چۆن توركیا روو لە ساختەچێتی دەكات؟

19/01/2020

لوقمان غەفوور

ئەردۆگان لە برۆكسل و واشنگتۆن رووبەرووی تەوژمی سەرزەنشتكردن بۆوە لەسەر ئەوەی كە تارادەیەكی زۆر دابڕِاوە لە خۆرئاوا و نزیكبۆتەوە لە روسیا.

سەركردەیەكی دینی- ناسیونالیستی كە بەپێچەوانەی تێڕوانینی كەمال ئەتاتورك كە بە دامەزرێنەری كۆماری توركیای سكۆلار دادەنرێت، كاتێك توركیای لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە بەرەو ئەوروپا كێش كرد و كردییە ناو پەیمانی ناتۆوە و ئەوانەشی دوای كەمال ئەتاتورك هەمیشە لەهەوڵدا بوون توركیا بەرنە ناو یەكێتی ئەوروپاوە.

كەچی بە پێچەوانەوە لەماوەی یەك ساڵی رابردوودا، رەجەب تەیب ئەردۆگان سەرۆكی توركیا، ئەم كردەوە ئابڕووبەرانەی كردووە و دەیەوێت وڵاتەكەی داببرێت لە ئەوروپا:

*هێرشێكی سەربازی تاك لایەنەی كردە سەر هێزە كوردییەكانی خۆرئاوا لە خۆرئاوای باكوری سوریا كە هێزێكی هاوپەیمانی ئەوروپاو ئەمریكا بوون بۆ رووبەروبوونەوەی داعش.

*بەو سێ ملیۆن ئاوارە سورییە هەڕەشەی لە ئەوروپا كرد ئەگەر یەكێتی ئەوروپا رێگە نەدات پلانی نیشتەجێكردنی ئاوارەكان لەو ناوچەیەی داگیری كردووە جێبەجێ بكات.

*بەوردی دەستیكردووە بە كنەو پشكنینی گازی سروشتی لەكەنار دەریاكانی قوبرس كە بە كەشتییە دەریاییە جەنگییەكانی توركیا پاسەوانی دەكات.

*دژایەتی دەربڕی بەرامبەر كەشتییە پشكنێرەكانی ئیسرائیل لە كەنار دەریاكانی قوبرس و وایلێكردن كە ناوچەكە جێهێڵن.

*وەك چالێنجێكی ئەوروپا و ئەمریكا، دەستی گەیاند بە مووشەكی بەرگری ئاسمانی ئێس 400ی روسیا، كە وای لە ئەمریكا كرد فرۆشتنی فرۆكەی جەنگی ئێف 35 لەسەری دابخات.

*هەرەشەی بەكارهێنانی ڤیتۆ كرد دژی پلانی سیستمی بەرگری لە وڵاتانی بەلتیك و پۆلەندا، بەشێوەیەك ئەگەر دەوڵەتانی ناتۆ دانبەوەدا نەنێن كە هێزەكانی سوریای دیموكرات لە خۆرئاوای كوردستان هێزێكی تیرۆریستییە پێش چوونی بۆ لوتكەی ناتۆ لە لەندەن لە مانگی دیسێمبەری 2019.

*ناردنی چەك بۆ لیبیا وەك شكاندنی ئابلوقەی سەپێنراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و ناردنی هێز بۆ پاڵپشتی حكومەتی گەمارۆدراوی لیبیا.

*لەرێگەی سنورێكی دەریایی نوێ لە خۆرهەڵاتی دەریای ناوەڕاستەوە لەگەڵ لیبیا رێكەوت وەك ئەوەی قوبرس و یۆنان بە موڵكی خۆی بزانێت.

هەندێك لە دیپلۆماتەكانی توركیا ترسیان لەوە هەیە كە ئەردۆگان بێتە دەرەوە لەنێو سەركردەكانی ناتۆ تا سەرگرتەی (سەرنجی) گەلەكەی راكێشێت وەك سەركردەیەكی نەتەوەی وەك ئەوەی كە فەرەنسا ساڵی 1966 لەژێر سەركردایەتی جەنەرال چارلس دیگۆل كردی بە هێنانەدەرەوەی فەرەنسا لە ناتۆ. و ئەگەری كردنە دەرەوەی هێزەكانی ئەوروپا لە خاكی توركیا، كە ناتۆ سەكۆیەكی هێزی پیادە و بنكەیەكی ئاگاداركردنەوەی هەیە بۆ فرۆكە و چاودێری و كۆنترۆڵكردن لە توركیا.

دوای فشاری كۆنگرێس لەسەر سەرۆك دۆناڵد ترەمپ بۆ سزادانی توركیا لەپای كڕینی كەلوپەلی سەربازی روسی. واشنگتۆن بەدەستوبردانە بیری لە ئەڵتەرناتیڤی توركیا كردەوە، گەشەی بە پەیوەندییەكانی دا لەگەڵ یۆنان. بەپێی رێككەوتنی هاوبەشی بەرگری لەمانگی ئۆكتۆبەری 2019.. ئەمریكا سێ بنكەی ستراتیژی زەمینی سەربازی لە یۆنان چنگكەوت، شانبەشانی بنكەیەكی دەریایی پێشكەوتوو لە كەنداوی سوۆدا لە دورگەی كریت، ئەگەر كاتێك دەركەوت كە توركیا رێگەی نەدا بەبەكارهێنانی بنكەی ئنچیرلیك لە باكوری توركیا ئەوا ئەم بنكانە دەستكراوە دەبن. 

هەندێك دیپلۆماتی تری ئەوروپی و ئەمریكی پێیانوایە، نەخێر، ئەردۆگان توركیا ئەهێڵێتەوە لە ناتۆ بەڵام وەك ئەسپی تروادە لە پێویستی خۆی زیاتر هەڵسوكەوت دەكات. و تەنیا رێگری دروستدەكات لە بڕیارە دەستەجەمعییەكان كە دەدرێن. سەرەرای هەوڵەكانی ئەیدات بۆ پلانی فشارەكانی كشانی خۆی بۆ دەریای بەلتیك وەك بارمتەیەك كە ئەنقەرە لەزۆربەی كات كێشەی هەبووە لەگەڵ ناتۆ دەربارەی كێشمەكێشمەكانی لەبواری ئاسمانی و دەریای لەگەڵ یونان.

روسیا بەشێكی گەورەیە لەم هاندانەی توركیا، مارك بیرینی، باڵیۆزی یەكێتی ئەوروپا لە توركیا دەڵێت:"كرملین بەئاشكرا وەك هێزێكی لەكارخەر توركیا بەكاردەهێنێت بۆ دابەشكردنی ناتۆ لەناوخۆیدا".

هەندێك لە دیپلۆمات و شیكەرەوە سەربازییەكان بە نائارامییەوە لە ئەردۆگان ئەڕوانن كە گێچەلێكی چەكداری بكات بە یۆنان یاخود دوژمنە هەمیشەییەكەی كە فەرەنسایە لە لەبواری ئاسمانی یان دەریایی بۆ حەشوەدانی پاڵپشتی نەتەوەپەرستی لە ناوخۆ.

هێزی دەریاوانی فەرەنسا بەبەردەوامی گەڕانی لەخۆرهەڵاتی دەریایی ناوەڕاستدا هەیە لە كەناراوەكانی سوریا و لوبنان، كە وەك بەرژەوەندییەكی مێژووی خولیایی بووە. فەرەنسا و ئیتالیا كەشتی سەربازییان ناردە كەنار دەریاكانی قوبرس بەم دواییە، لەگەڵ سەردانیكردنی بەنداوی لارانكا-ی قوبرس، بۆ پاڵپشتی ئازادی هێزی دەریایی لە زۆنی ئابووری تایبەت بە قوبرس، كە لەوێدا كۆمپانیا نەوتییەكانی فەرەنسا و ئیتالیا رێگەی كاری پشكنینیان پێدراوە.
ئەوەش كە گرژییەكانی نێوان ئەردۆگان و ئیمانۆیل ماكرۆن-ی سەرۆكی فەرەنسای زیاتر كرد، رەخنەی زیاتر بوو لە داگیركردنی باكوری خۆرهەڵاتی سوریا لەلایەن توركیاوە و ناردنی هێزی دەریایی لەوانە یەكەم كەشتی فرۆكە هەڵگری كۆپتەر و ژێردەریایی هێرشبەر لەساڵی رابردوو، كە توانای ئەشكێت بەسەر پەكخستنی وزە لە تەواوی ناوچەی دەریای سپی ناوەڕاست.

بەرەچاوكردنی پێگەی ئەردۆگان كە لە ناوخۆدا لاوازە بەهۆی ئینشقاقی گەورەی حزبی دادو گەشەپێدان (ئاكپارتی) و كۆتایییەكی ناخۆش لە داروخانی لەسەرخۆی ئەو گەشە ئابوورییە درێژخایەنەی رابردووی توركیا، وای لەسەرۆكایەتییەكەی كردووە كە بەشێوەیەكی زیادەڕۆ خۆی بە نمایش و بەلاغی سەربازییەوە دەرخات.

كاتێك كە لە دیسێمبەری 2019، لە لوتكەی ناتۆ- بەریتانیا-ش بە دەستی بەتاڵ گەڕایەوە، سەركێشی زیاتری كرد و دوو شەڕگەی بۆ خۆی كردەوە: ناردنی هێزی سەربازی بۆ لیبیا تا شەڕ لەگەڵ بەرهەڵستكارانی لیبیا بكات كە پاڵپشتیدەكرێن لەلایەن میسر و ئیماراتی عەرەبی و روسیا، بەرشوبڵاوكردنەوەی فرۆكەی بێ فرۆكەوان لە باكوری قوبرس بۆ پاڵپشتیكردنی چالاكی كنەو پشنینی گازی سروشتی كە یەكێتی ئەوروپا بە نایاسایی لە قەڵەمدا. لە 26ی دیسێمبەری 2019 ئەردۆگان وتی لە جێنیورەی پەرلەمان دەنگدەدات لەسەر ناردنی هێزی سەربازی بۆ لیبیا لەسەر داوای تەرابلس و لەئەنجامدا ئەوەشی كرد كە ویستی.

لە تێڕوانینی ئەنكەرەوە، هەموو ئەم رێوشوێنانە بریتین لە كاردانەوەی مەشروع بۆ رەتدانەوەی هاوپەیمانە ئەوروپییەكانی بەتایبەتی، ئەنكەرە پێیوایە پێویستە دانبەوەدا بنێن ترس هەیە لەسەر وڵاتەكەی لەلایەن كوردەكانی سوریای هاوپەیمانی پەكەكەوە.
"ئێمە گومانمان لە ماددەی پێنج-ی ناتۆ نییە" گلونور ئایبێت گەورە راوێژكاری ئەردۆگان لە كۆنگرەی ئاسایش لە لەندەن (سەرەتای دیسێمبەر) وەهای وت. كە بڕگەیەكە ئاماژە بە بەرگری هاوبەشی ناتۆ ئەدات لەنێو ئەندامەكانیدا. وتیشی:"بەپێچەوانەوەی ئەمەوە، ناتۆ قازانجێتی گەر مەبەستی بێت دانبەو ترسەدا بنێت كە لەسەر توركیایە".

هەروەها ئەنكەرە توڕەیە لە پاڵپشتی میسر و ئیسرائیل و یۆنان و قوبرس بۆ دەستەبەركردنی گازی سروشتی دەریای ناوەڕاست لەكاتێكدا ئەمریكا و ئەوروپا ئەم دەرگایە بەڕووی توركیا دادەخات. هەربۆیە ئایبێت پێیوایە پەیوەندی مۆسكۆ و ئەنكەرە یاریكردنێكی هەڵبەزودابەزە و دەشڵێت:"تا ئاستێكی زۆر پەیوەندییەكی پراگماتیكییە، پەیوەندییەكەی پارچەپارچەو وردوخاشە (كەمپەرمێنتمەلایز) كە دەشێت هاوكاری یەكتربین و دەشێت دەستبەرداری یەكتربین و لەدەرگایەكی ترەوە دژایەتی یەكتر بكەین".

هێلێ سەرەكی توركیا دەستگیربوونی سیستمی مووشەكی بەرگری روسی جۆری ئێس 400 بوو دوای ئەوەی كە ئەمریكا رەتیكردەوە مووشەكی پاتریۆت-ی پێبفرۆشێت و هەروەها هەموو دەوڵەتانی ئەوروپاش ئامادەنەبوون سیستمێكی تەكنۆلۆژیای پێشكەوتووی مووشەكی بەرگری پێشكەش بكەن. بەرپرسانی ئەوروپا دەڵێن ئێس 400 نەك بەتەواوی تەنیا پێچەوانەی سیستمی ئاسمانی پەیمانی ناتۆیە بەڵكو راداری پێشكەتووی سیستمەكە وادەكات كە رووسەكان بتوانن بەكاریبهێنن بۆ سیخوڕیكردن بەسەر هێزی ئاسمانی خۆرئاواوە لە تەواوی ناوچەكە.

هەرچەندە ئالییەتێك نییە بۆ دەركردنی یەكێك لەئەندامانی ناتۆ لەكاتی هەڵەكردندا، هەروەك چۆن پێشتریش چاوپۆشی كراوە لە گرژییە سەربازییەكانی نێوان توركیا و یۆنان. بەڵام دیپلۆماتەكانی خۆرئاوا پێیانوایە پێویستە رێگەیەكی پراگماتیكی بدۆزرێتەوە بۆ زاڵبوون بەسەر ئەنقەرە ئەگەر نەتوانرا قەناعەتی پێ بكرێت بە نەكڕینی سیستمی ئاسمانی روسی.

لە مەیدانی سیاسیدا، یەكێتی ئەوروپا لەرووی تیۆرییەوە دەتوانێت بێتەدەروەی لە گفتۆگۆكانی لەگەڵ توركیا كە هیچ راڤەكردنێكی پێ نییە بۆ ئەو دوژمنایەتییەی ئەردۆگان هەیەتی لەسەر ئازادی دادگا و ئازادی میدیا و مافی مەدەنی لەدوای كودەتا سەربازییە سەرنەكەوتووەكەی 2016ەوە. لەكاتێكدا دەشێت ئەمە رسك بێت بۆ ئەوروپا دەربارەی كردنەوەی دەرگای ئەو لێشاوی پەنابەرەی كە هەمیشە هەڕەشەی پێدەكات كە دواتر زیان بەئابوری هەردوولا دەگەیەنێت. بەتایبەتی وڵاتێكی وەك ئەڵمانیا كە هەمیشە دژی ئەو بۆچوونەیە.

كەواتە هەموو ئەوروپا چاوەڕێی ئەوەن خەڵكی توركیا لەرێگەی هەڵبژاردنەوە پاشەكشێ بە ئاكپارتی و خەونی ئەردۆگان بكەن كە خەونی سیاسی لە دوو دەیەی رابردووی ئاكپارتی، بەو جۆرە نەبینراوە لە دوای دروستبوونی كۆماری توركیاوە كە ساڵی 2023 یادی سەد ساڵەیەتی.

لوقمان غەفوور

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی