شێركۆ كرمانج

 ناشتنی تەرمی پێغەمبەری موسڵمانان دوای دوو سێ ڕۆژ؟ سەبارەت بەو مەسەلانەی پەیوەندییان بە ڕێوشوێن‌و چۆنیەتی بەڕێوەبردنی ‏کۆمەڵگەوە هەیە، هیچ بەڵگەیەکی ڕەها ‏بەدەستەوە نیە، کە پێغەمبەری ‏موسڵمانان بەبایەخەوە بیری لەوەکردبێتەوە، ئەگەر مرد چی بۆ ڕێکخستن‌و ‏بەڕێوەبردنی ‏کاروباری سیاسیی موسڵمانان چ بکرێت. دیارە شیعەکان ئەم ‏بۆچوونە ڕەتدەکەنەوەو ‏ئەوان پێیانوایە‏ کە پێغەمبەری موسڵمانان ‏پێشئەوەی بمرێت، ئیمامی عەلی وەک جێنشینی خۆی هەڵبژاردوە. ‏سادەگۆیی نیە ئەگەر بڵێین پڕۆسەی بەسیاسییکردنی‏‏ ئیسلام‌و ململانێ ‏سیاسییەکان لەناو موسڵمانان لەگەڵ ‏مردنی پێغەمبەری موسڵمانان ‏دەستیپێکرد‏‏‏. ‏ جێگای سەرسوڕمانە کە حەسەن بەننا (دامەزرێنەری ڕێکخراوی ئیخوانی ‏موسلمین) ‌و یوسف قەرەزاوی باس لەوەدەکەن، کە ‏ئەسحابەکانی پێغەمبەر،‎‎‏ ‏دەستنیشانکردنی خەلیفەیان لە ناشتنی تەرمی پێغەمبەری موسڵمانان پێ ‏گرنگتر بوو،‎‎‏ ‏بۆیە هەر دووکیان دەڵێن موسڵمانان "تا خەلیفەیان دیارینەکرد ‏پێغەمبەرەکەیان نەناشت. قەبوڵکردنی ‏ئەو گۆتانەی حەسەن بەننا‌و ‏قەرەزاوی‎‎‏ بۆ هەر کەسێک کە تۆزێک شارەزای دابونەریتی ناشتنی تەرمی ‏مردو‌و ‏لەلای موسڵمانان بێت،‎‎‏ ئەستەمە. بەپێی‏ نەریتی ئەوساو ئێستای ‏موسڵمانان،‎‎‏ کە پێغەمبەری موسڵمانان بەخۆی ڕۆڵی سەرەکی لە ‏پێشنیازکردنی هەبووە،‎‎‏ لاشەی مردو، دەبێت بە زووترین کات بنێژرێ. لە ‏یەکێک لەو فەرمودانەی کە ‏بوخاری‌و موسلم بە دروستیان داناوە، ‏پێغەمبەری موسڵمانان دەفەرموێت "أسرعوا بالجنازة،‎‎‏ فإن تکن صالحة ‏فخیر ‏تقدمونها،‎‎‏ وإن یکن سوی ذلک،‎‎‏ فشر تضعونە عن رقابکم‎"‎،‎‎‏ واتە ‏‏"پەلەبکەن لە ناشتنی مردوەکانتان ئەگەر کەسانی باش ‏بن، ئەوا باشترە ‏زوو بەگۆڕیان بسپێرن،‎‎‏ ئەگەریش خراپەکاربن، ئەوا شەڕێکەو لە کۆڵتان ‏دەبێتەوە."‏ پرسیار ئەوەیە، داخۆ دەکرێت حەسەن بەنناو قەرەزاوی ئاگاداری ئەم ‏فەرموودەیە نەبن،‎‎‏ خۆ ئەگەر حەسەن بەننا مەلاو ‏عالیمی دینیی نەبێت، ‏ئەوا قەرەزاوی نەک هەر مەلایە، بەڵکو بە یەکێک لە شارەزاترین کەسانی ‏بواری قورئان‌و سوننەت ‏هەژمار دەکرێت. ئەی ئەگەر وایە چۆن‌و بۆچی ‏ئیسلامییەکان دەیانەوێت پرسی ناشتنی لاشەی پێغەمبەری موسڵمانان ‏‏بێبایەختر بکەن لە پرسی دانانی جێنیشینێک‌‌و فەرمودەی پێغەمبەری ‏موسڵمانان لەم نێوەدا پشتگوێبخەن. ‏ ڕاست پێچەوانەی تێگەیشتن‌و قسەکانی ‏قەرەزاوی‌و حەسەن بەننا،‎‎‏ بەگوێرەی ‏ئەو فەرمودەیەی پێغەمبەری موسڵمانان‌ کە ئاماژەیپێکرا، دانانی تەرمی ‏مرد‌و و هێشتنەوەی پەسند نیە،‎‎‏ هۆیەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی تاوەکو ‏خەم و پەژارە زاڵ ‏نەبێت بەسەر هۆش‌و عەقڵ‌و ڕەفتاری خاوەنتازیەدا. ‏لۆجیک لەمەدا ئەوەیە کە هەتا زووتر لاشەی مردوو بشاردرێتەوە ‏کەسوکاری ‏مردوەکە خێراتر دەتوانن ژیانی ئاسایی خۆیان دەستپێبکەنەوە. هەندێک ‏سەرچاوە پێیانوایە ناشتنی تەرمی ‏پێغەمبەری موسڵمانان شەو ‌و ڕۆژێکی ‏پێچوەو هەندێکی دیکە بە دوو شەو ‌و دوو ڕۆژی دەزانن. ئەگەر ناشتنی ‏تەرمی مردو بەپێی‏ سوننەتی پێغەمبەری موسڵمانان‌و نەریتی موسڵمانان ‏‏وابخوازێت بەزووترین کات بنێژرێت،‎‎‏ ئەی بۆچی تەرمی خۆشەویسترین کەس ‏لەلای موسڵمانان ئاوا دواخرا؟ بۆ وەڵامی ئەو پرسیارە دەکرێت بگوترێت، پێش مردنی پێغەمبەری ‏موسڵمانان کۆمەڵگەی موسڵمانان گەشەیەکی ‏بەرفراوانی بەخۆوە دیبوو،‎‎‏ چ ‏وەک ژمارە چ وەک قەڵەمڕەویی،‎‎‏ زۆربەی هەرە زۆری خەڵکی ‏نیمچەدوورگەی عارەبی ‏ببوونە موسڵمان. پێغەمبەری موسڵمانان بەخۆی لە ‏بنەماڵەی هاشمی لە خێڵی قوڕەیش بوو، کە یەکێک لە بەهێزترین‌و ‏‏گەورەترین خێڵەکانی مەککە بوو. کە دەشڵێین زۆربەی خێڵ‌و تیرە ‏عارەبیەکان ببوونە موسڵمان، ئەوە وادەگەیەنێت کە ‏بەشێوەیەک لە ‏شێوەکان دەسەڵاتی قوڕەیشیان قبوڵکردبوو،‎‎‏ چونکە پاش گرتنی مەککە ‏خێڵ‌و تیرە عارەبیەکان ترسیان لە ‏گەورەیی دەسەڵاتی موسڵمانان‌و قوڕەیش ‏لێنیشتبو‌و و هەڵپەی هاتنە ژێرباری ئیسلامیان دەکرد. ئەوە بۆ ‏قوڕەیشیەکان لە ‏مێژوویاندا بارودۆخێکی تازە‌و بێوێنە بوو. بۆیە‎‎‏ پاراستنی ‏ئەو ڕەوشە هەنوکەییە (الوضع الرا‌هن) بۆ قوڕەیش‌و ‏پیاوماقوڵانیان ‏گرنگیەکی تایبەتی هەبوو. ئەوان دەیانزانی ڕاگرتنی ئەو بارە تەنیا ‏بەهەڵبژاردنی یەکێک ‏لەناوخۆیان وەک خەلیفەی پێغەمبەرەکەیان دەکرێت ‏بەردەوامیی پێبدرێت. بۆیە کاتێک دوای مردنی پێغەمبەری موسڵمانان ‏بە ‏چەند ساتێک مقۆمقۆی ئەوە بڵاوبۆوە، کە ئەنسارەکان خەریکی دانانی ‏کەسێکن بە خەلیفە،‎‎‏ پیاوە ناودارەکانی قوڕەیش ‏بەهەڵەداوان کەوتنەخۆ‌و ‏هاواریان گەیاندە ئەبوبەکر‌و عومەری کوڕی خەتاب‌و پرسی چۆن‌و کێ بە ‏خەلیفەی پێغەمبەری ‏موسڵمانان دابنرێت، باڵی بەسەر هەموو شتێکی ‏ئەوسای مەدینەدا کێشا،‎‎‏ بە ناشتنی تەرمی پێغەمبەرەکەشیانەوە. ‏ پڕۆسەی هەڵبژاردنی خەلیفە کێشمەکێشێکی وای لێکەوتەوە، کە بە ‏تێپەڕبوونی زەمەن بووە مایەی دابەشبوونی موسڵمانان ‏بەسەر شیعە‌و ‏سوننەدا. سوننەکان ئەوانەن کە دانانی ئەبوبەکر وەک یەکەم خەلیفەی ‏موسڵمانان ‏قەبوڵدەکەن‌و پڕۆسەکە بە ڕەوادەزانن،‎‎‏ هەرچی شیعەکانن ‏ئەوانەن ئەوە ڕەتدەکەنەوە‌و پێیانوایە کە پێغەمبەری موسڵمانان ‏پێش ‏مردنی خۆی عەلی کوڕی ئەبی تاڵیبی وەک جێنشین‎‎‏ دیاریکرد‏وە، ، کەچی ‏ئەسحابەکان ئەو وەسیەتەی ئەویان ‏بەجێنەگەیاند. ئەوە بێجگە لەوەی ‏یەکەم کێشمەکێش لەسەر خەلیفە لەنێوان قوڕەیشی‌و ئەنسارەکان بوو، ‏نەک بنەماڵەکانی ‏ناو قوڕەیش. بۆیە دەکرێت بگوترێت، کە پڕۆسەی دانانی ‏خەلیفە ئەوەندە سوکوسانا نەبوو وەک ئەوەی ئیسلامییەکان ‏بانگەشەی بۆ ‏دەکەن، بەڵکو گرفتی هێندە ئاڵۆزی لێکەوتەوە کە هەر لەوکاتەوە ‏موسڵمانانی لەسەر خەتی مەزهەبی،‎‎‏ ‏ئایدیۆلۆجی‌و سیاسیی بەشبەشکرد، ‏کە ئاسەوارەکانی تائێستا بەردەوامن.‏ بەتێڕامان لەو ڕووداوە مێژوویانەی لە ئانوساتی مردنی پێغەمبەری ‏موسڵمانان،‎‎‏ بەتایبەتی‏‏ ئەوانەی لە مەدینە هاتنەپێش،‎‎‏ ‏ئەوە دەردەکەوێت، ‏دواخستنەکە پەیوەندی بە چەند هۆیەکەوە هەبووە. یەکەم، لاوازیی ‏سەرچاوە سەرەکییەکانی ئیسلام،‎‎‏ ‏قورئان‌و سوننەت‏‏،‎‎‏ لە مامەڵەکردنیان ‏لەگەڵ پرسی حوکمکردن‌و بەڕێوەبردن‌و دیاریکردنی جێنشین. نە قورئان‌و ‏نە ‏سوننەت دوور یان نزیک باس لە پڕۆسەی حوکمکردن ناکەن، مەبەست ‏ئەوەی لەوکاتەوە بە خەلافەت ناوی دەرکرد. ‏لەوانەیە هۆی سەرەکیی ‏ئەوەش بۆ ئەوە بگەڕێتەوە، کە قورئان لە کۆمەڵگەیەکی بێ‌ دەوڵەت ‏‏"دابەزیوە"و حوکمکردنی ‏فەرمی لەناو کۆمەڵگە خێڵەکییەکەی ئەوکاتی ‏عارەبان باوی نەبووەو پراکتیزە نەکراوە، ئەمە سەرەڕای ئەوەی کە گوایە ‏پێغەمبەری موسڵمانان بە گۆتەی شیعەکان لە حەجی ماڵئاوایی فەرمویەتی ‏‏"من کنت مولاە فهذا علی مولاە‎"‎،‎‎‏ واتە "ئەو کەسەی ‏من مەولای بووم،‎‎‏ ئەوە ‏عەلی مەولایەتی"، چونکە ئەوە تەنیا شیعەکانن کە ئەم فەرموودەیە لە ‏چوارچێوەی دەستنیشانکردنی خەلیفە لێکدەدەنەوە، سوننەکان ئاوای ‏نابینن. بەکورتی، شیعەکان ئەو ‏‏"فەرمودەیە" بەوە لێکدەدەنەوە، کە ‏پێغەمبەری موسڵمانان عەلی کوڕی ئەبی تاڵیبی وەک خەلیفەی خۆی ‏دیاریکرد‏وە. ‏لەبەرابەردا سوننەکان بۆ پاڵپشتی لە دانانی ئەبوبەکر ئەو ‏ڕووداوە بە نمونە دێننەوە، کە جارێک پێغەمبەری ‏موسڵمانان زۆر نەخۆش ‏دەبێت‌و ناتوانێت پێشنوێژی موسڵمانان بکات،‎‎‏ بۆیە ئەبوبەکر دەنێرێت بۆ ‏پێشنوێژیکردن. ئەوەی ‏یەکەم لەلایەن سوننەکان ڕەتکراوەتەوە‌و ئەوەی ‏دووەمیش تەنانەت سوننەکان بەخۆشیان وەک بەڵگەیەکی ڕەها بۆ دانانی ‏‏خەلیفە وەریاننەگرتوە، بەڵکو تەنها بۆ بەهێزکردنی کەیسی ئەبوبەکر بۆ ‏خەلافەت پشتیپێدەبەستن. ئیبن خەلدون لەوباوەڕەدایە پێغەمبەری ‏موسڵمانان قەت باسی لەوە نەکردوە، کێ جێگەی دەگرێتەوە، چونکە ‏پێیوابوو کە ئەوە ‏شتێکی"بێنرخ‌و ئیمتیازێکی بێباوەڕانە."‏ هۆکاری دووەمیش سەرقاڵبوونی موسڵمانان بوو بە کێشمەکێشی نێوان ‏موهاجیرەکان بە سەرکردایەتی ئەبوبەکری سدیق‌و ‏عومەری کوڕی خەتاب ‏لەلایەک‌و ئەنسارەکان بە سەرکردایەتی سەعدی کوڕی ئەبی عوبەیدە ‏لەلایەکەی دی‌.‏‎‎‏ هاوکات‎‎‏ ‏کێشەی بنەماڵەی بەنی هاشم بە سەرکردایەتی ‏عەلی کوڕی ئەبی تاڵیب لەلایەک‌و بنەماڵەکانی دیکەی خێڵی قوڕەیش،‎‎‏ ‏‏دیسانەوە بە سەرکردایەتی ئەبوبەکر‌و عومەر لەسەر دیاریکردنی خەلیفە،‎‎‏ ‏لەلاکەی دیکە بوو. هەراوهۆریا بە دانانی ‏سەعدی کوڕی ئەبی عوبەیدە ‏وەک جێنشینی پێغەمبەری موسڵمانان دەستیپێکردو بە بەرەنگاربوونەوەی ‏قوڕەیشیەکان ‏گەیشتە ترۆپک. لایەنە سەرەکییەکان لە سەقیفەی بەنی ‏ساعیدە،‎‎‏ کە وەک هۆڵێکی گەورەی کۆبوونەوە وابوو،‎‎‏ کۆبوونەوەو ‏‏دەستە‌ویەخەی یەکدی بوو. ئەم کێشەیە دواتر لە مێژووی موسڵمانان بە ‏کێشەی سەقیفە ناوی دەرکرد. ‏ بەگوێرەی ‏گێڕانەوەکەی تەبەری (الطبري) لە تاریخ الطبري (مێژووی ‏‏تەبەری)،‏‎‎‏ کار گەیشتە ئەوەی هاواری "ئەمیرێک لە ئێمەو ئەمیرێکیش لە ‏ئێوە" بەرزبێتەوە. گفتوگۆکانی ناو سەقیفە لەسەر خەلیفە ململانێی ‏ناوەڕۆک دینیی نەبوون، بەڵکو ناوەڕۆکی سیاسیان هەبوو. مەبەست ‏لەو ‏ڕاکێش ڕاکێشەش وەرگرتنی دەسەڵات‌و زاڵبوونی سیاسییانە بوو.‏‎‎‏ ئەوە بوو ‏لەجیاتی خەمی دینی،‎‎‏ گەیشتن بە دەسەڵات‎‎‏ ‏بوو بە تەوەری سەرەکیی ‏ململانێکان.‏ بەگشتی‏‏ باس لەوەدەکرێت کە پێغەمبەری موسڵمانان کەسێکی تەگبیرکەرو ‏لێهاتو و شارەزا بووبێت،‎‎‏ کە پێدەچێت وابووبێت، کەچی پرسیار ئەوەیە ‏‏ئەدی بۆچی ئەو کەسە شارەزایە درکی ئەوەی نەکرد، کە تەگبیر‌و ‏ڕێوشوێنێک لە دوای مردنی خۆی بۆ پرسی جێنشین ‏پێشنیاز بکات. دیارە ‏ئیسلامییەکان پێیانوایە‏ ‏پێغەمبەری موسڵمانان ئەو ئەرکەی بۆ موسڵمانان ‏جێهێشت،‎‎‏ بەڵام ئەوە بەمەزەندەی من زۆر لە ڕاستیی دوورە. هۆی ‏سەرەکی ‏ئەم ئاماژەپێنەکردنە ئەوەیە کە لە سەردەمی پێغەمبەری موسڵمانان شتێک ‏نەبوو بە ناوی دەوڵەت‌و پڕۆسەیەکی ‏فەرمی بەڕێوەبردنی دەوڵەت ‏نەچەسپیبوو. کۆمەڵگە عارەبیەکانی نیمچەدوورگەی عارەبی پێش ئیسلام،‎‎‏ ‏بە کۆمەڵگە تازە ‏دروستبووەکەی موسڵمانانیشەوە، دوای هاتنی ئیسلامیش‎‎‏ ‏لەسەر بنەمایەکی خێڵەکی بەڕێوەدەچوون،‎‎‏ بەها ئیسلامییە ‏نوێکان‌و ‏خێڵەکییە کۆنەکان گرێبەستی کۆمەڵگەکە بوون، نەک یاساو ڕێسا.‏ بۆ سەرچاوەکان‌و زانیاری زیاتر لەسەر ئەم پرسە تەماشای کتێبی بەسیاسییکردنی ئیسلام (بە ‏کوردی) یان الاسلام والسیاسة والدین (بە عەرەبی بکە).

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی