قەوارە و رژێمی حوكمڕانی و حكومەتی هەرێمی كوردستان
بۆ داڕشتنی چوارچێوەی تیۆری بۆ بابەتەكە لە زانستی سیاسیدا دەگەڕێمەوە بۆ پرۆفیسۆر (پاتریك ئۆنێڵ، Patrick H. O'Neil) نووسەری كتێبی (بنچینەكانی سیاسەتی بەراووردكاریی، Essentials of Comparative Politics) كە جیاوازیەكی گرنگ دەكات لە نێوان سێ چەمكی (دەوڵەت، رژێم، حكومەت)دا، بەم شێوەی خوارەوە:
یەكەم: (دەوڵەت، State): دەوڵەت قەوارەیەكی یاسایی و سیاسییە، دەزگا‌یەكە مافی قۆرخكردنی بەكارهێنانی هێزی هەیە لەسەر هەرێمێكی جوگرافی دیاریكراو، واتە خاوەن سەروەرییە. دەوڵەت دابینكەری ئاسایش و جێبەجێكاری یاساكان و پارێزەری مافەكان و یەكلاكەرەوەی ناكۆكیەكانە لە كۆمەڵگادا لە رێگەی دامەزراوەكانی سوپاو پۆلیس و دادگاو باج و چاودێری كۆمەڵایەتیەوە. واتە دەوڵەت دامەزراوەیەكی شەرعی و بەردەوام و پێویسته.
دووەم: (رژێم، Regime): كۆمەڵێك یاساو رێساو پێوەری بنەرەتیە، رژێم واتە كرۆكی پرۆسەی حوكمڕانی هەر وڵاتێك، چونكە جیاوازی پێوەرەكانی حوكمڕانی دەبێتە هۆی جیاوازی نێوان رژێمەكان، رێگەی ئاسایی بۆ زانینی جیاوازیەكان بەراووردكردنی ناوەڕۆكی دەستووری وڵاتەكانە، بەڵام زۆرجار پێوەرەكانی رژێمی حوكمڕانی لە بونیادی دامەزراوەكانی دەوڵەتدا جێگیرەو لە رێگەی پیادەكردنی سیاسەتە گشتییەكانی حكومەتەكانەوە دەردەكەوێت.
سێیەم: (حكومەت، Government): حكومەت بریتیە لە دەستەبژێرێكی سیاسی سەركردەو بەرپرس لە بەرێوەبردنی كاروباری دەوڵەت. شێوازی گەشتنی ئەم دەستەبژێرە بە دەسەڵات جیاوازە لە دیمۆكراسیەتەوە تا هێز و پاشایەتی، هەر حكومەتێك بۆ ئەوەی كارەكانی بكات بە ناچاریی رووبەرووی رژێمی حوكمڕانی دەبێتەوە، یان ئەوەیە پشتیوانی لە رێساو بنەما كارپێكراوەكان دەكات، یاخود رێگەی ریفۆرم و گۆڕانكاری دەگرێتەبەر.
لێرەدا هەوڵدەدەم ئەو پێناسە تیۆرییانە لەسەر هەرێمی كوردستان جێبەجێ بكەم و بە چەند خاڵـ‍ێك سەرنجی خۆم بخەمەڕوو:
یەكەم: بۆ روونكردنەوەی جیاوازی نێوان دەوڵەت و رژێم و حكومەت، دەتوانین بڵێین: دەوڵەت بریتیە لە فۆرمی دەرەوەی دامەزراوە یاساییەكان، رژێمی حوكمڕانی لە كەلتوری دەستەبژێر‌ی سیاسی حوكمڕاندا جێگیرە، حكومەتیش كەسە دەسەڵاتدارەكانن لەو دامەزراوانەدا، واتە ئەگەر دەوڵەت (هارد وێر)ی ئامێری كۆمپیوتەرێك بێت، ئەوا رژێمی حوكمڕانی (سۆفت وێرە)، حكومەتیش بریتیە لە كارپێكەر یان بەكارهێنەری ئەو سوفت وێرە لەسەر ئەو ئامێرە. ئەم جیاكاریە زۆر گرنگە بۆ تێگەیشتن و شیكردنەوەی ئاراستەكانی پرۆسەی سیاسی لە هەرێمی كوردستاندا.
دووەم: هەرچەندە پێناسەی دەوڵەت زیاتر عێراق دەگرێتەوە، بەڵام بۆ دۆخی هەرێمی كوردستانیش بەرێژەیی راستە بە رەچاوكردنی دۆخی هەرێم وەك بەشێك لە دەوڵەتی فیدراڵی عێراق، بۆیە كاتێك باسی قەوارەی هەرێمی كوردستان دەكرێت، واتە: بوونێكی دەستووریی، دامودەزگاو دەسەڵاتەكان، شوناسی نەتەوەیی كورد لە چوارچێوەی عێراقدا. لەم روانگەیەوە بێگومان پێویستە وەك كوردێك پشتگیریی و بەرگری لە هەرێم بكەین وەك قەوارەیەكی دەستووری و یاسایی بەردەوام كە نوێنەرایەتی گەلی كوردستان دەكات لەسەر بەشێك لە خاكی كوردستان، كە ئەنجامی بەرهەمی خەبات دەیان ساڵ و خوێنی هەزاران شەهیدە.
سێیەم: ناسنامەی رژێمی حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستاندا بریتیە لە بیروباوەڕی سەركردەو بەرنامەی سیاسی حیزبە دەسەڵاتدارەكانی هەرێم سەبارەت بە پرسە سیاسی و ئابوریەكانی هەرێم كە چەندین ساڵە لە بڕیارو سیاسەتە گشتییەكاندا بەرجەستە بووە. ئەوەی بەڕوونی دیارە ناسنامەی رژێمی حوكمڕانی لە هەرێمدا لە قەیرانێكی قوڵدایە، تا ئێستا ناسنامەیەكی نەتەوەیی راستەقینە وەك كورد بوونی نییە، لەشكرێكی نیشتمانی لە سەروو حیزبەوە لە خەیاڵ نزیكە، نە تیۆرێكی سیاسی و ئابوری ڕوون، نە پرۆژەیەك بۆ عەدالەتی كۆمەڵایەتی، نە میكانیزمێكی روون و شەفاف بۆ كۆكردنەوەی و دابەشكردنی داهاتی گشتی بوونی نییە بەتایبەت بەڕێوەبردنی كەرتی نەوت و كاری كۆمپانیاكان.
چوارەم: یەكێك لە كێشە بنەڕەتیەكانی هەرێمی كوردستان ئەوەیە كە بەهۆی لاوازیی بونیادی هەرێمەوە، سنووری نێوان قەوارەی هەرێم و رژێم و حكومەت نەماوەو هەمووی بە حیزبی و بنەماڵەیی كراوە، بێگومان هەردوو حیزبی دەسەڵاتدارو خاوەن نفوز (پارتی و یەكێتی) بە پلەی یەكەم بەرپرسن لەم تێكەڵكردن و لاوازكردنە، بەڵام رێگەی چارەسەركردنی راستەقینە ئەوەنییە قەوارەكەش بكرێتە قوربانی گەندەڵی و سیاسەتی پاوانخوازی ئەوان، مەترسی گەورەش ئەوەیە كە جیاكردنەوەی قەوارە لە پێوەرو سیاسەتە هەڵەكانی رژێم و حكومەت بۆ خەڵك ئاسان نییەو ئەوەندەش مەینەتییان چەشتووە ئامادەنین ئەم حسابات و جیاكارییە بكەن.
پێنجەم: ئەوەی كە زۆرینەی هاوڵاتیانی هەرێمی بە دەنگدەرانی حیزبە دەسەڵاتدارەكانیشەوە نیگەران كردووە، بریتیە لە ناعەدالەتی رژێمی حوكمڕانی و نا شەفافی لە كۆكردنەوەو دابەشكردنی داهاتەكاندا، حكومەتیش لە بری ئەوەی ببێتە دەزگای دابینكردنی خزمەتگوزارییەكان و دۆزینەوەی میكانیزمی عەدالەتی كۆمەڵایەتی، دەبینین وەك دەزگایەك كاریكردووە بۆ دابینكردنی پشك پشكێنەی حیزبە بەشدارەكان و قوڵكردنەوەی ئینتیمای حیزبی و ناوچەگەرێتی و بەرژەوەندی باڵ و بنەماڵەو خێزانە سیاسییە باڵادەستەكان، دوور لە رەچاوكردنی شایستەیی و لێهاتوویی. لەبەرئەوە چەند پێویستە پشتگیریی لە قەوارەی هەرێم بكرێت بە هەمان ئەندازە پێویستە رەخنەی توند ئاراستەی (نادادییەكانی رژێمی حوكمڕانی و سیاسەتی قۆرخكاری حیزبی و ناشەفافیەتی داهات و دابەشكردنی كوردستان بۆ چەندین زۆنی نفوزو نەبوونی گوتارێكی نەتەوەیی یەكگرتوو) بكرێت.
ئەنوەر محەمەد فەرەج
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی