فوئاد سدیق

بەدرێژایی مێژووی فەلسەفەكە 2500 ساڵی تێپەڕاندووە، زۆر فەیلەسووف هاتن و ناوبانگی زۆریان بۆخۆیان دروستكرد، زۆر فەیلەسووف هاتن و قوتابخانەیەكی فیكری و فەلسەفییاندامەزراند، لە فەلسەفەی كلاسیكدائەفلاتون و ئەرستۆ دوو فەیلەسووفی زۆر مەزنن، ئەرستۆ بە درێژایی سەدەكانی ناوەڕاست چووبووەنێوسیستەمی لاهوتی و سیاسی و فەلسەفی ،ئەفلاتونیش كاریگەریی خۆی پاراستبوو، تەنانەت تا نیوەی دووەمی سەدەی بیستیش  لای زۆرێك لە فەیلەسووفەكان ئەفلاتونهەرجێگای مشتومڕی فەلسەفیبوو.
دیكارتبوو بە باوكی فەلسەفەی نوێ،  فرۆیدبوو بە دامەزرێنەری قوتابخانەی شیكاریدەروونی، كانت قوتابخانەیەكی دانا، دەیان فەیلەسووفی بۆ دوای خۆی دروستكرد. بەڵام هیچ فەیلەسووفێك نەیتوانی بەقەد ماركس بچێتە ناو خوێنو بیركردنەوەی زۆرترین جەماوەری دنیا. هیچ فەیلەسووفێكنەیتوانیوەكوو ماركس لە سەردەمیخۆی تا خۆی لە ژیاندایەببینێتدەیانملیۆن كەس بەدوایفیكروفەلسەفەكەیكەوتوونە. هیچفەیلەسووفێكیشنەیتوانیبەقەد ماركس كاریگەریتوندبخاتە سەر سیستەمیسەرمایەداریو رۆژانە ئەو سیستەمەبلەرزێنێت و هەڕەشەیلەناوچوونیبكاتەوە. هیچفەیلەسووفێكیشبەقەد ماركس دژی بۆ دروست نەبوو، چی فەیلەسووفو هزرڤانهەبوونكە لە سەردەمیماركسدادەژیاندژی ماركس وەستانەوە، بەڵام ماركسیش زۆر بە توندی یەك بە یەك دژیهەموویان وەستایەوەوفەلسەفەكەیخۆی پێ دەخستەروو. زۆربەیكتێبەكانی ماركس لە ئەنجامیوەڵامدانەوەیدژونەیارەكانیهاتوونەتەبەرهەم. هەرلەبنەماكانیرەخنەیئابووری سیاسی و لەبارەی فۆیرباخەوە، تا دەگاتەنەهامەتیفەلسەفەوئەنتیدۆهرینگ و رەخنە لە فەلسەفەی مافی هێگڵ و سەرمایەو .......هتد.
ئاخر نیچەوداڤیدهیوم و شۆپینهاوەرودەیانی دیكە، لەسەردەمەكەیخۆشیاندا تا لە ژیاندابوون، كەس كتێبەكانیاننەدەكڕی، كڕیاریان نەبوو، كەچیكڕیاریكتێبەكانی ماركس  هەمووسنوورێكیسەر گۆیزەویبەزاندبوو. بوونی ئەم هەمووكڕیارە بۆ كتێبەكانی ماركس چ لە سەردەمی ماركس و چ دوای مردنی ماركس بەتایبەت سەدەیبیست، دۆخێكیدروستكردبوو، ماركس گەیشتبووە ناو هەمووماڵێكی ناو ئەم جیهانە، چ ئەوانەیموریدوپێڕەوییانلێدەكرد، چ ئەوانەشدژیفەلسەفەكەیبوون، كەس نەبوو شتێكی با كەمیشبێت لە فەلسەفەكەی ماركس نەخوێنێتەوە، سەدەیبیستبەهێزترینفەیلەسووفیجیهانبوو، هەمووئایدیۆلۆژیایەكپێویستی بە خوێندنەوەی هەبوو، بونیادگەراكان، وجودییەكان، سوریالییەكان، بۆرژواییەكان....هتد.
   ئەمە لەبەر ئەوە نەبوو، فەلسەفەكەی ماركس رەسەنەو ،فەیلەسووفەكانی تر رەسەننین، نەخێرهەرگیز شتی وا نەبووە. زۆر فەیلەسووفهەن لە ماركس زۆر قووڵترووردترفەلسەفەكەیانداڕشتووە.  كانت و نیچە،لەماركسكەمترنەبوون، بەڵام فەلسەفەكەیانجەماوەریی نەبوو، كڕیاریان نەبوو... دەنا نیچە لە ماوەیەكی زۆر كورتدا، عەرشیجیهانیفەلسەفەیهەژاند، ئێستاش نیچە  دوای زیاتر لە سەدەیەكفەلسەفەكەیزیاتركڕیاریلە كڕیاریسەردەمەكەیخۆی یەك بە ملیۆنەو لەناو مێشك و خەیاڵیهەموورۆشنبیرێكدایە. كێ دەتوانێ نیچە فەرامۆش بكات و باسی مرۆڤیباڵاشبكات؟!.بۆیە نیچەشكڕیارینوێیهەیە، بەڵام كوا سپینۆزاوهیگڵ و هیوم و دەیانی دیكە كڕیاریبەردەوامیانماوە؟!.هیگڵهەمووئاواتیئەوەبوووەكووئەرستۆبتوانێهەزارساڵێككڕیاریبەردەوامی هەبێت، بەڵام بەختیئەرستۆئەوەبوو كەس دوای خۆینەهات تا كۆپەرنیكۆس و دیكارت هاتن، بەڵام سەردەمەكەیهیگڵ وا نەبوو، زوو ماركس هات و قڵپی كردەوە، ئەمە جگە لە نیچەوشۆپینهاوەر ، نیچە بە چەكوشەكەیسەریهیگڵیوردو خاش كرد. بۆیە هیگڵنەیتوانیتەنانەتسەدەینۆزدەش بەسەر خۆیداتاپۆ بكات. لەكاتێكدائەرستۆهەزار ساڵ ژیا.
ئەوەیجێگایوردبوونەوەیە ئەوەیە، هێشتا هەڵوێستوەرگرتن لەسەر فەلسەفەی ماركس (جا ماركسیزمئایدیۆلۆژیابێت یان میتۆدێكیماتریالی بۆ مێژووبێت یانرەخنەگرتن لە مێژووبێت، یان گۆڕینیمێژووبێت، یانهەرچییەكبێت) بابەتی دیالۆگێكیكراوەیەودانەخراوە. چونكە هێشتا كڕیاریخۆیماوەوژمارەكانیشیزۆرن. تەنانەت دوای رووخانییەكێتیسۆڤێت و راگەیاندنیسیستەمینوێیجیهانی ومردنیئایدیۆلۆژیاوهاتنیجیهانگەرایی ، كەچی هێشتا ماركس دوای ئەم هەمووگۆڕانكارییانە هێشتا هەردیالۆگێكیكراوەیەودانەخراوە، بۆیە لە راستیدا ماركس پێویستی بە خوێندنەوەیەكیجیاوازترهەیە. لەكاتێكدا ماركس یەكەم كەس نەبوو باس لە ئابوورییەكیسۆشیالیستی  یانسیستەمێكیسۆشیالیستی بكات ، دوایینكەسیش نەبوو لەو بارەیەوەبدوێ، بەڵام ماركس بە تەنیا بوو بە چەقیفیكرییئەو بابەتە.

ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی