لە ئەمڕۆی جیهاندا بەشێكی بەرچاو لە دەوڵەتان بە شێوازی نهێنی یان ئاشكرا لە هەوڵی بەدەستهێنانی چەكی ئەتۆمیدان، بە دەستهێنانی بە ئاسایشی دڵنیایی دادەنرێت بۆ ماوەیەكی دوور، ئەتۆم پاڵپشتە بۆ سەپاندنی هەیمەنەی ناوچەیی و باڵادەستی و دروستكردنی باڵانسی هێز و خۆهاوتا كردن بە هێزە گەورەكانی جیهان. فاكتەری مانەوەی دەوڵەت یان ڕژێمە، زۆر جار ئەتۆم چەكێكی نا كارایە لە یەكلاكردنەوەی گرژییەكاندا تەنها وەك چەكی ڕەدع مامەڵەی لەتەكدا دەكرێت.
بەرسڤی بەشی یەكەمی تایتڵەكە بەستنەوەی پرسی ئاشتی بە كەرەستەی جەنگەوە، مەترسیی جدییە لەسەر پرسەكانی داد و دیموكراسی و لیبراڵی، چەك و پرسی ئاشتی دوو بابەتی دژبەیەكن، بەڵام دەكرێت بە تێڕوانینێكی مەنتیقی ئەم چەكە وێرانكەرە تەكنیكی بەدیهێنانی سەقامگیری بێت بۆ ماوەیەك بە نا دڵنیایی.
تیۆری دڵنیایی چەكی ئەتۆم لە سەردەمی جەنگی ساردا سەرهەڵدەدات، ئەو سەردەمە گرژییەكانی ئەمریكا و یەكێتی سۆڤێت چەند هەڵدەكشێن نا گاتە ئاستی ڕوبەڕوبوونەوەی سەربازی، تیۆرەكە بوونی ئەتۆم بە بەربەستی پێكدادان دادەنێت، ئەتۆمیش وەك بوونی توانای سڕینەوەی خود و ئەوی تر مامەڵەی لەتەكدا دەكرا، تیۆری دڵنیایی دوو ڕەهەندی هەیە، یەكەمیان هیچ وڵاتێك ناتوانێت هێرش بكاتە سەر وڵاتێكی ئەتۆمی، لە ترسی لێكەوتەكانی ئەگەری بەكار هێنانی چەكەكە. ڕەهەندی دواتر دەوڵەتی خاوەن چەكی ئەتۆم ڕوبەڕوی مانۆڕی فشاری ناوچەی و جیهانی دەبێتەوە و هۆشیاردەكرێتەوە لە دەسبردن بۆ بەكار هێنانی.
بە دیدی تیۆرستی ئەمریكی(كینێس وایز) چەكی ئەتۆم بەربەستی پێكدادانە گەورەكانە، دیكۆمێنت بۆ دیدەكەی خۆی دێنێتەوە، بە هەر دوو جەنگی نێوان پاكستان و هندستان لە ساڵانی( 1971و 1999)دا ،كە جەنگی یەكەم ئەو دوو دەوڵەتە خاوەنی چەكی ئەتۆم نەبوون، جەنگەكەیان گەورەتر و كارەساتبارتر بوو لە جەنگی 1999 كە بووبوون بە دوو دەوڵەتی ئەتۆمی پێكدادانەكانیان سنورداربوو. وایز پێی وایە چەكی ئەتۆم دەبێت بە هۆی دروستبوونی هاوسەنگی هێز، نەمانی ئیمكانی سڕینەوەی ئەوی تر.
یەكێكی تر لەو تێڕوانینانەی پێی وایە چەكی ئەتۆم فاكتەری سەقامگیرییە، نوح حەراری نوسەرو مێژونوسی ئیسرائیلییە، كە پێیوایە چەكی ئەتۆم بەڕێژەیی فاكتەری بەرقەراربوونی ئاشتییە، دیدەكەی حەراری پشت بەو تیگەیشتنە دەبەستێت بۆ خۆ پاراستن لە لێكەوتەكانی بەكارهێنانی ئەتۆم، جەنگەكان فۆڕمێكی تریان وەرگرتووە بوون بە جەنگی بچوكی ماوە كورت، هیچ هێزێك پێ ناخاتە جوگرافایی خاوەن چەكی ئەتۆمەوە. بە جۆرێك ناچاری بەكارهێنانی بێت. حەراری پێی وایە لێكەوتەكانی لەسەر سیستمی ئابوری جیهانی و كاولكارییە ژینگەیەكان، هەماهەنگ نین لە بەكارهێنانی ئەتۆمدا و هەمووان بە ئاگاییەوە مامەڵەی لەتەكدا دەكەن.
تیۆر و دیدەكان هەرچۆن بن نا ڕەوایە بەستنەوەی پرسی ئاشتی بە كەرەستەی جەنگەوە، ڕازیكردنی مرۆڤە بەوەی وێرانكەرترین چەك ئامڕازی ئاشتییە، لە حەقیقەدا زیادبوونی ژمارەی بۆمبە ئەتۆمەكان مرۆڤایەتی تۆقیو نا ئارام دەكات، بە تێڕوانینی جواناسان شێڵ ڕۆژنامەنوسی ئەمریكی چەكی ئەتۆم فاكتەری سڕینەوەی ژیارە، شیكارییەكی ورد لەسەر دەرهاویشتەكانی بەكارهێنانی چەكی ئەتۆم دەنوسێت، ئەو دەخاتە ڕوو ئەتۆم تەنها ئامڕازی شەڕنییە بەڵكو كوشتنی كات و مێژووە، دیتێڵی بەستەرە شیكارییەكەی شێڵ دوو لێكەوتەی چەكی ئەتۆم زەقدەكاتەوە، شێڵ لیكەوتەی یەكەم بەزستانی ئەتۆمی ناو دەبات، كە كۆتایی كشتوكاڵ و سەرهەڵدانی قاتی و قڕییە، بەدیدی شێڵ كاریگەرییە گەورەكەی مەرگی دووەمە كە مەبەستی لە ناوچوونی شارستانەیەتی مرۆڤایەتییە، بۆ كۆتای هێنان بە مەترسییەكانی ئەو چەكە پێشنیاری ئەخلاقی نوێ دەكات(جیهانی داماڵراو لە چەكی ئەتۆم) هەرچەندە داواكەی شێڵ دەكەوتەبەر ڕەخنە و كۆتایی ئەتۆم بە یۆتۆپیا دادەنرێت، بەڵام بێ كاریگەریش نەبوو لە سەردەمی خۆیدا جوڵانەوەیەكی دژە چەكی ئەتۆمی لێكەوتەوە.
چەكی ئەتۆم تەكنیكی بەرهەمهێنانی ئاشتی بێت یان ئامرازی لە ناوبردن، هیچ لەو حەقیقەتە ناگۆڕێت كە مرۆڤایەتی لەبەردەم ڕەحمەتی داینەمیكی عەقڵی خۆیدایە، ئەو داینەمیكە قسەی هەیە لەسەر داهاتووی مرۆڤایەتی.
ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی