دەسەڵاتێکی گەندەڵ دەستورێکی سەقەت بەرهەمدێنێ

05/06/2021

عارف کەریم

ڕۆژی 19/05/2021 زانکۆی کوردستان لەهەولێر کۆنفرانسێکی ڕێکخست لەژێر ناوی یەکریزیی‌و دەستوور بەهاوکاریی‌و بەشداری هەرسێ سەرۆکایەتییەکە (هەرێم‌و پەرلەمان‌و ئەنجومەنی وەزیران) هەروەها نوێنەرانی پارتی‌و یەکێتی‌و گۆران‌و کۆمەڵ‌و یەکگرتوو، ژمارەیەکی بەرچاو لەخەڵکی جۆراوجۆر بانگهێشتکرابوون بۆ ئەم کۆنفرانسە بۆ قسەکردن‌و ڕادەربڕین لەسەر پرسی دەستوور.

بێگومان ئەوانەی لەم کۆنفرانسەدا ئامادەبوون ئەوانەبوون کە بەدڵی پارتی بوون‌و کارەکانیش زیاتی بەسەرپەرشتی‌و چاودێری پارتی بەرێوەدەچوو ئەگەرنا زانکۆی کوردستان ئەو توانایەی نییە لەهەموو شوێنێکی کوردستانەوە خەڵك کۆبکاتەوەو لەفیلتەریان بدات‌و بانگهێشتیان بکات بۆ هەولێر، بەکورتی‌و بەکوردی بەشداربووەکان جێی ڕەزامەندی پارتی بوون، ئەوانەبوون کە نیشانەی پرسیاریان لەسەر نەبوو.

لەم وتارە کورتەدا دەمەوێ بڵێم دەستوور چییەو بۆچی؟ کامەیە ئەو دەستوورەی پێویستە گەلەکەمان هەیبێ؟ دەبێ کێ دەستوورێک بۆ هەرێمی کوردستان بنووسێتەوە؟ دەستوور گرێبەستێکی کۆمەڵایەتیە لەنێوان دەسەڵات‌و خەڵکدا، دەسەڵات بەمانای ئەوانەی دەوڵەتداری‌و حوکمڕانی دەکەن، خەڵکیش بەمانای حوکمکراوەکان لەهاوڵاتی‌و تاکەکانی کۆمەڵ .

دەستوور لوتکەی یاسایە شێوەی حوکمی وڵات پێناسەو دەستنیشاندەکات، پاشایەتی-کۆماری یان ئیسلامی بێت، هەروەها ئەو بنەمایانە دیاریدەکات کە دەوڵەتی لەسەر دادەمەزرێ، سێ دەسەڵاتەکەی (یاسادانان، جێبەجێکردن، دادوەری) دەستنیشاندەکات لەگەڵ ئەرکەکانیان‌و جۆری پەیوەندییان بەیەکەوە .

دەستوور کەبەردی بیناخەی دەوڵەتە چارەسەری کێشە سیاسی‌و نەتەوەیی‌و مەزهەبییەکان دەکات لەڕێگای گواستنەوەی دەسەڵات بۆ نوێنەرانی گەل هەروەها ماف‌و ئەرکەکانی تاک لەکۆمەڵدا دیاریدەکات لەناو ئەوانەدا ئازادیە دیموکراتەکان‌و مافی مرۆڤ، کەوابوو دەستوور سەنەدێکە پەیوەندییەکانی تاک‌و دەسەڵاتداران دیاری‌و دابیندەکات‌و پێکەوە دەیانبەستێتەوە، وڵات یان هەرێمی بێ دەستوور وەکو ئەو موڵک‌و ماڵە وایە کە تاپۆی نییەو بێخاوەنە، وەکوو ئەو حزب‌و ڕێکخراوە وایە کە بەبێ بەرنامە ملدەنێ‌و نازانێ لەپێناوی چیدا کاردەکات‌و تێدەکۆشێ .

ئەو دەستوورەی پێویستە هەرێمی کوردستان هەیبێ ئەوەیە کە دەستووری عێراق لەمادە 116دا ڕێگای پێداوە بەومەرجەی گونجاوبێ‌و ناکۆک نەبێ لەگەڵ دەستووری عێراقدا.

لەم 30 ساڵەدا دەسەڵاتی سیاسی لەکوردستان دووجار هەوڵی ئامادەکردنی ڕەشنووسێکی داوە بۆ نووسینەوەی دەستوور، ساڵەکانی 2009و 2014، بەڵام هەردووجارەکە سەرینەگرت‌ووەکوو خۆی مایەوە. دەسەڵاتی سیاسی لەکوردستاندا بیر لەنوسینەوەی دەستوورێکی تۆکمەو بێکەموکوڕی ناکاتەوە کە نوێنەرانی خەڵک بەردی بیناخەی بۆدابنێن‌و دایڕێژن، ئەوان دەستوورێکیان دەوێ بەئارەزووی خۆیان بێت‌و هەرکاتێک ویستیان یاری پێبکەن‌و دەستکاریبکەن‌و تێکوپێکی بدەن وەکو چۆن یاری بەهەرسێ دەسەڵاتەکەی هەرێم (پەرلەمان‌و ئەنجومەنی وەزیران‌و دادوەری) دەکەن .

مێژووی عێراق 3 جار دەستووری بەخۆیەوە بینیوە، یەکەمیان ئەوەی ساڵی 1925 بوو بەناوی یاسای بنەڕەتی (القانون الاساسی) کە تەمەنەکەی هەتا ساڵی 1958 بوو واتە 33 ساڵ، دووەمیان دەستووری ساڵی 1958 بوو بەناوی دەستووری کاتی، لەمادە 3دا باسی شەراکەتی کوردو عەرەب کراوە لەعێراقدا بەبێ ڕوونکردنەوەی زیاتر، تەمەنی ئەمیش 45 ساڵ بوو، ئەوەی سێیەمیان ئەوەبوو کە ئەنجومەنی فەرمانڕەوا (مجلس الحکم) لەدوای ڕووخانی رژێمی سەددام- 2003 بەبەشداری نوێنەرانی کور دایان ڕشت‌و نووسییانەوە، نوێنەرانی کورد - پارتی‌و یەکێتی – پڕۆژەیەکیان پێشکەشی ئەنجومەنەکە کرد بەناوی فیدراڵی لەسەر بنەمای سیاسی‌و جوگرافی‌و نەتەوەیی بەبێئەوەی گەلی کوردی لێ ئاگادار بکەن تابزانن ڕای ئەوان چییەو حسابی مێگەلیان بۆ ئەو میللەتە کرد ئەمە لەکاتێکدا دەستوورەکە شتی باشی تێدایە، بەڵام بەرامبەر بەوە شتی خراپ‌و لوغم کراویشی تێدایە کە هەرکاتێک ویستیان دەیتەقێننەوە بەڕووی کوردا .

ئەو ناونیشانەی بۆ کۆنفرانسەکەی ڕۆژی 19/05/2021 دانرابوو- یەکریزی‌و دەستوور- لەجێی خۆیدا نەبوو، چونکە یەکڕیزی دەستوور بەرهەمناهێنێ، بەپێچەوانەوە، ئەوە دەستورو یاسایە کە ماف‌و ئەرکەکانی تاک لە کۆمەڵدا دیاریدەکات‌و ڕێکیدەخات، ئەوە دەستوورە پەیوەندییەکانی تاک‌و دەسەڵات ڕێکدەخات‌و دەستەبەری جێبەجێکردنی دەبێت .

ماوەی 30 ساڵە دەسەڵاتی سیاسی لەکوردستاندا شکست لەدوای شکست بۆ کوردی هێناوەو بۆتە مۆدێلێکی چارەگران، لەستەمکاری‌و گەندەڵی بەولاوە نەیتوانیوە هیچ هەنگاوێک بنێ یان ئامادەکارییەک بکا بۆ نووسینەوەی دەستوور، ئیتر کامەیە ئەو یەکریزییەی ئەوان باسی لێوەدەکەن، ساڵ نییە دەلاقەی گەورە گەورە نەکەوتبێتە گیانی ئەم سیستمە حوکمڕانیە، ساڵ نیە ناکۆکی‌و ئاژاوەو دووبەرەکی ئێخەی ئەم دەسەڵاتەی نەگرتبێ ساڵ نیە شایی‌و زەماوەندوهەڵپەڕکێی دزو جەردەو قاچاخچی‌و گەندەڵکاران زیادی نەکردبێ .

هەڵبەتە هۆکاری ئەم شکستخواردنە دەگەڕێتەوە بۆئەوەی دەسەڵاتی سیاسی لەکوردستاندا دەسەڵاتی خێڵ‌و بنەماڵەیە، دەسەڵاتی سەربازی‌و موخابەراتی‌و پۆلیسیەو لەسێبەری هەڕەشەو گوڕەشەو ڕاونان‌و گرتن‌و کوشتندا درێژە بەحوکمی خۆیان دەدەن، ئەو دەستوورەی کە دادەڕێژرێ‌و دەنووسرێتەوە دەبێ بۆ هاوڵاتیان‌و تاکی ئەم هەرێمە  (نیشتمانە، کوردستانە) بێت‌و داکۆکی لەمافەکانی ئەوان بکات، ژیان‌و گوزەرانی ئەوان خۆشبکات بۆئەوەی بەبێ جیاوازی تیایدا بژین، ئەم نیشتمانە دۆزەخێک نەبێت بۆ هاوڵاتیان‌و بەهەزارەها لاوی کورد لەناوچە جیاجیاکانی کوردستانەوە ناچارنەبن نیشتمانی خۆیان جێبهێڵن‌و ڕووبکەنە وڵاتانی دەرەوەو ببن بەپەناهەندە .

خەڵکی کوردستان تورەیە لەم دەسەڵاتە، چونکە بەچاوی خۆیان دەبینن کەمینەیەکی دەسەڵاتدار مافی زۆرینەی بێدەسەڵات دەخوات بەناوی ئازادی‌و دیموکراتیەوە، ئەوان دەبینن کە ئەم دەسەڵاتە گەندەڵە هیچ پلانێکیان نییە بۆ بنیاتنانی وڵات‌و ئاشتکردنەوەی میللەت، ئیتر چۆنچۆنی لەسێبەری ئەمانەدا دەستوورێک لەدایکدەبێت کە موڵکی خەڵک بێت .

ده‌ستوور دەبێ لەلایەن خەڵکانی بیرمەندو بەئەزموون، پسپۆڕو شارەزاکانی بوارەکانی یاسا، ئابوری، سیاسەت، فەلسەفە، کۆمەڵناسی بنوسرێتەوە، دەبێ نوێنەری هەموو توێژوچینەکان بەشداریبکەن لەداڕشتن‌و نووسینەوەیدا، جگەلەوە دەبێ ژمارەیەکی بەرچاو لەدەستووری وڵاتان لەبەردەستدا بێت بۆ ئەم مەبەستەو سوودی لێوەربگیرێ. 

دەستوور بەسەرانی حزب-ی مێشکبەتاڵ‌و نووسەری ماستاوچی‌و مەسینەهەڵگر، بەلێپرسراوی ئاسایش‌و موخابەرات‌و بەرپرسی سوپا نانوسرێتەوە، چونکە ئەو دەستوورە ئەوەیە دەسەڵاتی سیاسی مەبەستێتی،  ئەوەیە کە پارێزەری بەرژەوەندییەکانیەتی‌و دژی خواست‌و هیواکانی خەڵکە، ئەوان بەهۆی ئەوەی مەسەلە نەتەوەیی‌و نیشتمانیەکانیان کردۆتە ئامرازێک بۆ بەدەستهێنانی پارەو دەسەڵات، کار بۆئەوە ناکەن کۆمەڵگا بگۆڕن بۆ خزمەتی زۆرینەی میللەت، بەڵام لێکدانەوەو هەڵوێستی جیاجیایان زۆرە لەسەر کۆمەڵگا کە خۆی لەو شتانەدا دەنوێنێ کە ڕێگە خۆشدەکات بۆ مانەوەو درێژەدان بەدەسەڵاتەکەیان.

لەوڵاتی پێشکەوتووی دنیادا زۆرئاساییە بەرپرسە گەورەکان هەر لەسەرەک کۆمارەوە بیگرە هەتا سەرەک وەزیران‌و ئەوانەی تر زوو زوو لەناو خەڵکدا ببینرێن یان لەشوێنە گشتیەکاندا لەناو خەڵکدا نان بخۆن یان بەپاس‌و قیتاری دەوڵەت بچن بۆ شوێنی کارەکەیان، بەڵام ئەمە لەبەرپرسەکانی ئێستای کورد ناوەشێتەوە، چونکە خۆیان بەسێبەری خودا دەزانن لەسەر زەوی، ئەگەر دەسەڵات باسی یەکڕیزی دەکات بۆ نوسینەوەی دەستوور لپێشاندا دەبێ ئەو دەیان ملیار دۆلارەی (ملهووڕانەو بەزۆر) بردوویانە بۆ دەرەوەی وڵات‌و بەشێوازی جیاجیا کاری پێوەدەکەن یان خەواندوویانە لەبانکەکانی دنیادا، لەپێشانا دەبێ ئەو پارەیە بگێڕنەوە بۆ خەزێنەی حکومەت‌و میللەت بۆئەوەی ژێرخانی کۆمەڵی پێبەهێز بکرێ‌و کەرتەکانی کشتوکاڵ‌و پیشەسازی‌و پەروەردەو تەندروستی پێ ببوژێتەوە، ژیان‌و گوزەرانی خەڵکی ستەمدیدەو چەوساوەی کوردستانی پێ چاکبکرێ‌و کارگەو کارخانەی پێویستی پێ بونیادبنرێ‌و هەڵی کاری پێ بڕەخسێنرێ‌و......هتد جگەلەوە دەبێ کۆمپانیاکانی قاچاخ، دەرمان، خۆراک، جگەرەو مەشروبات تەفلیش بکرێت‌و بەرەو ڕووی خەڵکی دەستپاک‌و دڵسۆز بکرێتەوە، هەروەها دەبێ بزانرێ داهاتی میللەت لەنەوت‌و گازو سامانی تری سروشتی، هەروەها داهاتی خاڵە سنوریەکان‌و داهاتی ناوەوە چەندەو چۆن خەرجدەکرێت، دەبێ پۆستە ئابووری‌و داراییەکان بەرەوڕووی کەسانی دەستپاک‌و دڵسۆزبکرێنەوە.

ئەگەر دەسەڵات باسی یەکریزی دەکات، بەر لەهەموو شتێک دەبێ حزب‌و نوێنەرانی حزب‌و بنەماڵە بەشدارینەکەن لەنووسینەوەی دەستوورداو ئەو پرسە بۆ میللەت جێبهێڵن، هەروەها ڕێگەیان پێنەدرێ دەستوەربدەنە کارەکانی خەڵک لەنووسینەوەی دەستووردا، بەڵام هەقی شەرعی حزبەکانە بەشداری هەڵبژاردنەکان بکەن‌و دوای ئەوەی هەرلایە قەوارەی خۆی زانی نوێنەری خۆیان بنێرن بۆ پەرلەمان‌و دواتریش هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیەکان بەشێوەیەکی عادیلانە ئەنجامبدەن، دەستوور دەبێ ئەوە دەستنیشانبکات کە حزبەکان بۆیان نەبێ  دەستوەربدەنە کاروباری پەرلەمان‌و حکومەت لەدوای هەڵبژاردن، حکومەت‌و پەرلەمان نوێنەری هەر حزبێکی تێدابێت نابێ فەرمان لەحزبەکانیانەوە وەربگرن بۆ بەرێوەبردنی کاروباری وڵات .

دەسەڵاتی سیاسی لەکوردستاندا دەیانەوێ خەڵکی رەوشەنبیرو بەتوانا ڕابکێشن بۆ کۆڵانە تاریک‌و تەنگەبەرەکان، ئەمان دەستوورێکیان دەوێت دەسەڵاتەکان لەناوەندا کۆبکاتەوە، واتا بەمەرکەزیکردنی دەسەڵاتەکان‌و بەپارتی‌و بنەماڵەکردنی شتەکان‌و ڕووتکردنەوەی خەڵک لەهەموو شتە بەهاو بەنرخەکان، لەبەرئەوە لەمکاتەدا هیچ هەلومەرجێک لەئارادانییەو بارودۆخەکەش لەبارنییە بۆ نووسینەوەی دەستوور .

ئەمە ئەوەدەگەیەنێ کە هەموو سێکتەرو کایەکانی ژیانی سیاسی‌و ئابووری‌و کۆمەڵایەتی‌و حوکمڕانی هەمووی ئیفلیجە، چونکە هیچ شتێک نەماوە کە ئەمان نەیانشێواندبێ‌و لەپەلوپۆیان نەخستبێ، ئەوەی ئەمان شانازی پێوەدەکەن تەنهاو تەنها زۆرنا لێدانە بۆ دەسەڵاتەکەیان‌و مانەوەیان لەحوکمڕانیکردنی خەڵک.

عارف کەریم ـ ستۆکهۆڵم

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی