز، ئاسایشی ژیان بەگشتی کەوتۆتە بەردەم هەڕەشەی جەنگە بەردەوامەکان. سەرمایەداری هەر لەسەرەتاوە بە جەنگ و وێرانکاری بەجیهاندا بڵاوبۆوەو تا هاتووە بنکەی جەنگەکانی لە جیهاندا فراوانتر کردۆتەوە، جەنگ لە ئەفریقا و ئەمریکاو هندستان و رۆژهەڵات و رۆژئاوا، جەنگەکانی یەکەم و دووەمی جیهانی و جەنگی ساردو جەنگە ناوچەییەکان و لۆکاڵیەکان، جەنگی نەرم کە پشتی بە میدیاکان و راگەیاندنەکان بەستووە، تیرۆرو رەشەکوژی و جەنگی دژی تیرۆرو ... تاد، کە لە زۆر شوێن کاولکاری و کۆمەڵکوژی وای بەدیهێنا مێژوو بەخۆیەوە نەدیبوو، ئەم سیستەمە ئامرازەکان و شێوازەکانی کوشتنی پێشخست و چەکی خێراو کۆکوژو وێرانکەری بەرهەمهێنا، هەموو گۆشەو کەناری دنیای کرد بە مەیدانی جەنگ و کۆمەڵگای خستە دۆخی جەنگی هەمیشەیی وهیچ شوێنێکی بەئارامی نەهێشتۆتەوە.
بەهۆی زۆربوونی ژمارەی کرێکارانەوە هەمیشە بەشێک لەوان بەبێکاری دەمێننەوەو دەبنە هێزی کاری یەدەگ، سەرمایەرادی بە درووشمی " لێیگەڕی با کاربکات لێیگەڕێ با تێپەڕێت" سوودی لەو دۆخە وەرگرت، ئەوە لە رواڵەتداو لەچاو ئەوەی کەپێشتر بەزۆرداری کاربەکۆیلەکان دەکرا، دروشمێکی ئازادیخواز بوو بەڵام لەناوەرۆکدا کوشندە بوو، دەرهاویشتن و گواستنەوەی ئەوانە بوو کەکاریان دەستناکەوێ بۆ شوێنێک و دۆخێکی خراپتر، یان کارکردن بەپێی خواست و مەرجەکانی سەرمایەداری یان بێکاربوون و رازیبوون بە هەلومەرجێکی خراپتری ژیان و گوزەران.
ئەم سیستەمە له هه‌ر روویه‌که‌وه لێی بڕوانیت ناکۆکی جەوهەری و بنەڕەتی هەیە لەگەڵ کۆی ژیان، لەگەڵ ژینگە، لەگەڵ خۆشی و بەختەوەری گشتی، سیستەمێک کە نایەوێت و ناهێڵێت کۆمەڵگای بەشەری بحەسێتەوەو ئارام بگرێت، سیستەمێک کە بەرهەمهێنان تیایدا تەنها لەپێناوی قازانج و که‌ڵه‌که‌ی سه‌رمایه دایە، تاک بووە بە ئەصڵ و هەموو کایەکان و مەسەلەکانی تر پاشکۆو شوێنکەوتەی خواست و ویستی تایبەتی تاکی خاوەن سەرمایەن، کۆمەڵ بووە بە خزمەتکاری تاک و لەچوارچیوەی بەرژەوەندیە سیاسی و ئابووریەکانی ئەودا گیرۆدە بووە.
لیبرالیزم و دیموکراسی پەرلەمانی و ده‌نگدان و هه‌ڵبژاردن لەڕووی سیاسییەوە درەخشانترین رووی سەمایەدارییە، کە هیچ نیە جگە لە ناوێکی نەرمتر بۆ بەڕێوەبردنی ستەمکاری، ئەو بەمەبەستی فریودان و خۆڵکردنەچاو ئەو هەموو دیکتاتۆریەت و قۆرخکاری و بەربەریەتەی خۆی ناوناوە دیموکراسی و ئازادی تاک و ئازادی بۆچوون و راده‌ربڕین و مافی به‌شداریکردن له سیاسه‌ت و ده‌سه‌ڵات، بەپێچەوانەی ئێمە کە فراوانترین به‌شداری خه‌ڵک و قوڵترین دیموکراتی و ئازادیمان بە ناڕەوا ناوناوە "دیکتاتۆری پرۆلیتاریا".
سەرمایەداری سەرەتا وا هاتەپێشەوە کە پێویستی بە ئاین نیەو زۆرتر وەک سەرخانی سیاسی سیستەمی پێشوو لێیدەڕوانی و بەوهۆیەوە لەبەرامبەری وەستا، بەڵام زۆر زوو سحرو تەلیسمی ئاینی بۆ دەرکەوت و زۆریش زوو کەوتە هەوڵی رامکردنی ئاینی مەسیحی و خستیە خزمەتی خۆیەوە، ئەگەرچی ئاینەکان (بەتایبەتی ئەوانەی پێیان دەوترێ ئیبراهیمی یان ئاسمانی) لەگەڵ سیستەمی چینایەتی پێشوو ببوونە بەروپشتی یەکتر، بەڵام ئاینی مەسیحی کە لەوکاتەدا لە ئەوروپا باڵادەست بوو، زۆر زوو خۆیدا بەدەست چینی نوێی بۆرژوازییەوە، بەجۆرێک کە خزمەتی گەورەی بە سەرکەوتنی سەرمایەداری کرد، هەر لەگەڵ یەکەم چوونی پورتوگال بۆ داگیرکردنی ئەفریقا، پاپای ڤاتیکان " یوجینیوسی چوارەم " فەتوای دا کە " هەر کەسێک لەو جەنگەدا بەشداری دەکات، بە تەواوی لە هەموو گوناهەکانی دەبەخشرێت ". کە لەرێگەی ئەو جەنگەوە، سەرمایەداری کۆرپەی نوێی ئەوروپا سەرپێ کەوت و دەستی کرد بە بازدان.
ئەم تێکەڵاوبوون و ئاوێزانبوونەی ئاینی مەسیحی و سەرمایەداری، دروست هه‌روه‌ک ئه‌وه‌ی مارکس و کۆمۆنیستەکان ده‌یڵێن " ئاینی وه‌ک یەکێک لە چوار کۆڵەکە سەرەکیەکەی سیستەمی سەرمایەداری، لەپاڵ کاری بەکرێ و موڵکایەتی تایبەتی و خێزان" ساغ کرده‌وه. ئه‌و سه‌رزه‌مینانه‌ی داگیرده‌کران له‌لایه‌ن قه‌شه‌کانه‌وه به پرژاندنی ئاوی کڵێسا پیرۆز ده‌کران، که له‌راستیدا ئاوێک بوو سه‌رمایه‌داری پێی تێده‌خشاندو خۆی تێدا جێنشین ده‌کرد.
ئاینی ئیسلام وەک ئاینی مەسیح به‌ئاسانی خۆی نەدا بەدەستەوە و بەرەنگاری کرد بەرامبەر بە بڵاوبوونەوەی ئەم سیستەمە بەتایبەتی لە رۆژهەڵات، ئامانج لەم بەرەنگارییە رزگار کردنی مرۆڤەکان لە سه‌رمایه‌داری و بەرگرتن له سته‌م و چه‌وساندنه‌وه‌کانی نەبوو، بەڵکو بۆ دەستپێوەگرتنی سیستەمی کۆن بوو کە ئەم رووحی ئەو سیستەمە بوو وە لەگەڵ ئەو لەناویەکدا توابوونەوە، رەنگە بەشێکی ئەو خۆبەدەستەوەنەدانە بۆ ئەوە بگەڕێتەوە کە سەرمایەداری لەژێرکاریگەری ئاینی مەسیحیدا ستەمکاری توندی بەرامبەر ئاینەکانی تر کردو ئیسلامیش بەشێک لەم ستەمکارییەی بەرکەوت و ئەگەر بەرەنگاری نەکردایە زەربەی کوشندەی دەخواردو دەبوو بەژێر دەستوپێی خۆرئاواوەو بەجۆرێکیش دەبوو بە سەرکەوتنی ئاینی مەسیحی بەسەریدا، هەروەک لە ئەفەریقاو ئەمەریکاو هندستان روویدا.**
هەروەها ئیسلام رۆڵی گەورەی گێڕابوو لە دروستکردنی فیودالیزم و ساغکردنەوەی کۆمەڵێک کەلتووری رۆژهەڵاتی کە ناکۆکی هه‌بوو له‌گه‌ڵ سەرمایەداری رۆژئاوایی به‌تایبه‌تی له‌گه‌ڵ لیبراڵیزم و تاکگه‌راییه‌که‌ی و لەگەڵ ئەوەی سەرمایە خەریکبوو لەسەر زەوی بەکردەوە دەبوو بە خودایەکی نوێ، بۆیە بەئاسانی نەچووە ژێر باری دنیای نوێی سەرمایەداری و پارێزگاری لە دنیای خۆی کرد.
به‌ڵام سەرەنجام سەرمایەداری و ئیسلام خۆیان لەگەڵ یەکتر گونجاند، سەرباری هەندێک وردە ناکۆکی و بەریەککەوتن و لێکهەڵبەزینەوەی ناوبەناو، ئێستا ئیتر سەرمایەدارییەکی پیتێنراو بە ئیسلام یان ئیسلامێکی موتوربەکراو بەسەرمایەداری، سەرزەمینە ئیسلام نشینەکان بەڕێوەدەبات و شەراکەتی جۆراوجۆریشیان لەگەڵ سەرمایەداری رۆژئاوا دروستکردووەو هەمان رێسا دەیگرێتەوە کە " ئاین ئامرازێکی کاراو کاریگەرە بەدەست سەرمایەدارییەوە بۆ رامکردنی مرۆڤەکان، دروست وەک ئەوەی ئەنگڵس دەڵێ: " ئاین شواخمان دەگرێت و سەرمایەداری دەماندۆشێت".
سەرمایەداری و چینی کرێکار
هیراکیەت و پلەبەندی یەکێک لە بنەما سەرەکیەکانی سەرمایەداریە، کە لە رێکخستنێکی قوچەکیدا مرۆڤەکانی لەهەرسێ بواری سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتیدا پێ لەقاڵب داوەو هەوڵیداوە کۆمەڵگا لەسەر شێوەی خۆی درووست بکاتەوەو لەم چوارچێوەیەدا ئەم تایبەتمەندیەی خۆی بردە ناو چینی کرێکارو لە بواری کارکردنیشدا پلەبەندی دروستکرد. بەمەبەستی کۆنترۆڵکردنی چینی کرێکار خۆی لەگەڵ گونجاند، بەناوی چاودێرو شێف و سەرکارگەرو بەرپرسی بەش و هۆبەکان، بەشێک لە کرێکارانی کردووە بە بەڕێوەبەری چەوساندنەوەی ئەوانی ترو موچەو هەقدەستی جیاواز لەیەکتریان پێدەدات و ئاستی چەوساندنەوەیان جیاوازی هەیە، تەنانەت لە رشتەو بوارە جیاوازەکانیشدا کرێ و هەقدەستی جیاواز دەدات و ئاستی بژێوییان جیاوازی هەیە، وەک کرێکارانی ناوخۆیی و بیانی، کاتی و هەمیشەیی، زۆر خزمەت و کەم خزمەت، وە هەندێ لەکرێکاران بەتایبەتی لە کۆمپانیاکانی پەیوەندی و کۆمپانیاکانی نەوت و گازو رێخراوەکان دەیانجار کرێ زیاتر وەردەگرن، هەندێکیش مەمرەو مەژی، وە لەهەندێ شوێن و بواردا کرێکاران پشکیان هەیە لە سەرمایەگوزاریداو بوون بە شەریکی خاوەنکارەکان.
ئەمانە وایکردووە کرێکاران بەگشتی خاوەنی داخوازی و ئامانجی هاوبەش نەبن و لێکەوتی جیاوازیان هەبێت بەسیستەمەوە. سیستەم ئەوانی بەجۆرێک بردوتە ناوخۆیەوە کە پەیوەندییەکی راستەوانەیان لەگەڵی هەبێت و رەونەقی ئابووری و گەشەی سەرمایەداری بەقازانجی خۆیان ببینن و قەیران و تێکچوونی دۆخی سەرمایەداریش بیانترسێنێ. ترس لەوەی کارو دەستکەوتەکانیان لەدەست نەدەن و بە لەشکری ستەملێکراوانی بێکارەوە پەیوەست نەبن، کرێکارانی تارادەیەکی زۆر خۆپارێز کردووە، بەتایبەتی لە خەباتی سیاسی و دەستبردن بۆ دەسەڵات.
بەتایبەتی لەماوەی ١٥٠ ساڵی رابردوودا کۆمەڵێک چاکسازی لەژێرکاریگەری شۆڕشە کۆمۆنیستیەکان و خەبات و بەرەنگاری کرێکاراندا کراوەو سەرمایەداری کۆمەڵێک رێکەوتن و سازانی لەگەڵ کرێکاران کردووە، ئەو رێککەوتن و سازانە چەوسانەوەو ستەمکاری کۆتایی پێ نەهێناوە، بەتایبەتی لەناو بێکاراندا دۆخێکی ئەوەندە نالەبارو نەخوازراوی بۆ ژیانکردن پێکهێناوە کە خۆزگە بە کرێکاری له‌سه‌ر کار بخوازن و هەڵپە بکەن بۆ ئەوەی ببن بەکرێکار، ببن بە کۆیلەی کاری بەکرێ، لەبەرئەوەی دۆخی کرێکاری چەوساوە هێشتا لەدۆخی بێکاران زۆر باشترە، بەوهۆیەوە و له‌ترسی ئه‌م چاره‌نووسه کرێکاران ساڵانێکی درێژە سەرەکی ترین هەوڵ و خەباتیان بۆ پاراستنی کارەکەیان و کرێ و هەقدەستەکانیان و خەباتێکی ئابووریە بۆ پاراستن یان باشتربوونی هەلومەرجی ژیان، نەک خەباتی سیاسی بۆ رێکخستنی شۆڕش و لەناوبردنی سیستەمی سەرمایەداری، شۆڕش و سەرهەڵدانی سیاسی لە ئەجیندای کرێکاراندا کەمڕەنگتر بۆتەوە لەچاو ریفۆرم، کرێکاران سەندیکاکان دروستدەکەن بەڵام حیزبە کۆمۆنیستە شۆڕشگێڕەکان دروست ناکەن و ئەو جوڵانەوانەی لەم ساڵانەدا دروشمی رووخانی رژێمەکانیان بەرزکردۆتەوە، کرێکاران رۆڵی ئەوتۆیان تێدا نەگێڕاوەو زۆرجار خۆپارێزییان کردووه له‌تێکه‌ڵاوبوونیان.
هەڵبەت ریفۆرم و باشکردنی هەلومەرجی کارو ژیانی کرێکاران، لانیکەم بۆ خۆیان و خانەوادەکانیان، مەسەلەیەکی گرنگە، بەڵام ئەمە هەرچەندە بەرزبکرێتەوە نەک هەر ناگات بە تێپەڕکردنی سەرمایەداری بەڵکو وەک مانفێست باسی دەکات بەتەواوی کاتیەو لەگەڵ بەرزبوونەوەی نرخی "کاڵای هێزی کار" نرخی کاڵاکانی تریش لەبازاڕدا گران دەبن و ئاستی ژیانی کرێکاران و رادەی چەوساندنەوە هاوسەنگی خۆیان وەردەگرنەوە.
سەرەتای هاتنی سەرمایەداری، گەشەی پیشەسازی و پێویستی بەهێزی کاری زیاتر، چینی کرێکاری کرد به‌زۆرینه‌و جەمسەرگیری کۆمەڵایەتی و چینایەتی فراوانتر بوو، بەرژەوەندی و ئامانجی هاوبەشی نێوانیان چینێکی شۆڕشگێڕی دروستکرد که مانفێستی کۆمۆنیست به‌دروستی ناوی نا " گۆڕهه‌ڵکه‌نی سه‌رمایه‌داری". بەرهەمهێنان لەکارگاو کارخانەکان چەقی ئابووری کۆمەڵگا بوو هەر لەبەر ئەوەش بەرهەمهێنەران (کرێکاران) چەقی گۆڕانگاری سیاسی و کۆمەڵایەتی بوون، بەڵام ئێستا لەهیچ شوێنێکی جیهان بەوشێوەیە نەماوەتەوەو بەتایبەتی لەعێراق و کوردستان نەوت و گاز چەقی ئابووریەو کێشەی سەرەکی لەسەر دابەشکردنی سەروەت و سامانە نەک لەسەر بەرهەمهێنانی بەرهەمی کۆمەڵایەتی.
ئەگەرچی حەقانیەتی کۆمۆنیزم و شۆڕشگێڕێتی چینی کرێکاران لەوەوە هاتووە کە بەرهەمی دەستی ئەو چەقی ئابووری کۆمەڵگا بوو، بەڵام زۆری ژماره‌ی کرێکاران لەپاڵ رۆڵی سەرەکی ئەو لەبەرهەمهێناندا، ئه‌وه‌ی به‌رجه‌سته کرد که ئه‌و چینه پۆتانشیۆڵی سه‌ره‌کی شۆڕشی سۆسیالیستی و ئاڵوگۆڕی شۆڕشگێڕانه بێت، بەڵام سه‌رمایه‌داری هەمیشە به‌شێک له تواناکانی خۆی له‌وپێناوه‌دا خستۆته‌گه‌ڕ که لەلایەکەوە له‌رێگای که‌مکردنه‌وه‌ی ژماره‌ی کرێکارانی له‌سه‌رکار به‌هۆی پێشخستنی ته‌کنه‌لۆژیاو به‌ئه‌له‌کترۆنی کردنی به‌رهه‌مهینان و گواستنه‌وه‌و ئاڵوگۆڕی دراوه‌کان و هه‌ژماری بانکی و... تاد، لەلایەکی تریشەوە چەقی ئابووری بەو شێوە کلاسیکیەی جاران نەماوەتەوەو ئابووری سەرمایەداری ئێستا ئابووری پیشەسازی تێپەڕکردووەو پشتی به‌وه نه‌به‌ستووه به‌رهه‌مبێنێ و بیفرۆشی و قازانج بکات، سودی بانکه‌کان و یاری تۆپی پێ و فیلمه‌کان و .. تاد، له‌بواری به‌رهه‌مهێنانی کاڵاکانی ده‌ستی کرێکار پڕ قازانجترن، بۆیە ئیتر چینی کرێکار به‌ته‌نها گۆڕهه‌ڵکه‌نی سه‌رمایه‌داری نیه‌و لهناو سته‌ملێکراواندا هاوخه‌بات و هاوچاره‌نووسی زۆری بۆ په‌یدا بووه. بەوهۆیەوە ماوەیەکی درێژە باسی رۆڵی رابەری چینی کرێکار لەلایەن حیزبە کۆمۆنیستەکانەوە تەنها رواڵەتی و فۆرماڵیە و بەکردەوە کرێکاران هیچکات ئەو رۆڵە لەخۆیان نیشان نادەن.
به‌ڵام ئێمە "کرێکارگەرایی" وا گیرۆدەی کردووین کە هێزی سەرەکی بۆ لێدان لەسیستەم لەدەرەوەی چینی کرێکار نەبینین و پانتایی کاری سیاسی تەنها بۆ کرێکاران بەرتەسک بکەینەوە، کە ئەویش لەدۆخێکی زۆر لاوازدایە، هەر ئەوەش بەبڕوای من یەکێک لە هۆکارە سەرەکیەکانی گەشە نەکردن و پەراوێز بوونمانە کە پشتمان بە بزووتنەوەیەکی لاواز بەستووە، ئەڵقەی ئەصڵی خەباتی کۆمۆنیستی دژایەتی کردن و لێدانی سیستەمە، بۆ ئەم کارە حیزب و کۆمەڵە کۆمۆنیستیەکان نابێت تەنها حیزبی چینی کرێکار بن.
سۆسیالیزم رزگارکردنی چێنێکی دیاریکراو نیە، بەڵکو رزگارکردنی کۆمەڵگایە لەچەوسانەوەو ستەمکاری و دامەزراندنی سیستەمێکی ناچینایەتی ئازادو بێ چەوساندنەوەی جێگرەوەی سیستەمی چینایەتی سەرمایەدارییە، لەسەردەمی مارکسدا بەهۆی کۆمەڵێک تایبەتمەندی، کرێکاران پۆتانشیۆڵی سەرەکی ئەو ئاڵوگۆڕە بوون، بەڵام ئەمڕۆ بەهۆی کۆمەڵێک ئاڵوگۆڕەوە، پۆتانشیۆڵی شۆڕش فراوانتر بۆتەوە.
" چینی کرێکار" ئێستا ئیتر ناتوانێ پێناسەو وەسفێکی گونجاو بێت بۆ ئەو ژمارە زۆرەی سەرمایەداری ستەمیان لێدەکات و دەیانچەوسێنێتەوەو ریزی ئەوانەی سەرمایەداری ئەیانهاڕێت زۆر فراوانترە لەچینی کرێکار و هەر بە ته‌نها کرێکارانیش هەست بە ترس و نامۆیی و دڵەراوکێ ناکەن و بەتەنها ئەوانیش خوازیاری رزگاربوون و ئاڵوگۆڕ نین لەسەرمایەداریدا، بۆیە لەشۆڕشیشدا بەتەنها نین. بێکاران، ژنان، لاوان، فەرمانبەران، هەژاران، جوتیارانی نێوەکار، بێ خانەولانەکان، ئاواره‌کان، زیندانەکان، مناڵانی بێ سەرپەرشت، دەستفرۆشان، کرێچیەکان، کۆڵبەران، خانەنشینان، که‌مایه‌تیه سته‌ملێکراوه‌کان، هەموو ئەوانە لەژێر پەستانی ستەمکارییەکانی سەرمایەداری دان و بەرژەوەندییان لە نەمانیدا هەیە و هەندێکیان لە کرێکاران زیاتر ماندوو دەبن و لەوانیش ماوەی کارکردنی رۆژانەیان درێژترەو هەلومەرجی کارکردنیان سەختترەو هیچ دەستەبەرێکی کۆمەڵایەتییان نیەو هیچ یاساکارێکیش نایانگرێتەوەو داهات و دەسکەوتیشیان لەکرێکاران کەمترەو ژیانێکی له کرێکاران سەختتر دەژین، هەروەها مەترسی چەکی ئەتۆمی و کۆکوژ، مەترسی پیسبوونی ژینگە، مەترسی ئەو نەخۆشیانەی بەهۆی چاوچنۆکی سەرمایەداری توشی مرۆڤ بوون و دەبن، مەترسیەکانی ئەو جەنگانەی بەڕێوەن بۆ لەناوبردنی بە کۆمەڵی مرۆڤەکان و ئاوارەبوون و زیادبوونی بەردەوامی رێژەی هەژاری، لە مەترسیەکانی چەوساندنەوەی چینایەتی کەمتر نین. بۆیە دەکرێت و دەبێت لەناو هەموو ئەوانەداو هەروەها لەناو هونەرمەندان و ئەدیبانی شۆڕشگێڕو بزووتنه‌وه‌ی دژی شه‌ڕو ژینگه‌پارێزانیشدا بزووتنەوەی شۆڕشگێڕی بەرەنگاری و پۆتاشیۆڵی دنیای نوێی سۆسیالیستی هەڵخڕێ و سەرپێ کەوێ.
سۆسیالیزم و تێپەڕکردنی کۆمه‌ڵگای چینایه‌تی و جێگرتنەوەی بە سیستەمی کۆمۆنەیی و هاوبەشی " ئامانج "ە، بەرنامەو پرۆژەی سیاسی دروست، بەرەو ئامانجی دیاریکراو، رەنگدانەوەی رۆژگاری خۆیان و گرێدراون بە رووداوەکانی سەردەمی خۆیانەوە، ئەمە بەشێکی گرنگە لە زیندوێتی مارکسیزم و سەرکەوتنی شۆڕشی ئۆکتۆبەر نمونەیەکی زیندووە لەو بارەیەوە، کە لەسەر بنەمای تایبەتمه‌ندی کات و شوێن هەڵگیرسا نەک بەپێی دەقە نوسراوەکانی ناو کتێبەکان و حوکمە پێشوەختەکان، بۆ ئێمەش باسکردن لە پۆتانشیۆڵی شۆڕش بەپێی فاکتەری زاتی و هەلومەرجی بابەتی، حەرام و بڤە نیەو نەک هەر لادان نیە لە ڕێڕەوی سەرەکی کۆمۆنیزم بەڵکو راستبینی و بینینەوەی رێگایەکی درووستە بۆ ئەوکارەو دەبێت بەگوێرەی هەلومەرجی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی تایبەتی، باسی شۆڕش و بکەرەکانی بهێنرێتە ئاراوە.
سۆسیالیزم درێژکراوەی سەرمایەداری نیە، سەرمایەداری هەرچەند پێش بکەوێت ناگات بە سۆسیالیزم، تەنانەت هەرچەندە چاکسازی و ئاڵوگۆڕی تێدا بکرێت و هەرچەندە دیموکراسی و سکولاریزمی تێدا بەهێزبکرێت، هێشتا جیاوازی چینایەتی و پلەبەندی چنیایەتی کۆتایی نایەت، هەروەها سۆسیالیزم بەمانای گەشەکردنی ئابووری و خۆشکردنی ژیان نیە، بەڵکو بەمانای لەناوبردنی چەوساندنەوەو ستەمکاری و نابەرابەری و هەڵاواردنە لە نێوان مرۆڤەکاندا، بەمانای ئازادکردنی کۆمەڵگایە لە سیستەمی چینایەتی، سەرمایەداری و سۆسیالیزم دوو سیستەمی لەبنەڕەتەوە جیاوازن، سەرەتاو پرەنسیپی جیاوازیان هەیە، دوو شێوەژیانی بەتەواوی دژ بە یەکن و پشتیان بە بنەمای جیاواز بەستووە.
هەڵوەشاندنەوەی کاری بەکرێ مەسەلەیەکی جەوهەری و بنەڕەتیە هەم لە تێپەڕکردنی سەرمایەداری و هەم لەدەستپێکردنی سۆسیالیزمدا، هەتا کرێکار مابێت سەرمایەداری کۆتایی پێ نایەت، هەڵوەشانەوەی کاری بەکرێ بەدیوەکەی تردا نەمانی کرێکارە، واتە لەتێپەڕکردنی سەرمایەداریدا کرێکاریش تێپەڕدەکرێت و کرێکارو ناکرێکار نامێنێت، کەوایە دەسەڵاتی کرێکاری؟ حکومەتی کرێکاری؟ دیکتاتۆری پرۆلیتاریا؟ کە لە هەموو ئەزموونەکانی رابردوودا راستەوخۆ گۆڕاون بۆ دەسەڵات و حکومەت و دیکتاتۆرییەتی حیزب، ناوێکی گونجاو نیە بۆ دەسەڵاتی داهاتوو.
هه‌مدێک شێوە ژیانی سۆسیالیستیان هەواڵەی داهاتوو کردووەو گرێیدەدەنەوە بە وەرگرتنی دەسەڵاتی سیاسی و دامەزراندنی کۆمەڵگای سۆشیالیستی و تا ئەوکاتەش بەناوی ریفۆرمەوە خۆیان لەگەڵ سیستەمی باو دەگونجێنن و لە رێگەی دەوڵەت و بونیادە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتیەکانی سەرمایەداریەوە، هەوڵی چاکسازی دەدەن، هەندێکیش سۆسیالیزم بە چەپاندنی سەرمایەداری دەرخواردی خەڵک دەدەن و هەندێکجار کەرتی گشتی یەکسان کراوە بە سۆسیالیزم، کە خۆی جۆرێک لە سەرمایەدارییە (سەرمایەداری دەوڵەتی).
به‌ڵام سۆسیالیزم بابەتی دوای وه‌رگرتنی ده‌سه‌ڵات نیە به‌ڵکو بابەتی ژیانە، دەکرێت پێش گۆڕینی ده‌سه‌ڵاتیش شێوەژیانی سۆسیالیستی لەهەرشوێنێک پایەکانی خۆی دابکوتێت و هەندێک جار شۆڕشەکان تەنها رۆڵی یەکلاکردنەوە دەبینن و دەبن تەڵقەی رەحمە (طلقة رحمة) سەرمایەداری سەدان ساڵی خایاند تا بەتەواوی سەرکەوت، شێوەژیانی سەرمایەداری بەچەندین شێوە لەناو سیستەمی پێش خۆیدا خۆی دەرخست و سەرەنجام لەهەندێ شوێن بەشۆڕشەکان ولەهەندێک شوێن بەشێوازی تر کۆتایی بە سیستەمەکە هێنا، ئەمە بۆ سۆسیالیزمیش هەر راستە، سۆسیالیزم پرۆسه‌یه‌کی بەردەوامە، سۆسیالیزم ئەگەر فۆرمێک بێت بۆ ژیان ئەوکات دەکرێت و دەتوانرێت لەلایەن تاکەکان و گروپەکان و کۆمه‌ڵه مرۆییه‌کان و رێکخراوو پارتە کۆمۆنیستەکانەوە پایەکانی دابکوتێت، لەبنەڕەتدا ئەگەر ئەم شێوه ژیانه نوێیه لەکۆمەڵگادا ماتەی نەدابێت، ئەستەمە شۆڕشەکان سەرهەڵبدەن یان سەربکەون.
ئەو دنیایەی ئێمە باسی دەکەین و دەمانەوێت بیکەین بە رووداو، دەبێت بەر لەشۆڕشەکان نمونەی هەبێت، ئەمە قیامەت نیە هیچ کەس هیچی لێ نازانێت و تەنها بە خەیاڵ وێنای بەهەشت و دۆزەخ و حەشرو لێپێچینەوەی خودا دەکەن، ئێمە باسی دنیایەکی واقیعی دەکەین.ئیتر تێزی سۆسیالیزم لەیەک وڵات یان لەسەرئاستی جیهان، زۆر جێگای مشتومڕ نیە، ئەوە بەمانای کەمڕەنگکردنەوەی شۆڕش و ئەنتەرناسیونالیزم نیە، ئەوانە مەسەلەی گرنگ و پێویستن. به‌ڵام راگرتنی سۆسیالیزم و شێوه‌ژیانی ناچینایه‌تی له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی شۆڕش له‌ئاستی جیهانی رووبدات، خۆی دواخستنی ئەو ژیانەیە بۆ هەمیشە.
حیزب و کۆمەڵە کۆمۆنیستیەکان بەر لە هەرشتێک دەبێت خۆیان کۆمەڵگایەکی هاوبەش و بێ چین و بێ پلەبەندی چینایەتی بن و دەچنە هەرناوەندێکەوە دەبێت لەهەوڵی جێخستنی پرەنسیپەکانی سۆسیالیزم و ژیانی هاوبەشی بن، کاردابەشکردنی ناوخۆیی نابێت پلەبەندی چینایەتی دروست بکات، حیزب و کۆمەڵە کۆمۆنیستیەکان لەگەڵ ئەوەی ئامراز و چوارچێوەی رێکخستنی بەرەنگارین هاوکات قەوارەیەکیشن بۆ ژیانکردنێکی کۆمۆنەیی نوێ. بەمجۆرە نەبێت ناتوانرێت ئامرازی شۆڕش بن. دەتوانرێت ئامرازی گۆڕینی دەسەڵاتی سیاسی بن بەڵام ئامرازی گۆڕینی سیستەم نا.
سۆسیالیزم و ده‌وڵه‌تداری
دەوڵەتداری کە یەکێک لە داهێنانەکانی کۆمەڵگای چینایەتیە، خۆی درێژکردۆتەوە بۆ ناو بەرنامەو ستراتیژی حیزبە کۆمۆنیستەکانیش، تەنانەت حیزبەکان لەسەرشێوەی دەوڵەت دامەزراون و بەجۆرێک رێکخراون کەدوای شۆڕش جێگای دەوڵەت بگرنەوە، بەر لە شۆڕش دەوڵەت سەرچاوەی ئەوەڵو ئەخیری کێشەکان و کەموکوڕیەکانەو لەبەرامبەریشدا کلیلی چارەسەری هەموویەتی، هەموو ناتەواوییەک دراوەتە پاڵ دەوڵەت و هەموو چارەسەرێکیش دراوەتەوە دەست دەوڵەت، هەر لە چاکسازی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتیەوە تا دەگات بە بورانەوەی کەسێکی سەرجادە و بێ نان مانەوەی هەژارێک و .. هەمووی گرێدراوە بە دەوڵەتەوە و کۆمەڵگا بێ وەزیفە بینراوە لەبەرامبەریاندا، تەنانەت بۆ چارەسەری کێشەی نەتەوەیی و کەمایەتیەکان طرحی دەوڵەتی سەربەخۆ دێتە ئاراوە، کاتێکیش دەوڵەت ئەمانەی نەکردووە ئەوکارانە حەواڵەی دەوڵەتی سۆسیالیستی داهاتوو کراوە، کە لەهەردوو کاتەکەدا دەوڵەت چەقی سیاسەتە نەک خەڵک.
ئەم بەئەصڵ وەرگرتنەی دەوڵەت، ئەگەرچی لەڕواڵەتدا وا دەردەکەوێت کە بۆ گوشاردانانە لە ترۆپکی دەسەڵاتی بۆرژوازییەوە، بەڵام بەکردەوە دەوڵەتی بۆرژوازی بەهێزتر کردووە، یەکێک لە دەرکەوتەکانی کۆمۆنیزم لاوازکردنی رۆڵی دەوڵەت و بەهیزکردنی رۆڵی خەڵک ( گەل) و هەرەوەزکاری و کاری کۆمەڵی و هاریکارییە، دەبێت دەستی دەوڵەت بەسەر کۆمەڵگادا کورت بکرێتەوەو پشت بە جوڵانەوەکان و کردەی خەڵک ببەسترێت و کەمترین چاوەڕوانی لە دەوڵەتی بۆرژوازی هەبێت، رۆڵی سەرەکی دەوڵەتی بۆرژوازی رێکخستن و پاراستنی بەرژەوەندی و دەسەڵاتی سەرمایەدارییە، ئێمە ئەبێت دژی ئەمە بین و هیچکات و بۆ هیچ مەبەستێک نابێت دەوڵەتگەرا بین. سۆسیالیزم دەبێت به ئاقاری هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تداری هەنگاو بنێ به‌رەو خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری و ده‌سه‌ڵاتی خەڵک.
خۆبەڕێوەبەری فۆرمی گونجاوی بەڕێوەبردنی سیاسی سۆسیالیستیە، دەبێت جێخستنی بەدیلی کۆمۆنیستی لەسەر دەوڵەتی ئایندە رانەگیرێت و بۆ تێپەڕکردنی سەرمایەداری پێویستە کارەکان و تەنانەت خودی سیاسەتیش هەنگاو بەهەنگاو لەدەستی بژاردەی سیاسی بۆرژوازی دەربهێنرین و بدرێنەوە دەست خەڵک و کۆمەڵگا. سۆسیالیزم شێوەیەکە لە ژیان و هەرئێستا قابیلی جێبەجێبوونە، مەسەلەیەک نیە دوا بخرێ بۆ دوای وەرگرتنی دەسەڵاتی سیاسی و دامەزراندنی دەوڵەتی داهاتوو. سەرمایەداری خۆی وا سەرکەوت، هێشتا پاشاو دەرەبەگ و میرەکان لە ئەوروپا لەسەر کار بوون کە وردەوردە لەلایەن بازرگانەکان و سەرمایەدارەکانەوە ژێر پێیان خاڵی کراو بەکردەوە ئەوان کۆمەڵگایان بەڕێوەدەبردو تادەهات رۆڵی دەوڵەت و دەسەڵاتی پاشا و میرەکان فۆرماڵی تر دەبوو، ئەمە بۆ سۆسیالیزمیش راستە، دەبێت دەوڵەتی سەرمایەداری بنکۆڵ بکرێت و ژێرپێی خاڵی بکرێت و هەوڵی رێکخستنەوەی کۆمەڵگا لەدەرەوەی ئەو بدرێت، لەهەرکوێ ئیمکانی هەیە، دراوسێ و هاوماڵی سەرمایەداری دروست بکرێت.
سەرمایەداری هەرچەند ئاڵوگۆڕی تێدا بکرێت نابێت بەسۆسیالیزم و سۆسیالیزم قۆناغی باڵاتری سەرمایەداری نیە، هەتا سەرمایەداری زیاتر پێشبکەوێت ناعەدالەتی و جیاوازی چینایەتی قوڵتر دەبنەوەو مەترسیەکان لەسەر ژیان و ژینگە زۆرتر دەبن و بەبەردەوامی سەرمایەداری بژاردەی خراپتر دەخاتە بەردەم کۆمەڵگا. بۆیە دەرچوون لەم سیستەمە چینایەتیە لەسەر ئاستی تاک و گروپ و هەروەها لەسەر ئاستی کۆمەڵایەتی دەبێت ببرێتە پێشەوە و ئەوەش پێویستی بە رێکخستن و هێزی بەرفراوان هەیە، کە رێکخستنی بزووتنەوەکانی بەرەنگارییە.
فۆرمه‌کانی به‌ره‌نگاری
به‌درێژایی ته‌مه‌نی کۆمه‌ڵگای چینایه‌تی هەمیشە شێوەیەک لە بەرەنگاری لە ئارادا بووە، له‌م راستایه‌دا سەرمایەداریٍ هەر لەسەرەتای سەرهەڵدانیەوە رووبەڕووی رەتکردنەوەی توند بۆتەوە، هەم لەناو کرێکارانی ئەورووپا کە ژینگەو لانکەی سەرهەڵدانی سەرمایەدارییە و هەم لەوسەرزەمینانەی بۆ دابینکردنی هێزی کاری خۆڕایی و کەرەسەی خاوو مادە گرانبەهاکان داگیریان کردووە، به‌تایبه‌تی له ئه‌فه‌ریقاو ئه‌مریکای باشورو رۆژهه‌ڵات، بەرەنگارییەکی هەمەلایەنه‌و سەروماڵی هەبووە، له‌جه‌رگه‌ی ئه‌و رووبه‌ڕووبوونه‌وانه‌و نه‌به‌ردییه‌کانیدا دانیشتوانی رەسەنی ئەو ناوچانە چ بەهۆی کوشتارو چ بەهۆی کاری قورسەوە لەهەندێ شوێن بەتەواوی لەناوبراون و بۆ سەرکوتی بەرەنگاری ئەوان سەرمایەداری شارستانیەتەکەشیانی بەسەریەکدا رووخاندووە، که بەشێک لەو شارستانیەتە شێوەژیانی بەرایی و کۆمۆنەیی بووە.
ئەو بەرەنگاری و رەتکردنەوەیە لەهەندێ بڕگەدا ئه‌وه‌نده بەهێز بووە که گه‌یشتۆته ئاستی شۆڕش و له‌و مێژووەدا چه‌ندین هەوڵ هەیه بۆ دامەزراندنی شارستانیه‌تێکی ناچینایەتی. لەو رووەوە ئەگەر کۆمەڵگا لەسەر ئاستی جیهان باجی قورسی چاوچنۆکی و شەڕەنگێزی و قازانجپەرستی و بەربەرییەتی سەرمایەداری ئەورووپای داوە، ئەوا بێشک کرێکاران و بەشمەینەتان و ستەملێکراوانی جیهانیش قەرزارباری خەبات و شۆڕش و بەرخۆدانی کرێکاران و کۆمۆنیست و سۆسیالیستەکانی ئەوروپان، کە لەهەندێ بڕگەو بواردا نینۆکی سەرمایەدارییان قرتاندووەو ناچار بە هەمووارکردنیان کردووە، بەجۆرێک کە تا ئێستاش لەهەموو گۆشەوکەناری جیهانەوە خەڵک لەدەست سەرمایەداران و دەسەڵاتی بۆژوازی خۆجێیی بۆ سەرزەمینی ئەوان رادەکات و داوای پەنابەری دەکات.
بەرەنگاری هێزی گۆڕینە، ماتەوزەی شۆڕشە، موقاوەمەتە لەبەرامبەر ستەم، یاخی بوونە لە چەوسانەوە، رەتکردنەوەی سیستەم و دەرچوونە لێی، خەوبینینە بەعەدالەت و ئازادییەوە، بەرگری لەخۆکردن و خەبات و تێکۆشانە، لە هەموو سەردەمەکاندا هەوێنی ئاڵوگۆڕەکان بووەو ئەگەر بمانەوێت کۆمەڵگای چینایەتی سەرمایەداری بگۆڕین و لەدوای خۆمانەوە جێی بێڵین و کۆمەڵگای کۆمۆنیستی نوێ دەستپێبکەین، پێویستە بزووتنەوەیەکی شۆڕشگێڕی بەرەنگاری سەر رێ بخرێت، بەرەنگاری روحی کۆمۆنیزمە، بۆیە پێویستە بەرەنگاری بەشە جۆراوجۆرەکانی کۆمەڵگە لە فۆرمی گونجاوی خۆیاندا رێکبخرێن و ئاراستەی خۆیان وەرگرن، بۆ نمونە:
کرێکارانی بەرەنگار، کە بەهرەکێشی لەهێزی کاریان دەکرێت و دەچەوسێنەوەو بۆ ئەوەی کاربکەن دەبێت بەشێک لەکاری خۆڕایی پێشکەش بە خاوەنکار بکەن، ئەم بەشە لەکۆمەڵ تەنها وەک ئامرازی کار تەماشا دەکرێن و بەتایبەتی لەعێراق و کوردستان لەدەستورو یاسادا دان بەبوونیشیاندا نەنراوە.
ژنانی بەرەنگار، ستەملێکراو، ناڕازی لە پلەدوویی و دەسەڵاتی پیاوسالاری، بێزار لە هەڵاواردن و جیاکاری، بە ئاسۆ و ئایدیا و پەروەردەی بەرەنگاریەوە، بەخێرایی دەگۆڕێن بۆ سومبولی خەبات و تێکۆشان، نمونەی ئەم پێشکەوتن و هێز لەخۆنیشاندانە لە خۆپیشاندانەکان و سەرهەڵدانەکانی ئەم چەند ساڵەی دوایی وڵاتانی ناوچەکەو بەرخۆدانی ژنانی رۆژئاڤا بەئاسانی بەدیدەکرێت.
لاوانی بەرەنگار، کە خاوەنی ئینێرژی زۆرن و سیستەم خستوونیەتە پەراوێزەوە، فەرامۆشکراون، بەبیانووی جۆراوجۆرەوە دەبێزرێن و دەشکێنرێنەوە، زۆرترین رێژەی بێکاری لەناو ئەواندایە، لەسەروەت و سامانی کۆمەڵ بێبەشترینن، لەبەڕێوەبردنی کۆمەڵگادا بەرتەسکترین پانتاییان هەیە، بەڵام لەبزووتنەوەی بەرەنگاریدا تین و توانایان دەتەقێتەوەو موعجیزە پێکدێنێت.
بێکارانی بەرەنگار، کەهیچ نیە لەدەستی بدەن، زیاتر لەهەر بەشێکی تر دەتوانن هەڵگری توخمی بەرەنگاری بن و هیچ بەرژەوەندییەکایان لە مانەوەی سەرمایەداریدا نیە، بێکاران، کەپێشتر وەکو هێزی یەدەگی سەرمایەداری پێناسەدەکران بۆ کەمکردنەوەی هەقدەست و کرێی کرێکارانی لەسەرکارو گوێڕایەڵییان بۆ خاوەنکار، بەڵام ئەمڕۆ بوون بە مەترسی بۆ سەرمایەداری و زرینەی ماتریالی شۆڕشەکان و زەخیرەی ئەو رووبەڕووبوونەوانەی ئارامییان لە سەرمایەداری سەندووە بێکارانن، "بزووتنەوەی بێکاران" لە کوردستان، لە سەرەتای نەوەدەکانی سەدەی رابردوو، خۆی نمونەیەکی زیندووە لەم بارەیەوە.
وە بەرەنگاری بۆ چارەسەری کێشەی نەتەوەیی و تەنانەت رێکخستنی بەرەنگاری کەمینە ئاینیە ستەم لێکراوەکان، کە سیستەم وەکوپێویست جێگایان ناکاتەوە لەخۆیداو لەچوارچێوەی کۆمەڵێک بەرژەوەندیدا جێگەوپێگەی پلەدووی پێبەخشیون،خه‌بات دژی ئه‌م سته‌مکارییانه‌و خه‌ونی کۆتایی پێهێنانی ئه‌گه‌ر ببته هه‌وێنی لێدان له سیسته‌می چه‌وساندنه‌وه کۆمه‌کی گه‌وره ده‌کات به‌بزووتنه‌وه‌ی به‌ره‌نگاری، به‌ڵام ئه‌گه‌ر بکرێت به نه‌رده‌وانێک بۆ دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی بۆرژوازی، ته‌نها گۆڕانکاری فۆرماڵی پێکدێنێ و ده‌رده گه‌وره‌که‌ی سته‌ملێکراوان ده‌رمان ناکات.
لەپرۆسەی خەبات و بەرەنگاریدا هیچ بەشێک رابەری ئەوانی تر نیە، لەوانەیە لەسەردەمە جیاوازەکاندا بەشێک تا بەشێکی تر زەمینەو ئامادەیی بەرەنگاری زیاتریان تێدابێت، بەڵام بەرەنگاران هەموویان رابەری بەرەنگارین، هەربەشە لە بواری خۆی، بەرترکردنی بەشێک بەسەر بەشەکانی تردا خۆی جۆرێکە لەچینگەرایی و لەژێر کاریگەری پلەبەندی چینایەتی دایە.
پەرەپێدانی ناڕەزایەتی چینە چەوساوەکان و خەڵکی ستەملێکراو لەدژی سیستەمی سەرمایەداری و تێکۆشان لەپێناو کۆمەڵگایەکی نوێی بێ ستەم و چەوسانەوە، ئازاد و دوور لە دابەشبوونی چینایەتی، رێگای دروستی رووبەڕوو بوونەوەو بەرەنگاربوونەوەی ئەو سیستەمەیە، هەر ئێستا ژمارەیەکی زۆری مرۆڤە چەوساوە و ستەملێکراوەکان، بە شێوە ژیانی سەرمایەداری رازی نین و رەتی دەکەنەوەو شێوە ژیانێکی ناچینایەتی دەخوازن، جا ئەمە بەئاشکرا بێت یان بەنەهێنی، بەهێزبێت یان لاواز، ئەم بەرەنگارییە هاوکات لەگەڵ هەوڵدان بۆ کەمکردنەوەی ئەو جیاوازی و ستەمکاری و چەوسانەوەیە (چاکسازی و هەموارکردن) دەبێت بۆ بەدیهێنانی فۆرمێکی جێگرەوە بێت بۆ ژیانکردن، فۆرمی هاوژیانی و هاوبەشی و هەرەوەزی (کۆمۆنیزم) کە جێگای فۆرمی چینایەتی و پلەبەندی ئابووری و سیاسی بگرێتەوە.
هەموو ستەمکارییەکی سیستەمی سەرمایەداری لەبەرامبەردا دەبێ ببێت بە هەوێنی بەرەنگاری، پۆتانشیۆڵی شۆڕشی سۆسیالیستی دەبێت هەموو ئەو بەرەنگاریانە بێت. هەڵبەت قسەکە ئەوە نیە لەبەرامبەر چەوساندنەوەی کرێکاران ببیت بە کرێکارگەراو لەبەرامبەر ستەمکاری ژنان ببیت بە فیمینیست و لەبەرامبەر بە ستەمی نەتەوایەتی ببیت بە ناسیونالیست و لەبەرامبەر ستەمی مەزهەبی ببیت بە ئایینی، بەڵکو مەسەلە ئەوەیە ئەوانەی بەدەست ئەو ستەمکارییانەوە دەناڵێنن ژیانی هاوبەشی و پێکەوە ژیان و سۆسیالیزم بەرێگای سەرەکی لابردنی ستەمی سەرخۆیان بزانن و ببن بە بەشێک لە پۆتاشیۆڵی خەبات لەپێناوی تێپەڕکردنی سیستەمی چینایەتی سەرمایەداری، کە سەرچاوەی ئەو ستەمکارییانەیە.
بۆ ئەوەی بگەین بە شارستانیەتێکی نوێ و کۆمەڵگایەکی ئازاد و هاوبەش و یەکسان، بێ دەوڵەت و بێ چین و چەوسانەوەو ستەمکاری، یەکەمین هەنگاو کۆمەڵسازیەکی نوێی ناچینایەتیە لەسەر بنەمای پرەنسیبەکانی پێکەوەژیانی ئازادانەو هەرەوەزکاری و خۆبەخشی و هاوبەشێتی، یانی درووستکردنی کۆمەڵگا کۆمۆنیستیەکان یان کۆمۆنەییەکانە، لەڕێگەی ئەم کۆمەڵسازیە نوێیەوە کۆمەڵگا سەرو بن دەگۆڕێت. ڕێکخستنی گشتی - ئاسۆیی کۆمەڵگا لەدەوری خواست و پێداویستیەکانی ژیان دەبێت بە جێگرەوەی ڕێکخستنی شاوڵی کۆمەڵگا لە دەوری قازانجی که‌مینه و دەوڵەت و دامودەزگاو بونیادە هەرەمیەکانی.
لەم ڕێکخستنە نوێیەدا، چی تر دەسەڵاتی سیاسی پێکهاتێکی جیا و سەربەخۆ نیە لە کۆمەڵگاو لەسەرووی کۆمەڵگاوە فەرمان دەرناکات، بەڵکو بەشێکە لە خۆڕێکخستنی کۆمەڵگا. مرۆڤەکان کە پێکەوە هەڵگری رۆحی بەرەنگاری بوون، پێکەوەش دەتوانن ببن بە بەردی بناغەی دامەزراندنی ژیانێکی هاوبەش و سۆشیالیستی نوێ. هەڵبەت کرێکاران، بێکاران، ژنان، لاوان، نەتەوە ژێردەستەکان و چەساوەکان و ستەملێکراوان، کە ئێستا کەرەسە و ماتەریالی سەرەکی بەرەنگارین و دەتوانن رۆحی بەرەنگاری لەخۆیان نیشان بدەن، دامەزراندنی کۆمەڵگای نوێشیان لەتوانادایە، کە سەرەتا لە بەرانبەرکێ لەگەڵ کۆمەڵگای دەوڵەتداری و موڵکداریدا دەست پێدەکات و دواتر دەبێ جێگرەوەی.
* ئه‌م بابه‌ته، کورتکراوەی بابەتێکی درێژترە کە بەمەبەستی دووبارە بڵاوکردنەوە هەندێ بەشی لێ لابراوە.
* ساڵی ١٤٩٨ بەریتانیا بە باشوری ئەفەریقادا گەیشتە هندستان و زەریای هندی و ئەوەش گورزێک بوو لە بازرگانی لەرێگای دەریای سپی کە بەدەست عەرەبە ئیسلامەکانەوە بوو.
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی